Ghalip Barat Erk
Uyghurlar qedimki dewrde tereqqi qilghan sherq xelqliridin biri idi, emma yéqinqi 3- 4 esirde tereqqiyati eng qalaq haletke chüshüp qaldi, bu zadi nime üchün?
1 . Tereqqiyatning aldinqi sherti tinchliq bolmighan
Tarix betlirini waraqlaydighan bolsaq bileleymizki 1600-yilidin 1900- yilighiche bolghan 300 yil uyghur jem'iyiti pütünley urush oti ichide qalghan hemme yerni qan hidi purap turidighan jem'iyetke aylan'ghan. Seidiye xandanliqining adilliqi bilen dang chiqarghan sultani Abdukérimxanning qestke uchrishi bilen xandanliq xarablishishqa yüzlendi. Xanliq dairisi xanzadilerning üstünlük, bayliq, xanliq, térrétoriye (zémin) talishidighan urush sehnisige aylandi, bir mezgil güllen'gen bu dölet halaketke yüzlendi. Sultan seidxandin bashlan'ghan sopilargha murit bulush ewjige chiqip pütkül xelq birqanche topqa bölündi, eslidin xaniqalarda istiqamet qiliwatqan sopilar hoquq talishish küreshlirige aktip ishtirak qildi hemde qestlep öltürüsh, muritlirigha rehberlik qilip hakimiyet talishish küreshliride az bolmighan qirghinchiliqlarning biwaste sewepkarigha aylandi. Axirqi hésabta sopilarning bölgünchilik we hiyle mikirliri, seidiye ewladlirining iqtidarsizliqi tüpeyli 1680- yili hakimiyet uyghurlardin jonggharlarning qoligha ötti, sopilar jonggharlarning sadiq ghalchilirigha aylinip özlirining qorchaq hakimiyitini tikleshke muyesser boldi. Sopilarning jonggharlar yardimide tiklen'gen bu qorchaq hakimiyiti emeliyette xelqni ékispilatatsiye qilip bayliq toplap uni xojayinlirigha sowgha qilip xelqni téximu dehshetlik weyranchiliqqa giriptar qildi. Sopilarning dehshetlik zulumi astida uyghur xelqi jonggharlar üchün séliq tölep, qul dédek tutup berdi. Pütkül uyghur diyari sopilarning”aq taghliq“ we ”qara taghliq“ tin ibaret ikki mezhepning hakimiyet, murit, bayliq talishidighan, öz- ara qirghinchiliq qilishidighan halaket meydanigha aylandi.
Bu ikki mezhep qirghinchiliq qilishqandin sirt özlirining sopistik idiyisi boyiche medeniyetni qattiq teqib qilip medeniyetni xelq turmushidin we uyghur jem'iyitidin yuqatmaq boldi, jümlidin medeniyet erbaplirinimu qirghin qilip yuqatti. Hakimiyet jonggharlar we ularning hamiyliqidiki sopilarning qolidin manju - ching impériyisige ötkendin kéyin, ching sulalisining chérik hökümranliri bir türküm yerlik féodallar bilen éghiz- burun yaliship, xelqqe éghir zulumlarni saldi. Netijide puqralar éghir zulumgha qarshi köp qétim qozghilang qilghan bolsimu intayin dehshetlik basturuldi, üchturpan jigde yéghiliqi ( pütün xelq qirghin qilip yoqutulghan dégen melumatlar bar ) we her qétimliq qozghilangning meghlubiyitidin kéyin xelqning yurt makanini tashlap bashqa yurtlargha köchüshi, shimali Uyghuristanda qirghin qilip adem qalmighanda ( Xitay tarix kitaplirida Shimaliy Uyghuristan we yette su rayonining qedimdin Uyghurlar yashap kelgen tupraq ikenliki shunche köp yerde tilgha élinghandin bashqa, Mehmud kashigheri ‹‹ türki tillar diwani ›› da bu yerning uyghurlarning Uyghurlarning wetini ikenliki , ularning intayin güllengen sheherlirining bolghanlighini bayan qilghan) jenubtin ahale köchürüshi shuning misalidur.
Xelqning qozghilangliri he dégendila meghlup bulup turdi, sewebi ularning rehberlik qatlimi shekillenmigen, tarix danko yaki ata türk mustapa kamal kebi rehberni wujutqa keltürmigenidi, azadliq heriketlirining nishani peqet zulumni yoqitish bolghini üchün inqilabtin xojilarmu paydilinip öz hakimiyitini tikleshke tirishti, xojilarning topilanglirimu xelqning talapet tartishigha sewebchi bulup ziyanlarnimu keltürdi.
19- Esirning kéyinki yérimigha kelgende xelq bir qétim keng kölemlik azadliq üchün qozghilang kötürüp xoten, qeshqer, kuchar we ghuljilarda hakimiyitini tiklidi, lékin ulargha yétekchilik qilghudek bashchilar bolmighanliqtin xotende hebibullahaji, kuchada rashadinxan kebi sopi- zahit hakimiyet ishliridin xewersizler rehberlik qilip bölünme halette xanliq qilishti. Ularda weten, xelq, millet éngi bolmighanliqtin birliship hakimiyet qurup xelqchil siyaset yürgüzüshke qadir bolalmay aqiwet xelqning ghalibiyet méwisini qoqanliq rengwaz yaqupbegning hiyle- mikri aldida tartquzup qoydi.
Ili sultanliqi, ürümchi- sanji xuyzu hakimiyiti, kuchar rashidinxan xoja hakimiyiti, xoten hebibulla xoja hakimiyiti we qeshqer buzruk xoja (emeliyette bedölet hakimiyiti bulup aq taghliq xojilarning qollishini qolgha keltürüsh üchün jahan'gir xojining oghli buzruk xojidin paydilan'ghan)ning öz-ara istila urushliri yüz berdi we yaqupbegning jenubi shinjang hem turpan, ürümchilerni igilep atalmish ” bedölet yette sheher hakimiyiti“ ni qurdi. 1878- Yili ching sulalisi hemmini yéngip özining nispi haldiki tinchliq hakimiyitini yürgüzgiche yenila urush dawam qilip keldi. Tarix betlirini waraqlap baqsaq, jümlidin eyni waqitta urushqa biwaste qatnashqan, urush weyranchiliqini öz közi bilen körgen tarixchi alimimiz molla musa sayraminining "tarixi hemidi" ," tarixi eminiye" kitablirini köridighan bolsaq bu heqte yéterlik chüshenchige ige bolalaymiz. Misal:
"Atiliq ghazi yigitliri, serwazliri adem öltürüshtin charchidi, qolliri qapardi. Atiliq ghazi qoshunigha egiship kelgen qassaplarni we xotendiki yaqa yurttin kelgen musapir qassaplarni chaqirip kélip adem öltürüshke buyridi. Qassaplar xendek léwide turup ademlerni boghuzlap xendekke ittiriwerdi.... Shu qétim töt tümen adem halak bolghan bolsa kérek."
Qedirlik kitabxanlirimizgha bu xil qirghinchiliqtin téximu köp pakitlarni körsitip béreleymiz. Chünki bizning tariximiz bu xil qirghinchiliqlar bilen tolup ketken. Qan hidi, adem ustixanliri tarim wadisining hemme yérini qaplighan idi. ” Uyushqaq, yenggüchi, eqilliq“ menalirigha ige xasiyetlik nami bar uyghur xelqimu bir uchum mezhepchi, bayliqxumar, huquqperest, urushperstler teripidin urush qaynimigha mejburi sörep kirildi. Xelq öz hayatighimu képillik qilalmaydighan, etisigimu ishench qilalmaydighan bulup qaldi. Eshu bir uchum rezil shexsler özining shexsi menpeeti, paraghetlik turmushi üchün milletni, xelqni, wetenni, kelgüsini, ewladlarni püchek pulgha (erzimes shexsi menpeetige) sétiwetti, uyghur diyari halaketke yüzlendi.
1678 - Yilidin 1685- yilighiche jonggharlarning uyghurlarni istila qilish urushliri boldi, aq taghliqlarning dahiysi appaq xoja dalay lamagha bash urup medet tilishi bilen purset kütüwatqan jonggharlar seidiye uyghur dölitige hujum qildi. Appaq xojining aq taghliq muritliri ichidin maslashti, shuning bilen jonggharlar ghelibe qilip uyghurlarni öz hökümranliqigha aldi.
1755 - Yili ching sulalisi shimali shinjangni istila qildi.
1759 -Yili ching sulalisi chong - kichik xojilarning topilingini tinchitip shinjangni öz hökümranliqigha aldi. Qara taghliq wetenperwerler aq taghliq düshmenlirini yoqutush üchün ching sulalisining ghelibe qilishida ichki jehettin masliship zor töhpilerni qoshti.
1765- Yili üchturpan uyghurliri qozghilang kötürdi, bu meshhur jigde yéghiliqi bulup ching sulalisi ghelibe qilghandin kéyin barliq ahalini qirghin qilip tügetti.
1803- Yili yüsüp xojidin paydilinip qoqenlikler parakendichilik saldi.
1820-Yilidin 1828-yilighiche jahan'gir xojining köp qétimliq topilingi boldi.
1845-Yili qeshqerde uyghur we qirghiz déhqanlar qozghilang kötürgen.
1847-Yili yette xoja topilingi boldi.
1852-Yili welixan töre töt qétim bésip kirip nurghun qirghinchiliq qilghan we jallatliq qilip nechche kalla munari yasighan.
1854-Yili qeshqerde déhqanlar qozghilang kötürgen.
1857-Yili atush mis kan ishchiliri, memtili bashchiliqida kuchar déhqanliri, xotenning bir qisim yéziliridiki déhqanlar qozghilang qilghan, welixan törimu topilang kötürgen.
1858- Yili qeshqerde bir qisim déhqanlar qozghilang kötürgen.
1860 -Yili yekende, 1862-yili xoten, kuchar, baylarda qozghilang bolghan.
1864-Yili kucha déhqanliri qozghilang kötürüp ghelibe qilghan hemde rashidinxan hakimiyiti tiklen'gen.
1864-Yili xoten déhqanliri qozghilang qilip ghelibe qilghan hemde hebibulla haji hakimiyiti tiklen'gen.
1864- Yili ili xelqi qozghilang kötürüp ghelibe qilghan hemde ili sultanliqini qurghan.
1864- Yili sidiq beg qeshqerni ishghal qilghan.
1865 -Yili qoqentlik qoshbégi yaqupbeg aq taghliqlardin buzruk xojini özige qalqan qilip qeshqerge kirdi hem aq taghliq xojilar buzruk xoja üchün ularni qollidi. U ching sulalisi teripidin yoqitilghiche her xil urush we qirghinchiliqlar bulup turdi.
1871-Yili charrosiye ching sulalisi bilen tüzülgen toxtam boyiche ili sultanliqini ishghal qildi.
1875- Yili ching sulalisi qoshunliri shinjanggha yürüsh qildi. 1878-Yili ching sulalisi pütün ghelibini qolgha keltürüp jenubi shinjang we ürümchi, turpan rayunlirini ishghal qildi.
1881- Yili ching sulalisi(qaraxan) charrosiye (aqxan)gha 70 ming kwadrat kilométir zémin we besh milyon 9000ser kömüsh urush chiqimi tölep ilini qayturiwaldi.
Yuqurida körginimizdek nurghun qozghilang hem topilanglar boldi, xelqning ghelibe qilghan, meghlup bolghan dewirlirimu boldi, emma keng xelq ammisigha héchbir menpeet nésip bolmidi. Chünki xelq intayin töwen ang sewiyide bolghini üchün peqet chérik, mustebit hakimiyetni aghdurushnila meqset qilghan bulup konkrét nishan bolmighan, ularda mexsus hakimyetchilikni chüshen'güdek sewiye, siyasi pérogiramma tüzgidek iqtidar bolmighanliqtin ghelibe miwisi he dégende bir uchum sopi - zahit, xoja- ishanlarning qoligha chüshüp ketti yaki shular teripidin paydilinip kétildi, xelq ikki sopilar mezhipining muritlirigha aylinip ketkini üchün bir top qozghilang qilsa ikkinchi bir terep ulargha qarshi turdi, netijide hökümranlar uyghurlarning ”öz yéghida öz göshini qoridi“.
Seidiye uyghur döliti dewridin bashlap aq taghliq we qara taghliqlar hakimiyet yürgüzse yaki hakimiyetke tesir körsitelise ikkinchi birterepni qattiq qirghin qildi, eger bir mezhep xelq qozghilingi bilen hakimiyet tiklise yaki qozghilanggha ishtirak qilsa ikkinchi biri ulargha qarshi meydanda turdi, mesilen: aq taghliq xojilarning rehbiri qara taghliqlar tesiridiki seidiye xanliqini yoqutush üchün dalay lamagha bash urup jonggharlarni bashlap kélip muritlirini ichki jehettin maslashturup uyghur xelqini jonggharlargha qul qilip berdi.
Qara taghliq xojilar bolsa jonggharlar we ularning hamiyliqidiki aq taghliq xojilar hakimiyitini yoqutush üchün ching sulalisigha yol bashlidi (qara taghliq xojilar shu xizmetliri üchün uyghur zéminide wang, gung menseplirige ériship bir mezgil xelqni ézip paraghetlik turmush kechürdi, qumul wangliri, kuchar wangliri, turpan- ili xojiliri shularning misali) we muritliri ichki jehettin maslashti. Gerche kucha we xoten qatarliq jaylarda hakimiyet tiklen'gen bolsimu xelqqe nep élip kélelmidi. Bu heqte tarixchi molla musa sayrami epsuslan'ghan halda ” ... Kucha xojiliridin rashidin xojam dégen mewlane ershidin welining mazirida dua telep bilen yatqan, hich kishi bilen arilashmaydighan we derwish teriqiside ömür ötküziwatqan bir adem idi ... Aq kigiz üstide olturghuzup, burunqi sultanliq qaidisi boyiche xanliq textide olturghuzdi ... Bu sheherlerde nahayiti köp ghezine- mülük, qoral- yaraqlargha ige boldi, nahayiti köp ghezine toplandi. Bularning hemmisi tuluq muhemmet yaqup bék atiliq ghazining qoligha chüshti.
Ular shunchilik dölet hökümetke ige bulup, nurghun mal- mülük toplighan chaghlarda ya özining birer uruq- qayashlarigha rehim we shepqet qilip baqmidi, ya birer duaguy, ehli pezil we hünerwenlerge kengri in'am we éhsan qilip, ularning mal dunyagha bolghan éhtiyajidin chiqmidi, ya birer derya- östengge köwrük saldurup yaxshiliq qilmidi, ya meschit xaniqa bina qilip, köl quduqlarni kolitip wexpe eshyalar toxtatmidi .... Nemune eser qaldurmay nam nishansiz ketti. Ulardin héchbir nemune yadikar yaki yaxshi ish baqi qalmidi .... "Dep lenet oquydu. Alimning bayanigha qarighanda bu xil lenetke yene xoten padishahi hebibulla hajimu duchar bulup umu xelq inqilap qilip hakimiyetni élip padishahliqqa olturghuzsa umu oxshashla xelq üchün qilchilik yaxshi ish qilip bermestin ghezinini aldi bilen bedöletning kéyin ching sulalisining qoligha oshuqi bilen chüshüshige sewebchi bolghan. Ili sultanliqini éytsaq 10 yilliq hayatida qanche sultan almashti? Shuning özila kupaye.
Welixan törining qilmishini körsek:” welixan törem kashigherni muhasire qilip, qishlaq we kentlirini qolgha kirgüzüp .... Töt kalla munarisi yasaptu. Munarning égizliki on ikki gez miqdari kéletti deydu. Lékin uning özi beng chékish, hayasiz ishlarni qilish we qan töküshtin héchqandaq özini tartip éhtiyat qilmaydiken.“ Xelq étiqat qilghan xojilar meghlup bulup ottura asiyagha qachqinida qirghinchiliqqa yenila azadliqqa, barawerlikke intilgen, barawerlik, ademdek yashash üchün küresh qilghan xelq qanliq qirghinda qaldi. Ili qayturiwélin'ghanda 50 nechche ming uyghur ahalisining yurt makanini tashlap charosiye dairisidiki ottura asiyagha köchüshi, rosiyelik ظa.N. Kurpatkinning" qeshqeriye "namliq kitabida yazghan" jongguluqlar bu weqeni” xojilar yéghiliqi“ dep ataydu.
Bu weqening netijiside 20000tütün yeni 100000 kishi ching sulalisining öch élishidin qorqinidin , qeshqer, yeken we aqsulardiki yurt makanliridin ayrilip, xojilarning keynidin taghqa chiqip ketti ... Bu qétimqi qach- qach 1-ayda yüz berdi. Shu künlerde shiwirghan arilash qattiq qar yéghiwatqan bulup, bu ach yalingach kembeghellerning köpchiliki iz déreksiz yoqalghan", bu waqieler her qétimliq qozghilanglar hem qozghilanglar meghlubiyitidin kéyinki qattiq qirghinchiliqlar bolghanlighini toluq ispatlap béridu. Heqiqet shuni éniq körsitip berdiki gerche xelq qozghilip mustebit hem chérik hakimiyetni aghdurushni közlisimu ularda eshu zulumni yuqutushtin özge nishan bolmighan, ularda birer siyasi pérogiramma bolmighan hem bolishimu mumkin emes idi, chünki xelqte unchilik iqtidar bolmighan, ularda birer siyasi nishan ortaq étiqat bolmighini üchün qan töküp inqilap qilsimu birlishelmestin bölünüp yashap börige yem bolghan.
Ularning qisqa hakimyetliri, qozghilangliri meghlup bolghandin kéyin xelq yenimu qattiq dishwarchiliqqa duchar bolghan jümlidin yurt makanini tashlap chiqishqa mejbur bolghan. Charrosiye ilini ching sulalisigha ötküzüp bergende ching sulalisining öch élishidin ensirigen ahale rosiye térritoriyisige köchti. Molla musa sayrami "bu yette sheherni seremjan qilghandin kéyin, yette sheherde qiriq ming chérik turghuzushqa höküm qildi. Lékin ilini igiligen chaghda bir milyondin artuq ademni halaketke giriptar qilghan idi. Nurghun adem terep terepke qéchip ili etrapida adem guruhi az qaldi... , Dise xaqan mensepdarliri bu yette sheherde töremge yar bolghan yaki töremning ishini tutup xizmet qilghan ademlerni izdep tépip öltürüp, ularning charwa mal we zéminlirini olja qilip, onmingdin köprek xotun-qiz we oghul reside- nariside balilarni olja esir qilip u terep lenju ölkisi, bu terep ili, chöchekke élip bérip, xitaylargha tapshurup we xizmitige tutup berdi" ○6 deydu.
2. Islamiyettin chetnigen sopistik dini esebiylikning élip kelgen jahaletning weyranchiliqi
Qazaq alimi choqan welixanupning bayanigha asaslan'ghanda pütkül uyghur xelqi sopilarning ikki gorohigha bölünüp ketken bulup qeshqer, aqsu, kuchalarda aq taghliqlar mezhipidiki ahale köp bolsa, yéngisar, yarkent, xotenlerde qara taghliq xojilargha murit bolghan ahaliler köp bolghan. Ular herbir sheher yurtlardimu muritliri arqiliq xelqni parchilighan bulup öz- ara alaqimu qilmaydighan bolghan ( misal qilsaq qeshqer shehri ahalisining sherqi shimal tereptikiliri ichide aq taghliqlar köp sanni, gherbi jenup mehelle kentliride qara taghliqlar köp bolghan), öz- ara perqlendürüsh üchün aq we qara taqi kiygen, aq taghliq we qara taghliq namlirimu shundin kelgen.
Biz tarixi pakitlardin eyni waqitta sopizimning qanchilik yamrap ketkenlikini, nadan xelqning sopizimning kishenliride meniwiyet jehettin qandaq xaraplashqanliqini körüp baqayli:
Alla xasliqi xojamlargha xas yaki alla xojam dep xojamlargha heddidin ziyade eqide we ixlas qilip, ularni hemmidin yuqiri mertiwilik dep hésablap, alla bilen xojamlar ariliqida turidighan héchqandaq birer yuqiri mertiwilik insan yaki janning bulishini étirap qilmaydiken we yol qoymaydiken ... Ulargha nahayiti yuqiri eqide baghlap , atlirini yilqa uyuri bilen, qoylirini qotini bilen we qizlirini qizliq ippetliri bilen, sékilek bolsa sékilekliki bilen élip kélip xojamlargha tartuqlap, nezir hediye qilip emdi bizge héchqandaq nerse lazim emes‘ dep ularning duasini élip alla xojam dep tonighan idi.
Bundin bashqa yene tezkirei hidayet qatarliq eserlerdinmu sopilarning özlirini islam dinigha muxalip, kupriliq bilen özlirini alla bilen teng orun'gha quyup terghip qilghanliqini biliwalalaymiz. Biz gerche puqralarni sopizimgha hemmisi bu derijide ixlas qilidu dep qarimisaqmu , sopizimning tesirining nahayiti chongqur bolghanlighini körüwalalaymiz.
Özlirini alla bilen teng orun'gha qoyghan bu sopilar némini terghip qilidu? Dotsént ibrahim niyaz bu heqte mundaq dep yazidu:
Sopizimning tüp ghayisi insanlarni terki dunyaliqqa bashlap, réal dunyadin, ijtimaiy turmushtin yüz örüp xiyali dunyada köridighan <راھەت> ghémini qilishqa chaqirishtin ibaret
Xelqimiz eqide qilghan özlirini dini islamgha béghishlighan xudaning ashiqliri islam eqidilirige muxalip bolghan qilmish etmishliri bilen özlirini seid- muhemmed peyghemberning ewladi diyiship sap eqidilik musulmanlarni aldap, xelqning muhemmet eleyhissalam bolghan eqidisidin paydilinip özlirini niqablap xelqni terki dunyaliqqa bashlap özlirige ixlas qilghuchilarni jennetke érishtüridighanliqini wede qilip, xelqni özlirige mayil qilishti, bu dunyaning yaxshiliqigha muyesser bolalmighan xelqimiz u dunyada jennette bolsimu rahet körüshni, u dunyada bolsimu ademdek yashashni izdidi, shunga xojilargha ishinip ulargha murit boldi.
Sopizimning bunche küchiyip kétishide eyni dewrning qelemde hem elemde yétilgen padishahliri sultan seidxan we sultan abdureshitxanlarning sopilargha murit - muxlis bolghanliqimu sewebchi bolghan idi, ular xan- sultanlarning özlirige murit bolghan pursette siyasi jehettinmu paydilinip (mesilen, muritlirining baj- séliqini kechürüm qilishini telep qilish) öz muritlirini köpeytken digen qarashlarmu bar.
Xoja ishanlar özlirini heq körsitish üchün suda mangalaymiz, ölükni tirildüreleymiz, asmanda uchalaymiz, topini yémek ichmek, altun kömüshke aylanduralaymiz, yamghur yaghduralaymiz, birla waqitta birqanche jayda zahir bolalaymiz, süpköchlep késel dawalaymiz, ghayipni bilimiz, qol tekküzmestin nersilerni yötkiyeleymiz, ösümlük we haywanlar bilen sözlisheleymiz《 dep saxta karametlirini herxil usullar arqiliq teshwiq qilip, herxil hiyle- mikirlerni qollinip xelqni aldap, ularning eqide- ishenchige érishkendin kéyin xelqimizning maddi - meniwi dunyasigha hujum qildi. Netijide ular barliq uyghur medeniyet miraslirini urup chaqti, buzdi, ot qoydi, weyran qildi. Medeniyet eslihelirini buzup, medeniyet sorunlirini sopiliq paaliyet sorunliri xaniqalargha aylandurdi. Xelqning medeniyet sorunliri - mektep, medris, kütüpxanilar sopilarning ayagh astida weyran boldi.
Awamni medeniyettin waz kéchishke qistap medeniyetni men'i qildi. Kimiki sopilar bilen qarshilashsa xuddi xoja jahan ershi, baba rehim meshrep we mirza shah mehmut joras kebi qestke uchrap pajielik öltürüldi. Bu heqte "jahalet pirliri shinjangda namliq eserde yézilghandek:appaq xoja we appaq xojichilar (biz bu yerde aq taghliq xojilarnila emes, qara taghliq xojilarnimu bir qatarda tonushimiz lazim) zamanisida qeshqeriyede medeniyet, maarip, ilim - pen, edebiyat - sen'et, muzika, naxsha, usul, güzel- sen'et, tiyatir, sérkchilik, tibabetchilik, metbechilik, terjime, xettatliq ... Qatarliq barliq ilmiy paaliyetlerning hemmisi qet'iy men'i qiliwétilgen. Bundaq ishlar bilen shughullan'ghuchilar kapir , jaduger, murtedler hésablinip jazagha tartilip turghan, öltürüwétilgen.
Hetta xet yézishni öginish, saz ügünüsh, yasash, meshrep oynash, oyun- külke, xotun-qizlar perenjisiz ashkare yürüsh qatarliq adettiki ijtimaiy insanchiliq xisletlirimu qet'iy men'i qiliwétilgen. Pütün jem'iyette qur'an we heptiyektin bashqa barliq yézilma eserler, bolupmu milli eserler, xatire, nemuniler, köydürüwétilgen, yoq qilip tashlan'ghan. Ilim- meripet orunliri buzuwétilgen, cheklen'gen. Ularning ornigha zikri söhbet xaniqaliri, gülex, sazayi hemidanlar (towa qildurush orunliri), xoja, ishanlarning turalghu jayliri, emeldar binaliri dessitilgen. Pütün jem'iyette dua- tilawet, xetme, istighpar uqush (allahtin gunahini tilep turush) ammiwi ijtimaiy meshghulatqa aylandurulghan.
"Tezkirei ezizan" qatarliq eserlerdin melumki ” aq taghliq“, ”qara taghliq“ xojilarning deslepki bashchiliri bir tughqan bulup ularning öz aldigha nopuz tiklesh üchün köz qarashlirida mahiyetlik perq bolmisimu xelqni ikkige bölüp mezhepchilik qilghan. Ular öz- ara nizah qiliship, xelqni urush jédelge sélip qan töküp menggü ornini toldurup bolghusiz tarixi jinayetlerni qaldurup ketti. Uyghur xelqining barliq pajieliri, yaman künlerge qélishi pütünley sopilarning qilmish etmishliridin bolghan. Pütün uyghur diyarini jahalet qaplap pütün xelq qarangghuluq dunyasigha gherq boldi.
3. Éghir zulum xelqni halidin ketküziwetken
Hakimiyet béshida olturghan herqandaq hökümran öz hökümini qol astidiki emir ekabirliri arqiliq yürgüzidu, hökümran qanche chérik, xiyanetchi we parixor bolsa qol astidikilermu shunche chérik, parixor we xiyanetchi bolidu. Tariximizni waraqlap köridighan bolsaq ene shundaq chérik, parixor, xiyanetchi emeldarlarning köp ötkinini bileleymiz. Hökümran we qolchumaqlirining chérikliki, parixorliqi tüpeylidin xelq üstidiki baj séliq köpiyip ketken, xelq qatmu-qat zulum destidin yashashqimu amalsiz qalghan. Bir tereptin xan we uning ambal, doteyliri zulum qilsa yene bir tereptin, nainsap begler, xojilar, sherietni destek qiliwalghan mollilar herxil alwang- yasaq, baj- séliq, öshre- zakat, pitre yighip zulum salghan.
Ching sulalisining sadiq qul ghalchiliri begler bolsa baj we séliqni hessilep yighip özini béyitish bilen birge ambal, doteylerge sogha - salam , para bérip téximu chong imtiyazlar üchün (toghrisi xelqning qénini téximu bek shorash üchün) heriket qildi, xelq qangghir qaxshap jan teslim qiliwatsa ambal, dotey, beg-ghojamlar özlirining paraghetlik turmush peyzini sürdi, netijide zulumgha chidimighan xelq nurghun qétimliq qozghilanglar qilip mustebit, chérik hakimiyetni aghdurmaq boldi. Xotenlik tarixchi muhemmet elemning tarixi weten waqiati xoten namliq esiride eyni dewirdiki baj- séliqning 65 xili xatirlen'gen iken. Chirik ching sulalisi chériklikte mensepni baha quyup élan chiqirip sétish derijisige bérip yetken bulup emdi biz ching sulalisining mensep sétish heqqidiki élanigha munasiwetlik bayanni körüp baqayli:
Herqandaq puli bar adem kümüsh pul sowgha qilsa mensep bérimiz, dep bazar güzerlerge élan chaplidi... Herqandaq nami nishani yoq , oghri, qimarwaz, sergerdan bolsimu pul berse uninggha mensep bérildi.... Mensepni sodiliship baha qoyup ashkare satidighan boldi .Mana buningdin shu chaghdiki hakimiyetning qanchilik chirikleshkenlikini, bu seweplik xelqning qanchilik riyazet chekkenlikini, qanchilik zulumgha duchar bolghinini qiyas qilish müshkül emes. Démek eyni tarixi dewrde hoquq achköz, bayliqperst, parixorlarning, oghri, qimarwazlarning qoligha chüshüp "su aqidu saygha, pul aqidu baygha" digendek weziyet dawam qilghan, puqralar üstidiki zulum téximu kücheygen.
Qerz üchün, alban üchün boldi méning halim xarab,
Hezriti chünwang bégim halimgha rehim etkey yana.
Kelseler albanchilar xéne puli dep tutsiler,
Pul tapalmaymen tinep , dishwar bolur halim yana.
Kéchiler, kündüzleri hem ders oqur érdi balam,
Qerz üchün, alban üchün, hem derstin qaldi yana.
Aqsuluq muellip molla toxti mundin yüz nechche yil muqeddem yazghan esiri "erziyet "tiki yuqurqi bayanlar arqiliq shunimu bileleymizki , zulum shu derijige yetkenki beg-ghojamlar özlirini aghichiliri üchün xénigimu alwang yighqan. Bu xil alwang, baj séliqlarning köplükidin, zulumning éghirliqidin xelq intayin qiyin ehwalda qalghan. Dini ölima, tarixchi imir hüseyin qazi axunum bir shéirida mundaq dep yazidu:
Ötmüshte bu shinjanggha shen dotey iken manju,
Magaza, tawa toku, kiygenliri sap pangchu.
Rahette yatar uxlap puqragha kötertip jذ,
Puqrani haqaretlep singku bilen dep chentu,
Datanggha qadap qoyghan neyze qélich hem cheydu.○12
Mana bularning hemmisi tarix, eyni dewrdiki réalliq. Ching sulalisi hökümranliri dewri we bashqa dewrlerde bolsun hökümranlarning éghir zulumliri xelqni pütünley halidin ketküziwetken. Mushu xil ehwal astida tinchliqning bolmasliqi, sopizimning bésimi, iqtisadi qiyinchiliq xelqni özining medeniy maarip ishlirigha köngül bölelmeydighan qilip qoyghan. Xelq maddi, meniwi bayliqliridin pütünley mehrum bolghan.
”Pul bolsa janggalda shorpa“ deydu uyghur danaliri, derheqiqet pul bolmisa hich ish aqmaydu, pul démek iqtisad, kapital, meblegh démektur. Yuqurida körginimizdek urush we dehshetlik ézishler uyghur xelqining igiligini pütünley weyran qilghan bulup sopizimning terki dunyachiliq teshebbusi bu weyranchiliqni téximu kücheytiwetken. Meyli jonggharlar bolsun yaki ching sulalisi bolsun xelqning medeniyet maarip ishlirigha meblegh sélishi, qollishi mumkin emes idi, chünki xelq pen- maarip arqiliqla hayatliq yolini, barawerlikni hetta ularni aghdurup özige özi xoja bulush yolini tapalaytti, hökümranlar uyghurlarni adaqqi öz hökümide tutushni meqset qilidighan tursa buni qandaqmu xalisun?
Öz -özini tonighan, milletperwerliki wujutqa kelgen milletla menggü öz mewjutluqini kapaletlendüreleydu, buni peqet heqiqi pen- maaripla ishqa ashuralaydu. Shunga büyük mutepekkur yüsüp xas hajip ilim bilen kökke chiqqili bolidighanliqi, qulning qulluqtin xalas bolalaydighanliqini mundin ming yil muqeddem bizge jaka qilghan. Ching sulalisining axirqi ghalchisi yang zéngshinning xelqni menggü nadanliq kishenide kishenlep turush üchün pen maaripni qattiq cheklep, xurapi mollilarni sétiwélip xelqni idare qilghanliqi buning pakiti emesmu? 20 -Esirdin ilgiri ershi, futuhi, molla muhemmet sadiq qeshqiri, zohuri, molla yunus yerkendi, ghéribi, nizari, katibi, molla muhemmet tömüri, nazimi, tejelli... Ge oxshash muweppeqiyet qazan'ghan bir türküm medeniyet erbabliri yétiship chiqqan, ularning muweppeqiyet qazinishida melum iqtisadi arqa tiriki bar idi.
Bolupmu 20-esirning aldinqi yérimidiki medeniyet erbaplirimizdin abduqadir damolla, abduxaliq uyghur, lutpulla mutellip, molla muhemmet oghuz hemra, iminjan bahawiddin... Qatarliq bir türküm ot yürek kishiler iqtisadi jehettin azraq bolsimu asasi bolghachqila chet'elge chiqip yaki ölke merkizige bérip ilim tehsil qilalighan, mektep échip ilim tarqitalighan. Iqtisad yeni pul bolmighanliqtin nurghun eqilliq perzentler xuddi molla toxti yazghandek uqushtin qélishqa mejbur bolghan. Iqtisad bolmisa qurulush qilghili bolmighinigha oxshash mektep medrislerni sélip ilim meripet tarqitish mumkin bolmaydu, xelqmu nadan qélip menggü ”mangqurt“ bulup qalidu.
4.Sirtqi dunya bilen alaqe aziyip békinmichilik kücheygen
Xelqimizning medeniyet we tereqqiyatta bunchilik qalaq haletke chüshüp qélishi xelqara muhit bilenmu zich munasiwetlik. Yüen sulalisi dewride uyghur déngizchisi yighmishning gherpke baridighan déngiz yolini échishi, ming sulalisi dewride xuyzu déngizchisi jéng xéning déngiz qatnishini yene bir baldaq yuquri kötürishi bilen sherq - gherp alaqisi quruqluqtin( quruqluq yoli bixeter emes idi) köre déngiz yoligha köchti. Chünki kéyinki ottura esirdin bashlap ottura asiyada bir- birige qarshi birmunche ushshaq féodal xanliqlar barliqqa keldi. Netijide yipek yolidin ibaret bu sherq - gherp medeniyet, iqtisad- soda liniyisi ténch bolmighanliqtin asta - asta öz rolini yuqutup baridu. Bu heqte sabiq sowétlik muellipler gafirof bilen miroshinkowlar mundaq dep yazidu:
"Yipek yolining tosulushi hemde yawrupaliqlarning hindistan we junggogha baridighan déngiz yolini échip, uni igiliwélishi sewebidin merkizi asiyaning dunya bilen bolghan soda qatnash alaqisi üzülüp qaldi. Gherp bilen sherqning iqtisadi we medeniyet almashturush yoli özgirip, merkizi asiyani jenup we shimal tereptin egip ötidighan boldi. Merkizi asiyada yerlik féodal hökümranliq kücheygenliktin, iqtisad we medeniyette nahayiti téz xaraplishishqa qarap mangdi."
Amérikiliq ataqliq tarixshunas stawrianus ependi dunya tarixidin yekün chiqirip ‹‹ dunyaning omumi tarixi ›› namliq kitabida ” dunya tarixi ispatlidiki bir ijtimaiy guruhning medeniyette tereqqi qilishi uning qoshnilirining tejribilirini qubul qilalighan qilalmighanliqi belgileydu. Bir ijtimaiy guruh érishken her xil keshpiyatlarni bashqa ijtimaiy guruhlargha tarqitidu. Shunga ularning arisidiki bérish kélish qanche köpeyse öz ara ügünüsh pursitimu köpiyidu. Omumen , medeniyette eng iptidai halettiki qebililermu uzaq jeryanda békik yashighan, shuning üchün ular qoshna qebililerning medeniyet muweppeqiyetliridin paydigha érishelmigen. Bashqiche qilip éytqanda bashqa jughrapiyilik amillargha oxshash insanlarning tereqqiyatidiki achquch milletler arisidiki yéqinlishishqa baghliq. Bashqa milletler bilen öz ara tesir körsetken eshu milletler ghayet tereqqiyatlargha érishish imkaniyiti intayin zor .
Emeliyette , ularning téz sür'ette tereqqi qilishigha türtke bolidu, chünki ularning duch kélidighini tereqqiyat pursiti bolupla qalmastin yene shallinish bésimidur. Nawada öz ara tesir pursitidin paydilinip tereqqi qilmisa chuqumla assimilatsiye bolidu yaki yoqulush xirisini élip kélidu. Eksiche békik halette yashighan millet sirttin kélidighan inértsiyige érishelmise , yene xewp - xeter bolmisa shallinish bésimimu ular üchün mewjut bolmisa ular eslidiki haliti buyiche nechche ming yil yashaydu“. Ottura asiyada yashighan uyghur xelqimu yuqurqi qanuniyetning sirtida emes.
Bu chaghda shinjangdila emes, ottura asiyaning bashqa jayliridiki ehwalmu buninggha asasen oxshash bulup musulman sherq dunyasi xaraplishishqa yüzlinip burunqi medeniy güllinish pütünley tügeshken, burunqi ilim pen güllinishi axirliship xurapiyliq we mezhepchilik küchiyip tepriqe hakimyetliri köpeygen, öz- ara nizalar köpiyip igilik we xelq turmushi xarablashqan. Yawropada bolsa ehwal buning eksiche bulup islahat, riqabet jush urup rawajlinip, tebiii pen, ijtimaiy penlerde we sanaette yéngi bösüsh boliwatqan we sanaet, yéza igiliki tereqqi qilip mashinilishiwatqan bulup uchqandek tereqqi qilghan idi.
Biz bolsaq bulardin pütünley xewersiz halda” quduqning tégidiki paqidek“ asman mushu dep yürüwatattuq. Netijide insanlar tereqqiyatigha töhpe qushup kéliwatqan uyghur xelqi "uchar gilem", "yaghach at" ta ekis etken hawa qatnash arzulirimu shu boyiche chöchek bulup qéliwerdi. Yüsüp xas hajipning ilim bilen kökke chiqqili bolidighanliqi, qul bolsimu ilim bilen azadliqqa érisheleydighanliqi heqqidiki chaqiriqlirimu bizni oyghitalmidi, biz esirlerni ishek harwisigha olturup ötküzüp kelduq, ishek harwisini alahide qatnash qorali, kala bilen sapanni ishlepchiqirish qorali qilip esirdin esirge köchüp kelmektimiz. Özimizni békik halette saqlap kelginimiz üchün yawropa ellirining jümlidin pereng we orus, johot - ejnebilerning qandaq tereqqi qilghinini pisentimizge almiduq, welsipit yasisa ”sheytan harwa“ dep atiduq, mushu esirde hetta ”ayrupilan'gha nime dégen chong qush bu dep dan chachqan“liqimiz némini ispatlaydu?
Medeniyet, maarip jehettin tarliqqa yüzlen'gen
Hemmige melum bolghinidek, qedimki ottura asiyada türki xelqler yashap kelgen ana makan bulup ularning el farabi, muhemmet xarezmi, mehmud kashgheri, yüsüp xas hajip, jamal qarshi, ehmet yükneki, imaiddin kashgheri, singqu seli tutung ... Kebi birmunche peylasop, edib- alimlar yashighan bulup matématika (aljebir), edebiyat, ilmiy kimiya, ilmiy mentiq, ilmiy nujum, pelsepe, tibabet, naxsha-saz qatarliq sahelerdin xéli yaxshi ilmiy muweppeqyetlerni qolgha keltürgen idi. Mongghullar dewrige kelgende alimlimizning ilmiy emgekliri mongghul impiriyisi bilen nahayiti keng dairige tarqilip özini namayen qildi we dunya medeniyitining tereqqiyatigha öchmes töhpilerni qoshti. Mesilen: ediplerdin seydulla, sewinich hiya, mazuchang, shüangfularni, yéza igilik alimi tömür töbrük (lu mingsen)nع, uzuqluqshunas qusquy, yéziqshunas tatatunga we chosgixodriz, terjiman entsang we bilanashil, siyasion lyen shishen, ehmet, ömer, astronom jamalidin, binakar exteridin, yaraghshunas alawiddin we ismail, ressam gawkukun, alimlardin chinshiming we shemsidin, déngizchi yighmish, tarixshunas lyen xuyshen.... Qatarliqlarning töhpisi sözimizge delil bolidu.
Uyghurlar öz tarixida bashqilarning ilghar ilim we téxnikilirini ügünüsh bilen birge özining ilghar nersilirini qoshna ellerge ögetken. Tömür, kömür, mis, bughday, paxta ... Larning shinjangda ichkiri ölkilerdin baldur bolishi, xenzu tilidiki tömür söziningmu türki tildiki tömürdin qisqirap 铁 bulishi, yuqurqi téxnikilarning shinjang arqiliq ichkirige tarilishi qedimiy medeniyetlik bolghan uyghur xelqining qandaqtur ekilishperwer millet bolmastin bashqilar medeniyitining jewherlirini qubul qilalaydighan hem öz medeniyitining jewhirini bashqilargha teghdim qilalaydighan millet ikenlikini körsitip berdi. Emma uyghur jem'iyiti 16- esirdin bashlap sopizimning küchlük tesirige uchridi, seidiye dölitining adaletlik sultani seidxandin bashlap xanlarning sopilargha murit bulishi tüpeylidin xoja- ishanlar rayonimizda nahayiti téz köpeydi, muritliri künsiri ashti.
Tesir dairisi zorayghan sopilar qur'an, hedis we sopiliq kitapliridin bashqa barliq medeniyetni cheklishi hem bu xil teqipning uzun dawam qilishi uyghur xelqini menggü toldurup bolmaydighan ziyanlargha giriptar qildi. Uyghur xelqi sopilarning dehshetlik rohi qul qilishi, ularni ghalibiyet yoligha, hörlükke bashlaydighan ilim yolidin mehrum qilishi bilen ular rohi qulluqqa chüshüp qaldi. Herqandaq bir milletning millet rohi yuqulidiken shu millet yoqalmay qalmaydu, uyghur rohi yoqalghini üchün uyghur milliti ewwel jonggharlargha andin chérik ching sulalisigha at-ishek ornida ishlidi.
Sopilar özlirini alla bilen teng orun'gha quyup, islam eqidilirige muxalip ish qilip, islam dini we musulmanlar üchün pütmes, tügimes weyranchiliq we xarliq élip keldi. Ular medeniyet bayliqlirini buzup, medeniyetni menggülük yoq qiliwétish üchün tirishti. Mektep medrislerni sopizimliq paaliyet sorunlirigha aylandurup, sap eqidilik uyghur xelqini rohi qullargha aylandurdi. Sopilar hakimiyet béshigha chiqqan we qorchaq hökümdar bulup turghan waqitlarda qur'an we heptiyek birdinbir uqushluqqa aylandi. Qur'anning ayetlirimu sopizm idiyiliri boyiche tepsirlendi. Kéyinki waqitlarda yeni sopilar texittin chüshken emma tesiri yenila chongqur bolghan chaghlarda maarip asta- asta eslige kélishke bashlidi, emma ijtimaiy penler mutleq asasi orunni teshkil qildi. Tebiii penler we téxnikilar (hüner sen'et) asasen untuldi, oqutush dairisi bekmu tar bulup qaldi. Neshriyatchiliq, basma ishlirimu untulup qolda köchüridighan qalaq haletke chüshüp qaldi. Shu dewer ijtimaiy jem'iyitige nezer salsaq peqet shair, terjiman, tiwiplerla yétiship chiqti, hüner sen'et yenila natural igilik basquchida turup qalghini üchün héchqandaq tereqqiyatqa érishelmidi.
Hökümran ching sulalisimu eslidinla qalaq bir medeniyetning wekilige aylan'ghini üchün ularmu uyghur xelqige héchqandaq bir medeniyet ata qilalmidi, eksiche hökümranliqini ishqa ashurushta paydiliq tongchi (terjiman) yétishtüridighan mekteptin birqanchinila achti. Shu chaghlarda uyghurlarda tesir qilghudek, ularda oyghunush peyda qilghudek birer medeniy tereqqiyat, yüksilish bolmighini üchün qoshnilirimu uyghurlargha héchqandaq ijabiy tesir ata qilalmidi. Ottura asiya jümlidin musulmanlar dunyasi xarabliship, chüshkünliship ketken bulup uyghurlar asasen ene shu islamiyet dunyasi bilen alaqe qilatti, uyghurlargha alahide tesir körsetküdek birer ilghar medeniyet öz qoshniliri arisida bolmighini üchün doktur esed sulayman éytqandek eshabul keheb uyqusigha gherq bolghan idi.
Teghdir tughulushtinla pishanisige yézilghan bolidu dep qarighan xelqimiz hemmini xudadin, mazar mashayiqlardin ah urup izleydighan roh chirmiwalghan bulup, yaritish méningdin yarilish özüngdin ni untughan idi, jennet qélich sayisining asitida digenni chüshen'genu jennetni qandaq halda qurushni bilmigen. Uyghur xelqi pütünley ene shundaq chüshkün, qalaq dunya muhitining ichide bulup gheripning yéngi medeniy muweppeqiyetliridin peqet 19-esirning axirliri toghriraqi 20- esirning bashlirida xewer tapti ؤe... Bu zaman gheplet we biperwaliq zamani emes, oyghinish we sezgürlük zamanidur jahilliq we nadanliq dewri emes ilim- pen dewridur. Susluq we bikarliq dewri emes tirishish we gheyret waqtidur. Bashqa milletler ilim meripet sayiside hawada uchup perwaz qilmaqta, su astida bolsa xuddi quruqluqta yürgendek erkin üzüshmekte. Biz téxi gheplet uyqusida yatmaqtimiz. Uyqu ölümning buradiri we muqeddimisidur. Bu halette daim uxlimaq yoqilish we ölüm yolidur hélihem waqit we purset bar... Dep chuqanlar saldi. 20- Esirning 30- yillirigha kelgende andin bu halet özgirishke bashlidi.
Xulase qilghanda uyghurlar 1600-yilidin 1900-yilighiche bolghan 300yil jeryanda türlük qismetlerge duchar bulup medeniyette chékinip ketti, burunqi jenggiwarliqini yuqatti. Emma u ötmüsh, hergizmu hazir medeniyette algha basalmasliqimizning sewebi emes, hazir mes'uliyetni ulardin izlesh öz mes'uliyitini bashqilargha ittirishtin bashqa nerse emes, lékin tarixi sawaqlarni qubul qilishimiz , sewenlikler üstide izdinip uni tüzitishimiz lazim. Emdi, mana insaniyet 21- esirge özining türlük yéngiliqliri bilen zamaniwiliship kirsimu biz tolimu töwen angda mes we eleng- seleng halda, köpimiz ishek harwisigha olturup kirip kelduq, biz dawamliq mushundaq yürsek ewlatlirimiz biz toghrilq nime dep yekün yazar tarix bétige?
Izahatlar:
Molla musa sayrami «tarixi eminiye» shinjang xelq neshiriyati uyghurche neshri, 49-bet
Molla musa sayrami «tarixi hemidi» milletler neshiriyati 1986- yili uyghurche neshri323-, 324-betler
Yuqarqi eser, 156-, 140-, 153-, 154-, 240- betler
Koropatkin «qeshqeriye» shinjang xelq neshiriyati1983- yili uyghurche neshri 223- bet
Ibrahim niyaz «tarixtin qisqiche bayanlar» qeshqer uyghur neshiriyati uyghurche neshri 269-bet
Shinjang medeniyiti 1987-yili 4-san 28-bet
Molla musa sayrami «tarixi hemidi» uyghurche, 176-bet
Bulaq mejmuesi omumi 13-san 231-bet
Qeshqerqedimki kitaplar tetqiqat xewiri uyghurche 1985-yil 1-san 79- bet
Ottura asiya tetqiqati 1987-yil uyghurche 1-san 76-bet
Abduqadir damollanesiheti
Shinjang medeniyitii jornili 2000-yili 1-san 71-bet
Menbe eskertilmidi, özre soraymiz.
____Karakuyash Rédaksiyesi
