Chégrisiz Muxbirlar Teshkilati Xitaydin Mehbube Ableshning Ahwalini Sürüshtürgen
Muxbirimiz Erkin Xewiri
2008-09-10

Merkizi parizhdiki chégrisiz muxbirlar teshkilati charshenbe küni yéqinda xitay dölet bixeterlik organliri teripidin qolgha élinghan "shinjang" radio istansisining xizmetchisi mehbube ablesh toghrisida bayanat élan qilip, mehbube ableshning ishtin chiqirilghan we qolgha élinghanliqini eyiblidi.


www.rsf.org

Chégrisiz muxbirlar teshkilati charshenbe küni "shinjang" radio istansisining xizmetchisi mehbube ableshning xizmitidin chiqirilghanliqi we qolgha élinghanliqini eyiblep élan qilghan bayanatining shu teshkilatning öz tor bétidiki nusxisidin körünüsh.


Chégrisiz muxbirlar teshkilatining asiya ishliri mesuli winsint brusél xitay dairilirining herikiti pikir erkinlikige pütünley xilap, dep körsetti.

Chégrisiz muxbirlar teshkilati charshenbe küni "shinjang" radio istansisining xizmetchisi mehbube ableshning xizmitidin chiqirilghanliqi we qolgha élinghanliqini eyiblep élan qilghan bayanatida xitay dairilirining bu herikiti pikir erkinlikige xilap ikenliki shundaqla dairilerning mehbube ableshni öz ichige alghan türmidiki uyghur axbarat xizmetchilirini qoyup bérishini telep qildi.

Mehbube ableshning nurmuhemmet yasin, küresh hüseyin, abdugheni memtimin qatarliq yazghuchi, muherrir we axbaratchilargha oxshash adaletsiz jazalanghanliqini ilgiri sürgen bayanatta, "chégrisiz muxbirlar teshkilati shuninggha ishiniduki, bu uyghurlarning hemmisi öz pikirini ashkara ipadiligenliki üchünla adaletsiz jazalanghan bolup, xitay dairilirini ularni qoyup bérishke chaqiridu" dep körsetti. Bayanatta metbuat cheklimisi we kontrolining uyghur élide nahayiti qattiq yolgha qoyuluwatqanliqi tenqidlengen shundaqla uyghur axbaratchilirining öz pikirini erkin ipadileshke yol qoyushning nahayiti jiddiy mesile bolup qalghanliqi bildürülgen.

Bayanatta mundaq déyilidu": shinjangda metbuat cheklimisi we saqchilarning kontroli xitayning bashqa ölkilirige qarighanda nahayiti qattiq yolgha qoyulmaqta, bolupmu ramizan éyida téximu qattiq yürgüzülmekte " shundaqla " uyghur axbaratchilirining zorawanliqqa küshkürtüsh yaki döletning zémin pütünlükige tehdit sélish dégendek toqulma jinayetler bilen jazalanmay, maqale yézish we öz pikirini erkin ipadileshke yol qoyushqa jiddiy zörüriyet tughulmaqta."

Chégrisiz muxbirlar teshkilatining asiya ishliri mesuli winsént brusél charshenbe küni mehbube ableshning qolgha élinish weqesi munasiwiti bilen radiomiz muxbirigha söhbet élan qilip, mezkur teshkilatning xitay hökümet dairiliridin mehbubening ehwali toghrisida tepsiliy uchur bérishni telep qilghanliqini bildürdi. Winsént brusél," biz xitay hökümitidin uning qolgha élinishiining qanuniy asasigha munasiwetlik tepsiliy melumatlar bilen teminlishini telep qilduq.

Radio istansisi dairilirining xizmetchilerge chüshendürüshiche, u tor bétide pikir bayan qilghanliqi üchün qolgha élinghan. Biraq tor bétide tenqidi pikir bayan qilish jinayet emes. Hetta bu pikir sezgür mesililerge chétilghan teqdirdimu. Shunga biz hökümetning uning toghrisida téximu köp uchur bilen teminlishini, mehbube ableshning kündilik ehwali heqqide uchur bérip turushini telep qilduq. Chünki bu yerdiki mesile pikir erkinlikidin bashqa nerse emes. Shunga hemme nerse ochuq - Ashkara bolushi kérek. Eger u mushu sewebtin qolgha élinghan bolsa u qoyup bérilishi lazim" dep körsetti.

Wénsint brusélning eskertishige qarighanda, xitay hökümiti hazirgha qeder mezkur teshkilatning mehbube ablesh toghrisidiki telipige jawab bermigen. Chégrisiz muxbirlar teshkilatining bayanatida xitay hökümitini mehbube ablesh bilen bir qatarda yene xitay türmisidiki "yawa kepter" dégen eserning aptori nurmuhemmet yasin, qeshqerlik oqutquchi, terjiman we axbaratchi abdugheni memtimin qatarliqlarni qoyup bérishke chaqirip, bu kishilerning öz pikirini erkin ipadiligenlik tüpeyli adaletsiz qolgha élinghanliqini bildürgen idi.

Chégrisiz muxbirlar teshkilatidiki wénsént brusél ularni qoyup bérishke chaqirdi. U mundaq deydu": bu kishilerning hemmisi qoyup bérilishi kérek. Chünki ular özining pikir erkinlik hoquqini qollanghan shundaqla dunyaning her qaysi jayliridiki uyghurlar bilen alaqe qilghan we ularning paaliyiti üstide küzitish élip barghan xalas. Shunga mehbube ablesh, nurmuhemmet yasin we abdugheni memtiminlerni qolgha élishning héchqandaq sewebi yoq. Ular derhal qoyup bérilishi kérek."

Chégrisiz muxbirlar teshkilatining tizimlikidiki yazghuchi nurmuhemmet yasin 2004 ‏ - Yili "qeshqer edebiyati" da élan qilinghan "yawa kepter" dégen hékayisi sewebidin qolgha élinip, 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinghan idi. " Qeshqer edebiyati" zhornilining muherriri küresh hüseyin bolsa mezkur hékayini zhornalda tehrirligenlik sewebidin 3 yil türmide yatqan. Abdugheni memtimin bolsa 2003 ‏ - Yili gérmaniyidiki sherqiy türkistan uchur merkizige xewer ewetkenlik tüpeyli 9 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinghan idi.

Wénsint brusél olimpik yighini uyghur élide uzun mezgillik pikir erkinlik muhiti yaritalmighanliqini bildürdi. U, " buning ijabiy tesiri boldi dégili bolmaydu. Lékin qisqa waqitni közde tutqanda buning melum ijabiy tesiri boldi. Bezi metbuatlar shinjanggha muxbirlarni ewetti, bu yerde xizmet qildi. Hazir olimpik axirlashqandin kéyin metbuatlarning qiziqishi bir az suslashqanliqini körüwatimiz. Shuning bilen teng kontrolluq bolupmu ramizan éyida kontrolluq téximu kücheytildi. Olimpik jeryanida yüz bergen térrorluq hujumlar tüpeyli kontrolluq kücheygen, bu kishilerning diqqitini qozghighan idi. Lékin bu weqelerde xelq ammisi her ikki terepning yeni bölgünchi guruhlar we xitay dairiliri qollanghan zorawanliqning qurbanigha aylandi."

Mehbube ablesh, "shinjang" radio istansisining élan senet bölümide xizmet qilidighan hökümet siyasitige tenqidi qarashtiki axbarat xadimi bolup, u tor bétide maqale yézip uyghur aptonom rayoni rehberlirini we xitay hökümitining siyasitini tenqidligen. "Shinjang" radio istansisi 8 ‏ - Ayda uning xizmitini toxtatqan we xitay bixeterlik organliri teripidin qolgha élinghan idi. U, uyghur élining nöwettiki weziyiti nahayiti wehimilik ehwalda turuwatqanliqini bildürdi.

Wénsint brusél mundaq deydu": weziyetni nahayiti wehimilik, déyishke bolidu. Shu nerse nahayiti éniqki,chetel axbarat wastilirining rayondin bergen burunqi xewerliride ashkarilinishiche, adettiki normal uyghur puqralirining hetta chetellik muxbirlar bilen sözlishishtinmu qorqidighanliqi melum. Buning özi söz erkinlikining nahayiti éhtiyat qilidighan ehwalda ikenlikini ispatlaydu. Xitayda söz erkinlikining yaxshi emeslikini biz hemmimiz bilimiz. Lékin bu ehwal tibet, shinjang we ichki mongghulgha oxshash aptonomiye hoquqi we medeniyet hoquqi telep qiliwatqan rayonlarda téximu éghir. Biz shuni hés qiliwatimiz, xitay hökümiti uyghur xelqining öz medeniyitini, dinini qoghdash teleplirige qilchimu purset bermey kéliwatidu."

Xitay hökümiti we rayondiki yerlik metbuatlar mehbube ableshning qaysi gunah bilen qolgha élinghanliqi, edliye dairilirining uni eyibligen yaki eyiblimigenliki, hazir qeyerde tutup turuluwatqanliqi toghrisida héchqandaq melumat élan qilip baqmidi. Hazirqi eng ishenchilik xewer "shinjang" radio istansisi dairilirining we mehbubening dost ‏ - Yarenlirining mehbube hökümetning siyasitige qarshi chiqqanliqi üchün qolgha élinghanliqini étirap qilghanliqidur.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/chegrisiz-muxbir-mexbube-ablesh-09102008210000.html/story_main?encoding=latin