' Milliy Térritoriyilik Aptonomiye Qanuni' Dégen Quruq Shoargha Tayinip Uyghur We Tibet Mesilisini Hel Qilish Mumkin Emes

Obzorchimiz Perhat Muhemmidi
2008-11-27

Dalay lamaning wekilliri bilen xitay otturisidiki axirqi muzakirilerning meghlubiyet bilen ayaqlishishi, chetellerde küchlük inkas qozghimaqta.


Bu qétimqi muzakiride,tibet wekilliri teripidin sunulghan we tibetliklerning yüksek aptonomiyilik heq - Hoquqliri telep qilinghan 5 türlük teklipning hemmisi xitay hökümiti teripidin qeti türde ret qilinghan.

Xitay metbuatlirida körsitilishiche, ikki terep otturisidiki muzakire jeryanida xitay terep tibetliklerning aldigha, "jungxua xelq jumhuriyiti milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni" dégen kitabchini tashlap, tibet we bashqa milletler mesilisini mushu qanun asasida hel qilidighanliqini, 67 maddidin terkip tapqan bu qanunda, az sanliq milletlerning aptonomiyilik heq - Hoquqlirining toluq kapaletke ige qilinghanliqini tekitlep turuwalghan. Xitay terep hetta tibet wekillirining bu qanunning bezi maddilirigha tüzütish kirgüzüsh heqqidiki tekliplirinimu ret qilghan.

Dalay lama bashchiliqidiki tibet teshkilatliri tibet mesilisini hel qilishta ikki xil taktikini qollinip kelgen idi, biri, tibet mesilisini xelqaralashturup, dunya jamaetchiliki arqiliq xitaygha bésim ishlitish؛
Yene biri bolsa xitay hakimiyiti bilen biwaste muzakire élip bérip, muzakire yoli arqiliq tibetning teqdiri mesilisini hel qilish idi.

Bu ikki yolning aldinqisi bolsa cheteldiki uyghur milliy herikiti qollinip kelgen birdin - Bir yol bolup, uyghur siyasi paaliyetchiliri xitaydin aptonomiyilik hoquq emes, belki igilik hoquqni telep qilip kelmekte.

Emeliyette bolsa tibetliklerning milliy teleplirimu asasi jehettin ene shu xitay teripidin élan qilinghan milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni ning bezi maddilirigha tayanghan bolup, tibetliklerning telipi bolsa mana shu qanunning heqiqi yosunda toluq emilileshtürülüshi we ichki jehette tamamen özini özi idare qilishtin ibaret yüksek aptonomiye hoqoqigha érishish idi.

Mesilen, xitay hökümiti teripidin 1984 - Yili 5 - Ayning 31 - Küni élan qilinghan " milliy téritoriyilik aptonomiye qanuni"ning kirish söz qismidimu bu heqte izahat bérilip, " milliy téritoriyilik aptonomiye - Herqaysi az sanliq milletler toplushup olturaqlashqan rayonlarda téritoriyilik aptonomiyini yolgha qoyup, aptonom organlarni tesis qilip, öz - Özini bashqurushni yolgha qoyush, herqaysi az sanliq milletlerning özlirining ichki ishlirini özliri bashqurush hoqoqigha hörmet qilish we kapaletlik qilish, bu arqiliq milletlerning barawerlikini namayen qilish" dep körsitilgen bolup, tibetliklerning telipim del mushu kirish söz qismida bayan qilinghan prinsiplarning rohi boyiche ichki jehette özini özi idare qilish idi.

Démek, tibetliklerning yuqiriqi teleplirining yolsizlarche ret qilinishi, kommunist xitay hakimiyitining özi chiqarghan qanungha özining emel qilmaywatqanliqini, milliy téritoriyilik aptonomiye qanuni, dégen nersining dunya jamaetchilikining közini boyash meqsitide chiqirilghan we héch bir zaman ijra qilinmighan quruq bir siyasi shuardin ibaret ikenlikini körsütüp turmaqta.

Chünki bu maddining rohi boyiche bolghanda, xitay kommunistik partiyisi aptonom organlarning memuriy ishlirigha arilishiwalmasliqi, xitaylarni eziz, yerliklerni hör körmesliki, yerliklerning nopusini azaytishqa, medeniyitini yoqutushqa, dinsizlashturushqa, milliy maaripini weyran qilishqa, iqtisadi jehettin talan - Taraj qilishqa, bu rayonlarni xitay köchmenliri bilen toldurushqa urunmighan bolatti.

Emma bügünki menzire del buning eksiche bolup, tibet we sherqiy türkistan rayonida aptonom rayonluq xelq hökümitidin tartip, herqaysi nazaret, wilayet, nahiye, yéza, hetta kentlerning asasliq memuri bashqurush hoquqimu her derijilik partikomlarning biwaste kontrolluqi astida turmaqta. Bula emes, hetta her derijilik xelq qurultiyi daimiy komitétliri we siyasi meslihet kéngeshliri, shundaqla her derijilik diniy ishlar idarilirining memuri bashqurush hoquqimu tamamen kompartiyining kontrolliqida bolup, yuqiriqi organlarning partiye komitétlirining ruxsitisiz héch bir mesilide qarar bérish hoquqi yoq.

Xitay hakimiyitimu tibet we uyghurlarni assimilatsiye qilip yoqutush we tebiy bayliqlirini talan - Taraj qilishtin ibaret bu tüp siyasitidin héch bir zaman waz kechkini yoq we buxil qoyuq mustemlikichilik tüsini alghan siyasitini yildin yilgha kücheytip kelmekte.

"Aptonomiye" dégen bu sözning tüp menisi, " öz - Özini idare qilish" dégenliktin ibaret, buxil idare qilish, siyasi, iqtisadi, ijtimaiy, qanuniy, we bashqa köp jehetlerdiki ichki heq - Hoquqlarni öz ichige alidu, memuri organlar uyaqta tursun, hetta tibettiki budxanilar we sherqiy türkistandiki mesjitlermu tamamen kompartiyining bashqurushi, nazariti we siyasi jehette paydilinishi astida turiwatqan bügünki künde yene bu rayonlarda aptonomiye, dégen sözdin éghiz échish mumkinmu ?

Sherqiy türkistanni élip éytsaq, chetellerdiki uyghur siyasi paaliyetchiliri, xitay hakimiyiti teripidin 2000 - Yili bu rayongha qarita bashlatqan chong gherbiy shimalni échish, siyasitini bolsa, milliy térritoriyilik aptonomiye qanunining tüptin bikar qilinishi,dep qarimaqta.

Mesilen, xitay hakimiyiti teripidin, qanunsiz diniy paaliyetlerge qarshi turush, dégen namda uyghurlargha qarita élip bériwatqan omumiy yüzlük dinsizlashturush siyasiti bolsa, milliy térritoriye qanunining 11 - Maddisigha tüptin xilap.
Xitay hakimiyiti teripidin uyghurlarning milliy maaripini xitaylashturush meqsitide élip bériwatqan atalmish qosh tilliq oqutush siyasiti bolsa milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni ning 37 - Maddisigha xilap.

Xitay hakimiyitining atalmish " éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh" dégen namda élip bériwatqan uyghur qiz - Yigitlirini xitayning ichki ölkilirige mejburi ishlemchilikke ewetish siyasiti bolsa milliy térritoriyilik aptonomiye qanunining 23 - Maddisigha tamamen zit.

Xitay hakimiyiti teripidin, "shin jiyangni échish, shin jiangni güllendürüsh" dégen niqab astida sherqiy türkistanning tebiy bayliqlirini talan - Taraj qilish we uyghurlarning öz wetinining tebiy bayliqliridin paydilinishi we nep élishini tamamen cheklesh siyasiti bolsa yene "milliy térritoriyilik aptonomiye" qanunining 62 - Maddisigha xilap.

Xitay hakimiyitining nöwette sherqiy türkistandiki idare - Jemiyetlerge xizmetchi qobul qilishta xitaychini rawan bilishni shert qilishi we xitayche bilmiseng istiqbaling yoq dégen sepsetini terghip qilishi bolsa, milliy térritoriyilik aptonomiye qanunining 10 - Maddisigha tüptin xilap.

Qisqisi biz, milliy térritoriyilik aptonomiye qanunining 67 maddisining hemmisini sherqiy türkistanning nöwettiki riyal weziyiti bilen birleshtürüp tetqiq qilidighan bolsaq, kommunist xitay hakimiyitining özi chiqarghan bu qanunini özining depsende qiliwatqanliqini körüwélish tes emes.

Gerche xitay hakimiyiti 84 - Yili élan qilghan bu qanunining mezmunigha qarita hazirgha qeder chong bir özgertish kirgüzmigen bolsimu, emma, jung xua xelq jumhuriyiti asasi qanunining terkibige milliy térritoriyilik aptonomiye qanunigha tamamen zit kélidighan bezi maddilarni toluqlap kirgüzüsh we aptonom rayonluq xelq qurultiyi daimiy komitétining namida yene "milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni" ning rohigha pütünley xilap kélidighan yerlik qanun, nizam, belgilime we prinsiplarni élan qilish arqiliq, mahiyet jehette "milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni" ni pütünley bikar qildi.

Addiy bir misalni élip éytsaq, "milliy téritoriyilik aptonomiye qanunining 62 - Maddisida, " dölet, milliy térritoriyilik aptonom jaylarda bayliq menbelirini échish we qurulush élip bérish jeryanida aldi bilen milliy térritoriyilik aptonom jaylarning menpeetige étibar bérishi, milliy aptonom jaylarning iqtisadigha paydiliq orunlashturushlarni élip bérishi, shu jaydiki az sanliq milletlerning ishlepchiqirish we turmushigha köngül bölüshi lazim؛ yuquri dölet derijilik organlar teripidin milliy aptonom jaylarda qurulghan karxana we xizmet orunliri xadim qobul qilghanda aldi bilen azsanliq milletlerge étibar bérishi lazim؛ yuqiri dölet derijilik organlar teripidin milliy aptonom jaylarda qurulghan karxana we xizmet orunliri yerlik aptonom organlarning aptonomiyilik hoqoqigha hörmet qilishi we ularning nazaritini qobul qilishi lazim" déyilgen bolup, eger siz bu maddining rohi boyiche, " merkez sherqiy türkistandin élip kétiwatqan néfit, tebiiy gaz, kömür " qatarliq tebiy bayliqlardin yerlikke payda tapshursun, uyghur qiz - Yigitlirini xitayning ichki ölkiliridiki karxanilargha emes, belki sherqiy türkistandiki kan - Karxanilargha orunlashtursun" dégen addiy telepni otturigha qoysingiz, u chaghda xitay hakimiyiti, jungxua xelq jumhuriyiti asasi qanuni ning 9 - Maddisini közingizge tenglep turup, bu maddida," kan, derya, orman, tagh, otlaq, boz yer, sayliq yer qatarliq tebiy bayliqlarning hemmisi dölet igidarchiliqida," " tebiy bayliqlarni dölet bir tutash achidu we pilanlaydu, déyilgen" dep jawab béridu we siznimu derhal "3 xil küchler" tizimlikige kirgüzüp, zerbe bérish nishani qilidu.

Eger uyghur we tibetlerning milliy térritoriyilik we aptonomiyilik heq - Hoquqliri, 84 - Yili élan qilinghandin buyan xitayning arxip ambiridin chiqmay chirishke yüz tutqan " milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni" ning güzel maddilirigha asasen biraz bolsimu kapaletke ige qilinghan bolsa idi, u chaghda sherqiy türkistan we tibet rayonidiki milliy isyan we qarshiliq körsütüsh heriketliri hazirqidek bu derijide küchüyüp ketmigen bolatti.

Démek, xuddi cheteldiki bezi uyghur siyasi paaliyetchilirining bayan qilghinidek, wediside turmighan, özi chiqarghan qanunlarni özi ayaq asti qiliwatqan, özining idilogiyisidin bashqa héch bir pikir - Éqimni sighdurmaydighan bügünki kommunist xitay hakimiyiti bilen söhbet yoli arqiliq milletler mesilisini hel qilish esla mumkin emes !


Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/obzor/obzor-parhat-11272008203929.html/story_main?encoding=latin