Mehmut Qeshqiri, Yurti Qeshqerde Xatirlendi

Muxbirimiz Erkin
2008-12-29

Uyghur xelqining 11 ‏ - Esirde yashighan tilshunas mutepekkuri mehmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh paaliyiti alimning yurti qeshqerde ötküzülgen.


Cheklik kölemdiki gheyri hökümet xaraktérlik bu paaliyet qeshqerdiki bezi ammiwi guruhlarning sahipxanliqida ötküzülgen bolup, paaliyetke qeshqerdiki bir qisim namdar ziyaliylar qatnashqan.

Paaliyetni teshkilligüchiler paaliyetning chong kölemlik we daghdugha bilen ötküzülüshini oylashqan, lékin weziyetning cheklimisi tüpeyli zor kölemlik paaliyet élip bérishqa sharait yar bermigen.

27 ‏ - Dékabir küni11 ‏ - Esirdiki uyghur mutepekkuri mehmut qeshqirining yurti qeshqerde ötküzülgen alimni xatir - Lesh paaliyiti b d t 2008 ‏ - Yilni mehmut qeshqiri yili, dep tizimgha alghandin béri dunyaning bir qisim döletliride mehmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen élip bériliwatqan bir qatar paaliyetlerning bir qisimi.

Bu qeshqerdiki ammiwi guruhlarning mehmut qeshqirining tughulghan yurtida tunji qétim öz aldigha paaliyet uyushturup, uning 1000 yilliqini xatirilishidur. 27 ‏ - Dékabirdiki xatirilesh paaliyitini qeshqer "bilkent til terbiye merkizi" bilen "esirim shéiriyet munbiri" uyushturghan bolup, paaliyet qeshqer pidagogika institutining kona derwaza yénidiki nurlan téz tamaqxanisining 2 ‏ - Qewitide ötküzülgen.

Mehmut qeshqirini xatirilesh paaliyitini uyushturghan shexslerning biri " bilkent til terbiyilesh merkizi" diki ismini ashkarilashni xalimaydighan bir zat radiomizgha paaliyet toghrisida melumat berdi. "Tebriklesh paaliyitige pidagogika institutining oqughuchiliri bolup 200 dek adem qatnashti. Paaliyetke qatnashqan 50 dek edib bizning bilkent terbiyilesh merkizi bilen esirim shéiriyet munbirige béghishlima yézip berdi. Qurbanjan rozi sheydaiy özining hösni xet esirini teqdim qildi. 7 ‏ - We 5 ‏ - Otturidiki oqutquchilar bir qisim eserlirini sogha qildi. Paaliyet addi - Sadda bolghan bolsimu, qeshqerdiki shundaqla aptonom rayonimizdiki edibler eng köp qatnashqan tebriklesh paaliyiti boldi. Bu paaliyet bilkent terbiyilesh merkizi bilen esirim shéiriyet munbiri shexsi ötküzgen paaliyet. Lékin paaliyetke hökümetning neshriyat, senet we qeshqer wilayetlik gézitxanidiki bir qisim rehberler öz shexsi namida qatnashti. Bu paaliyet dölet ichidiki resmi yighin tüsini almighan. Bundaq bolushtiki seweb waqit bir az jiddi bolghach , testiqlitishqa amalimiz bolmay, dostlar chéyigha oxshash addi ötküzüshke toghra keldi. Lékin sorunning keypiyati chong yighinlardin qélishmaydighan derijide qizghin boldi."

Qeshqerning edebiyat - Senet sépidiki namdar ziyaliylar, shairlar teklip qilinghan paaliyetke qatnashqan ishtirakchilar ichide haji mirzahid kérimi, abliz ömer enjani, ömer osman shipatékin, ablikim rozi , qurbanjan rozi sheydaiy, chimengül awutlargha oxshash shair, xettatlar, senetkarlar we ziyaliylar bar idi.

Shair ömer osman shipatékin, esirim munbiridiki sadaqetjanlar shéirlar oqughan. Haji mirzahid kérimi qatarliqlar mehmut qeshqiri we uning türkiy tillar diwani toghrisida nutuqlar sözligen. Ömer osman shipatékin yene mehmut qeshqirining ewladlar nesebnamisini éniqlash jeryanidiki izdinishi toghrisida melumat bergen.

Bilkent terbiyilesh merkizidiki ismini ashkarilashni xalimaydighan yuqiriqi zat mehmut qeshqirini xatirileshtiki meqsitining " özlükni tonush" ikenlikini bildürdi. " Bir éghiz söz bilen éytqanda özlükni tonushdin dérek béridu. Bu néme dégenlik dégende , biz bu yerde yashawatimiz, her xil medeniyetning tesirige uchraymiz, deymiz , lékin biz özlükimizni tonup özimizning millitining shundaqla özimizning ata ‏ - Bowisining yolidin méngip shu arqiliq zamaniwiyliqimizni hés qilmisaq, biz tereqqi qilimiz we yaki özimizni tonutimiz, dégenlik héchnémidin dérek bermeydu. Shunga birla éghiz söz bilen éytqanda ) mehmut qeshqirini xatirilesh( özini tonushtin dérek béridu, dep oylaymen."

Mehmut qeshqirini xatirilesh paaliyiti xitay tili uyghur élide keng - Kölemlik omumlashturuluwatqan, uyghur yesli we bashlanghuch maaripini xitay tilida yolgha qoyush teshebbus qiliniwatqan, uyghur tilining siyasi, ijtimaiy turmushtiki roli barghanséri ajizlishiwatqan bir mezgilde ötküzülgen bolup, bu hadise uyghur ziyaliylirida jiddiy endishe yaratmaqta idi. Bu qétimqi paaliyetni uyushturghan kishilerning yene biri, bilkent terbiyilesh merkizidiki yene bir zat, bu paaliyetning uyghur perzentliride ana til söygüsini küchlendürüshini ümid qildi.

U mundaq deydu": méningche hazirqi sharaitta bizning tilimiz bolupmu xenzu tilining nahayiti küchlük bésimigha uchrawatidu, bizning shinjang sharaitida mesilen , hazir mekteplirimizning hemmisi qosh tilliq bolup ketti. Ata - Anilar peqet jénini béqish üchünla balilirini xenzuche mektepte oqutuwatidu. Chong boluwatqan balilirimiz pütünley özining medeniyitini unutqan. Tipik xenzu medeniyitige masliship ketken balilar chong boluwatidu. Meyli ularning kiyim ‏ - Kéchiki, yürüsh - Turushi yaki xuy - Peyli dégen tereplerdinmu bular peqet özini yoqitip qoyghan kishilernila terbiyilewatidu .... Emdi biz mushundaq bir paaliyet qilip, yashlarning kallisida bu jahan mundaqken, bizning bir alimimizni pütkül dunya qollawétiptu, biz esli mundaq bir ademkenmiz, biz bundin kéyin qandaq yashisaq bolidu. Biz öginish ishlirimizda we kéyinki ishlirimizda biz némini oylisaq bolidu, dégen nersilerni kallisida tonup yashisun, dégen asasta bu paaliyetni élip barghan."

Lékin yuqiriqi zat bu qétimqi paaliyetke qatnashqanlar sani we paaliyetning kölimi cheklik dairide bolup qalghanliqini, esli mehmut qeshqirining öz yurtida zor kölemlik we daghdugha bilen xatirilinishi kérek bolsimu, lékin weziyetning buninggha yar bermigenliki, qeshqer pidagogika inistituti oqughuchilirining paaliyetke zor kölemde qatnishishini ümid qilghanliqini, lékin oqughuchilirining paaliyetke qatnishish ehwali özide ümidsizlik yaratqanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: "rast gepni qilsam bu ümidimge yételmidim désem bolidu. Buningda esli paaliyetke qatnashqan kishilerning sani 100 din ashti. Yazghuchi - Shairlar bolup 40 dek adem keldi. Oqughuchilarning sani 60 ke yétidu. Emdi qeshqer sharaitida özimizdimu bir dekke - Dükke bar. Chünki biz bu bir qétimliq paaliyetni qilip bolup yene yashishimiz kérek. Qeshqerning hazirqi weziyiti nahayiti chingip ketti. Bu paaliyetni qilishtimu bir xil dekke - Dükke bar .... Méning oyumda esli mushu qeshqer )rayoni( dikilerni, yiraqlarghighu küchimiz yetmeydu. Lékin yéqin etraptiki qeshqer , xoten, atushtiki yazghuchi ‏ - Shairlardin bolup 200 kishini tizimlighan. Chaqirishqa tégishlik kishilerni. Shularning hemmisini chaqirip , uningdin kéyin pidagogika institutidiki oqughuchilardin 500 - 600 Kishini chaqirip heqiqiy daghdughiliq paaliyet élip barimen, deydighan arzuyum bar idi. Lékin weziyet buninggha yar bermidi.... Lékin ‏)paaliyet( qeshqer mehmut qeshqirining yurti bolush süpiti bilen qeshqerde élip bérilghan eng yaxshi paaliyet boldi, dep qaraymen."

Bilkent terbiyilesh merkizidiki yene bir zat eger paaliyetni hökümetning testiqi bilen keng kölemlik ötküzüshke toghra kelse, munasiwetlik organlarning yighinda oqulidighan maqalilirini tekshüreydighanliqi, lékin bu, yighinning erkin mulahize élip bérishigha tesir yetküzüdighanliqini ilgiri sürdi. U mundaq deydu": sharait buninggha yar bermidi. Eger testiqlatsaq bezi hökümet tarmaqliri bar, bolupmu bir qanche organlar bar, ular qandaq maqalilerni oquydu, kimler qatnishidu, dep özige köre tekshürüsh élip baridu. Uning üstige waqit nahayiti qistap qalghan idi. Paaliyet élip bérilidu, dep élan chiqarghandin kéyin bu bir ay ichide hemmini püttürgili bolmay qaldi. Shunga testiqlitishqa ülgürmigen."

Qeshqer nurlan téz tamaqxanisidiki mehmut qeshqirini xatirilesh paaliyiti, yéqinqi 2 aydin béri qeshqerde élip bérilghan mehmut qeshqiri toghrisidiki 2‏ - Paaliyet bolup, buningdin burun 11 ‏ - Ayning 27 ‏ - Küni qeshqerdiki yerlik dairiler, hökümet kadirlirini asas qilghan tar dairilik bir resmiy xatirilesh paaliyiti uyushturghan. Lékin shu qétimqi paaliyetke qeshqerdiki haji mirzahid kérim, abdulla exmidige oxshash yerlik mötiwer ziyaliylar chaqirilmighan idi.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/mexmut-qeshqiri-yurtida-12302008070825.html/story_main?encoding=latin

Reşid Rahmeti Arat (Kazan 1900-İstanbul 1964)



Hayatı

Kaynak: Prof.Dr.Saadet Çağatay, Reşit Rahmeti Arat, Belleten, Cilt XXIX, Sayı 113 (Ocak 1965)’den ayrıbasım, Ankara:Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Aslen Kazanlı olan R. Rahmeti Arat, Kazan’a yakın bir köyde, Eski Ücüm’de, İsmetullah adlı bir baba ile Mahibeder adlı anneden 1900 yılının 15 mayısında dünyaya gelmiştir, ilk mektebi mahallî şartlara göre kendi köyünde tamamladıktan sonra, bir amcası tarafından bugünkü Kazakistan’ın Kızılyar (Peterpavel) şehrine götürülmüş, orada ilk önce, bu yüzyılın başından beri yeni metodla çalışan Türk-Tatar mektebinde, sonra da hususî bir hazırlık ile rusça öğrenip Rus gimnaziyumunda (o zamanki nesil gibi bir taraftan da Türk -Tatar mektebine giderek) tahsilini devam ettirmiştir. Son sınıfa geldiği günlerde, komünist rejiminin ilerlemesini önlemek maksadiyle baş kaldıran Amiral Kolçak ordusuna mekteplerden de gençler alınmıştı. Bu cümleden Rahmeti Bey de önce askerî eğitim kurslarına, sonra da cepheye gönderilmiştir. Kolçak ordusu yenilip dağıldığı zaman Rahmeti Bey yaralı olarak Mançurya’nın Harbin şehrine gitmiştir. Harbin şehrinde eskiden beri yerleşmiş olan Türk-Tatar aileleri bulunduğundan, bunların imamları, mektepleri ve cemiyetleri vardı. Bunlara kafileler halinde gelen her türlü tabakadan ihtilâl muhacirleri de katılarak cemiyet hayatı canlanıp genişlemiştir. Rahmeti Bey, burada gençlerle birlikte yararlı çalışmalarda bulunmuş, kendisini sevdirmiş, 1921’de yarıda kalan gimnaziyumu tamamlayarak 1922’de yüksek öğrenimini yapmak üzere Almanya’ya gitmeğe muvaffak olmuştur. Harbin’de ve Berlin’de bulunduğu süre içinde, Harbin imamı İnayet Ahmedî Bey’den maddî ve mânevi yardım görmüştür. Gençlik teşkilâtlarında birlikte çalıştığı gençlik arkadaşı Hüseyin Abdüş Bey de, her hususta ona destek olmuştur. Berlin’deki öğrenimi böylece, dışarıdan alınan cüz’î bir yardım ile ve bir haylî ağır maddî şartlar altında, kendi çalışmalariyle ilerleyebilmiş, çalışkan, dürüst bir öğrenci olarak kendisini tanıtabildiğinden hocalarının da dikkatini çekmiş, iş bulmakta onlardan yardım görmüştür.

Bu esnada, Birinci Dünya Harbi ve Rus ihtilâlinden sonra, Berlin’e, Rus boyunduruğu altında kalmış olan Türk ülkelerinden, Türkistan, İdil-Ural ve Azerbaycan’dan da türlü yollarla gelen muhacir gençler vardı ve bunlar mekteplere yerleşmek üzere idiler, iyi bir tesadüf eseri olarak Lehistan Tatarlarından Yakup Bey Şinkeviç de daha önce Berlin’e gelip öğrenime başlamış ve büyük türkolog W. Bang’ın öğrencisi olmuştu. O, kendisinin şevkle çalıştığı Türk dili sahasına Rahmeti Bey’i de celbetti. W. Bang, o güne kadar meydana getirdiği türkçeye dair birçok eserleriyle tanındığından, Turfan kazılarından gelen malzemeyi işlemek için de en münasip bir ilim adamı olarak kabul edilmiş ve böylece 1920’de Berlin Üniversitesine çağrılmıştı. Bir talih eseri olarak Rahmeti Bey için de bu büyük bir fırsattı. Daha küçük yaşta aile yuvasından ayrılmış ve cemiyet meselelerine alışmış olan merhum, bütün varlığiyle kendisini bu millî işe vakfetti. Yoksa, yabancı memleketlerde belirli bir destek olmadan tahsile devam etmek için yalnız enerji ve zekâ kâfi gelmez. Bunun için çalışma hevesini besleyecek büyük ideale ve imana ihtiyaç vardı. Genç Rahmeti bu imanı kendisinde bulmuştu. Kısa zamanda kendisinin seciyesini tanıtarak yüksek ilim adamları arasına katılmış, yalnız tahsille kalmamış, ilmî araştırma sahasına da girebilmişti. Berlin ilimler Akademisi’nde yığılı duran bir sürü yazı malzemesi içindeki eski Türk kültürüne dair Uygur, Mâni ve diğer yazılarla yazılmış yazmaların tasnifi için diğer birkaç Alman bilginiyle beraber (bu cümleden A. v. Gabain) Rahmeti Bey de görevlendirildi. Teknik işler yanında bu yazma eserlerin araştırılmasına ve işlenmesine de koyuldu. W. Bang gibi üstün olgunlukta bir ilim adamiyle çalışabilmek ve her gün onun yanında yardımcı olabilmek Rahmeti Beyi zamanla daha çok ilerletmiş ve Avrupa’nın XIX. yüzyılda zirvesine ulaşmış olduğu titiz çalışma metoduna vâkıf olmasına yardım etmiştir. Gecesini gündüzüne katıp çalışan Rahmeti Bey, Berlin Üniversitesini 1927’de bitirdiği zaman yalnız bir doktora çalışmasiyle ortaya çıkmadı. Akademi yayımları arasında yer alan Uygur metinlerini de baskıya hazır şekle sokmuş bulunuyordu. Bu gibi eserlerin ne kadar zorlukla, titizlikle işlendiğini, ne kadar büyük bir dikkat sarfetmek gerektiğini ancak bu mesleği yakından tanıyanlar takdir edebilirler, öğrenimini bitirir bitirmez Berlin Üniversitesi’nin Şark Dilleri Semineri Kazan lehçesi rektörlüğüne alınmıştır. Böylece, ilmî çalışmaları arasına öğretim görevi de girmişti. O, titiz çalışmalariyle, yaşı ilerilemekte olan hocamız Bang’ın tabiî bir halefi olarak belirmişse de, yabancı oluşu buna mâni oluyordu. Fakat kader ona daha büyük kapıyı açmıştı. Atatürk’ün bir çok yenilikleri arasına millî kültür ve dil dâvası da giriyordu. O zamanın Maarif Vekili Reşit Galip Bey tarafından “Uygurcayı su gibi bilen” genç âlim Rahmeti Bey de çağrılmıştı, İstanbul’a geldiği zaman “Uygur Tababetine Dair” iki fasiküllük bir eseri ve Oğuz Kağan Destanı ve Türkische Turfantexte VI (W. Bang, A. von Gabain’le birlikte) adlı eserleri Akademi neşriyatı olarak yayımlanmış, ayrıca birkaç ilmî mecmuada yazıları çıkmış olan tanınmış bir türkologdu.

Hayatı son derece muntazam geçmiştir. Başarılarında ve verimli çalışabilmesinde şüphesiz düzenli aile hayatının etkisi büyüktür. Tıp öğrenimi yapmak için Uzak Doğu’dan kendisiyle beraber Berlin’e gelen Rabia Hanım ile, ikisinin de tahsilleri tamamlanmak üzere iken, 1927’de evlenmişlerdi. Rabia Hanım Perm’li bir tüccarın tek kızıydı, iyi bir terbiye ve ihtimamla yetiştirilmiş olan kızlarına iyi bir tahsil de gördürmek isteyen ana-babası, onu Rus gimnaziyumunda okutmuşlar ve ihtilâlden sonraki kargaşalıktan kurtarmak için Sibirya şehirlerinden birine tıp öğrenimine göndermişlerdi.

Komünistlerin oraya da sarkmaları üzerine, bu genç kız da bir kafile ile birlikte Uzak Doğu’nun Harbin şehrine gitmiştir. Orada Rahmeti Bey’le tanışmış ve beraberce Berlin’e gitmişlerdir. Önce anne ve babası, bir daha görüşülmeyecek kadar uzak ülkelere, Almanya’ya gitmesine razı olmamışlar, fakat sonradan babası: “Anne müsaade etti” diye telgraf çekmiş ve bir daha anne-baba ile görüşememek üzere böylece o da, tam izinli olarak Avrupa’ya gidebilmiştir. Rabia Hanım tahsilini tamamlar tamamlamaz Berlin’de hastahanelerde çalışmağa başlamış, ağır şartlar altında geçen öğrencilik devreleri çabuk unutulmuş, hayatları düzene girmişti. Bu evliliklerinden iki kızları dünyaya gelmiştir. Her ikisi de evlidir ve üç çocukları vardır. Rabia Hanım, Rahmeti Bey’in muntazam çalışabilmesi için her fedakârlığa katlanmış, ona iyi bir hayat arkadaşı olmuştur. Değerlerin derecesini ölçüp biçmesini bilen bu hanım, Rahmeti Bey’in gerçek değerler üzerinde çalışabilen ve pek az yetişen bir meslek adamı olduğunu, o mesleğin, kültür ve cemiyetin selâmeti bakımından, kendi mesleğinden daha üstün olduğunu kavrayacak kabiliyette idi. Türkiye’ye geldikten sonra, bir süre çeşitli yerlerde doktorluk yapmışsa da sonradan çocuklarının annesi ve hayat arkadaşının desteği olmak üzere, mesleğini terk etmişti. Son yıllarda, Rahmeti Bey’i yolculuklarında yalnız bırakmamak için Anadolu gezilerine onunla beraber giderdi. Rahmeti Bey de onun sonsuz fedakârlığını biliyordu ve minnettardı. Kutadgu Bilig’in tercümesini Rabia Hanım’a ithaf etmişti.

Tab’an sakin, çekingen, oldukça mahcup bir insandı. Kendi yağıyla kavrulup, kendini her felâketten kurtaran insanlarda olan derin bir ciddiyet, hassasiyet ve ketumluk, onun tabiatının biribirinden ayrılmaz vasıflarındandı. Hiçbir zaman düşünmeden, gürültülü konuşmaz, kendisi lüzumsuz yere gülmediği gibi, başkalarını da sudan lâflarla alaylı bir şekilde güldürmezdi. Bir şey sorulduğu zaman da Rahmeti Bey’in derhal cevap verdiğini hatırlamıyorum. O, her zaman önce düşünür, sonra kaçamaklı bir cevap verir, bir hayli konuştuktan sonra asıl düşündüğünü ortaya koyardı.

Meslek icabı çalışmalarındaki titizliği, gayet tabiî olarak devamlı ve istirahatsiz bir didinmeyi gerektiriyordu. Bu yüzden, yaz aylarında bile, Yeşilköy’deki yazlık evinde oturduğu halde, devamlı çalışır; ancak bir yarım gün kadar istirahat eder ve denize girip çıkar, öğleden sonraları cehennem gibi yanan şehre gidip işiyle uğraşırdı. Üniversiteye çok yakın bir yerde, oldukça dar olan bir ev satın almışlardı; onun alt katına da gece yarılarına kadar çalıştığı kütüphanesi yerleştirilmişti.

İnsan olarak vazifeşinas, halk ve millet uğrunda her hizmete hazır oluşu yanında, geldiği memleketin büyük acılar içindeki halkının yaşaması için bağlandığı türkçülük idealini o, taşkın çıkışlardan sıyırmak üzere, her zaman ilim ve kültür alanına sokmağa muvaffak olmuştur, demek yanlış olmaz. “Türk şivelerinin tasnifi” başlığı altında lehçe tasniflerini topladığı yazısında, Türk lehçelerinin ilmen gerçekten birbirine çok yakın olduğunu göstererek, bu şuuru aşılamağa çalışmıştır. Bu “şive” tâbiri Türkiye türkçesine göre yanlış olduğu için tepki yaratmış, çok tenkid edilmiştir. Gerçekte bu tâbir onun değil, ilk türkiyatçılardan olan ve sonradan pantürkistlik isnadiyle Ruslar tarafından öldürülen Kırımlı Bekir Çobanzade’nin daha önce kullandığı bir tâbirdi. (Bkz. Türk-Tatar Diyalektolojisi, Bakû, 1927)*.
* Bekir Çobanzade için bkz. A. Battal Taymas : Kırımlı Bekir Çobanzade’nin Şiirleri (Türkiyat Mecmuası XII, 1955).

Çalışmaları :

Çalışmalarını ilmî bir tasnife tâbi tutmak gerekirse şu şekilde gösterebiliriz :

1) Avrupa’da uygurca üzerindeki çözümlü metin yayımları,
2) Bunların devamı olarak Türkiye kütüphanelerinden bulup çıkardığı uygur harfleri ile yazılmış metinlerin çözüm ve yayımları,
3) Kutadgu Bilig, Atebetü’l-hakayık ve Eski Türk Şiiri,
4) Türk yazı dilinin tarihî inkişafına dair makale ve bildirileri,
5) Tarih çalışmaları,
6) İslâm Ansiklopedisi’ndeki yazıları ve yönetimi,
7) Öğretim maksadiyle yazılmış yazıları.

Nazarî çalışmalarının en iyisi doktora tezi olarak hazırladığı “Die Hilfsverben und Verbaladverbien im Altaischen” (Ungarische Jahrbücher Bd VIII - 1-4, Berlin 1928) dir. Bu eser, Avrupa’nın göbeğinde, Berlin Üniversitesi’nde Türk diline dair Yakup ŞİNKEVİÇ’in Rabğûzi’nin Sintaksı adlı doktora tezinden sonra ikinci olarak verilen önemli bir tezdi. Eserin konusu, Altayca’da yardımcı fiiller ve zarf -fiiller olmasına rağmen, burada diğer bütün Türk ağızları karşılaştırmalı bir şekilde ele alınmış ve bilhassa uygurcaya ve kendi ana dili olan Kazan lehçesine geniş ve aydınlatıcı yer verilmiştir. Eserin ilmî değeri de Türk dili araştırmaları için temel çalışmaların gerektirdiği yüksek seviyededir. Türkiye’deki çalışmalarından, İstanbul kütüphanelerinden bulup çıkardığı bazı uygurca yazılmış yazılar üzerindeki yayımları, Avrupa’daki Uygur metinleri çalışmalarına eşitti ve daha az önemde değildi. O, bunlarla, Anadolu’yu fethetmiş olan Türklerin Uygur yazısını bildiklerini ve kullandıklarını ve bu yazı sisteminin alfabesinin bazı kütüphanelerde bulunduğunu, Kâşgarlı’nın Divanü Lûgati’t-türk’ünde geçen alfabe sırasına göre tanzim edildiğini ve Fatih Sultan Mehmed’in bir yarlığını Uygur harfleriyle kaleme aldığını veya yazdırdığını ortaya koymuştur. “Uygur Alfabesi” ve “Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı” başlıklı etüdleri bu bakımdan dikkati çeken yazılardır.

Istılah buhranı içinde bulunduğumuz şu günlerde, tarihî bakımdan hiçbir zaman önemini yitirmeyecek olan Uygurların ıstılah yapma usulünü de rahmetli Türkiyat Mecmuası VII-VIII (1942) de “Uy-gurlarda Istılahlara Dair” adiyle işleyip ortaya koymuştur. Uygurca üzerindeki çalışmalarının sonuncusu da tamamlanmış ve baskıya verilmiş olan “En Eski Türk Şiiri” dir. Bununla o, Türk Edebiyatının başlangıç safhasını öğrenmek için bir kaynak açmış oluyor.

Son yıllarda bütün Anadolu kütüphanelerini dolaşarak, arap harfleriyle yazılmış olan eski eserleri araştırıyor ve bunların kronolojik sırasını aydınlatmak için bir katalog hazırlamak istiyordu. Bu çalışmalarına ait notların tamamlanmamış yazıları arasında bulunacağını umuyorum.

Uygurca metinlerin yayımları, eski kaynakların verdiği bilgilerin değerli sonuçları her bakımdan büyük bir malzeme topluluğu olan Kutadgu Bilig üzerine W. Bang’la beraber ve onun da ilgisini, çekmişti. Turfan kazılarından çıkmış Eski Türk yazı malzemesi ilim alanının türlü kıymetleri tarafından ahenkli ve metodlu bir şekilde işlenip kısa zamanda Türk dili bilgisini çok yüksek bir seviyeye ulaştıracak duruma getirilmişti. W. Bang’ın diller üzerindeki geniş bilgisi, çoktandır meşgul olduğu Türk diline metodik görüş ile çalışma çığırı açtıktan sonra Kutadgu Bilig’e de sıra gelmişti. K. B. o güne kadar W. Radloff ve H. Vambery tarafından ele alınmış ise de, bu eserin değeri ile mütenasip olmadıklarından, o henüz işlenmiş ve hattâ yayımlanmış sayılamazdı. Artık onun dili çözülecek duruma gelmişti, fakat bu büyük eserin ağır teknik işi vardı. Rahmeti Bey bu işi üzerine aldı. Kutadgu Bilig onun, uğrunda bütün ömrünü harcadığı bir çalışma oldu ve “Giriş” teki açıklamaları, onun ağır teknik işinin bir mükâfatı olmuştur. O, bugüne kadar bu eser hakkında söylenenleri bir tarafa atarak yeni fikirler ortaya koymuş, bu devire nüfuz etmeğe çalışmıştır. Şöyle ki, dördüncü bir tip olan Odğurmuş’u bu güne kadar kabul edildiği gibi “kanaat” in değil de “akıbet” in mümessili olarak tanıtmıştır. Üstelik kendisinden önce umumiyetle bir nasihat kitabı ve devlet teşkilatı ile ilgili olarak kabul edilen bu eseri, Rahmeti Bey*, kâmil bir insanın nasıl olması gerektiğini öğreten bir eser olarak kabul etmiştir. Şüphesiz türlü fikirlerle dolu olan bu eser hakkında, son sözü söylemek henüz mümkün değildir. Fakat o bu eseri araştırmağa imkân verecek bir şekilde çözerek yayımlamıştır. Her halde bundan sonra da bu konular üzerinde diğer bilim adamları tarafından aydınlatıcı fikirler ortaya atılır. Bugün için Kutadgu Bilig’in önemli bir teknik eksiği, onun gramer bölümünün ve sözlüğünün kendisi tarafından yapılmamış olmasıdır. Bıraktığı evrak içinde ancak Kutadgu Bilig’in sözlük kısmına dair A, B harflerini içine alan malzemenin işlenmiş olduğu anlaşılmıştır.


Kutadgu Bilig’den sonra Atebetü’l-hakayık yayımını hazırlamıştır. Berlin Akademisinde Atebetü’l-hakayık’a dair bir dörtlük ihtiva eden bir sahife bulmuş ve bilhassa bundan sonra bu işi yapmağa heves etmiştir. Bu eserin bu güne kadar kullanılagelen Gaybetü’l-hakayık, Hibetü’l-hakayık adlarını da merhum dikkatle çözerek Atebetü’l-hakayık olarak okumağı tercih etmiş ve bunu (s. 9 da) nüsha farklarını ve kelimenin mânasını göz önünde tutarak inandırıcı bir şekilde ispat etmiştir.

Türlü kongrelerde okuduğu bildirilerde o, hiçbir zaman yeni bir şey ortaya atmamış, devamlı şekilde Türk dili araştırmalarının temelini nelerin kurabileceği fikri üzerinde durmuştur. Buna misal olarak : Türk Dilinin İnkişafı (III. Tarih Kongresi Tebliğleri, 1943, Basılışı : 1948), Anadolu’da Yazı Dilinin Tarihî İnkişafına Dair (V. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, 1956, s. 225-232), Uygur Devri Türkçesi (İkinci Türk Dil Kurultayı, 1934) başlıklı yazılarını gösterebiliriz.

Diğer yazı ve eserlerinde merhum, her zamanki titizliği ile, temel olarak daima eski dil üzerinde önemle durmuştur.

Atebetü’l-hakayık’ın önsözünde: “Ayrı Türk muhitlerinde vücuda gelmiş olan yazı dillerinin, muayyen şartlar dahilinde, eski yazı dilinden inkişaf etmiş olduğuna ve bunların tetkikinde de Uygur devri malzemesinin göz önünde tutulması lâzım geldiğine işaret etmiştim (bk. III. Türk Tarih Kongresi, T.T.K., IX. seri, nr. 3, Ankara, 1948, s. 598-611). Türk dil bilgisi sahasında o zamandan beri yapılmış olan araştırmalar, bu fikirleri te’yit edecek bir çok malzeme vermiş olduğu gibi, Atebetü’l-hakayık’ta da bu hususta bir çok misâller bulmak mümkündür. Türk Yazı dilinin tarihî inkişafındaki bütün noktaların tamamiyle aydınlatılabilmesi için, tabi’î, daha bir çok eserlerin plânlı bir şekilde incelenmesi zarurîdir. Fakat bugün bir noktaya emniyetle işaret edebiliriz ki, o da eski eserlerin tetkikinde Brockelmann, Samoyloviç v. b. tarafından tatbik edilmek istenilen usûlün yanlış olduğu ve bu usûl ile müspet bir netice elde edilemeyeceğinin artık anlaşılmış bulunmasıdır.” demiştir.

* Kutadgu Bilig (Metin) XXI s. 19 satırda :
“Yusuf’un eseri ilk bakışta doğrudan doğruya devlet teşkilâtı ile alâkadar görünürse de, şair eserinde, tecrübenin verdiği bir olgunlukla, cemiyeti teşkil eden fertler ile bunların cemiyet içindeki mevki ve vazifelerini tayin etmeğe daha çok yer ayırmaktadır.”
Aynı sahife, 29. satırda: “Eserin esasını teşkil eden kâmil insan mefhumu ve tarifi yanında daha birçok faziletler vardır ...”


Tarih çalışmaları :

Eski dil araştırmaları dolayısiyle rahmetli tarih çalışmalarına da katılmış, bu alanda, uzun ve yorucu olan Vekayi (Bâbür’ün Hâtıratı) tercümesini hazırlamıştır, önsözünden ve notlarından anlaşılacağı üzere, bu eserin tarihi üzerindeki kaynak bilgilerinin en önemlisi, eserin arkasına eklenmiş 100 sahifeye yakın notlarıdır. Bundan başka da işlenmesi gereken birçok kaynakları göstermiştir. Meselâ Bâbür yayınımdaki” notlarda s. 573’de : “Eserin Hindistan’a ait kısmında birçok nebat ve hayvan isimlerinin karşılıkları üzerinde, bu hususları daha iyi tetkik etmek imkânını bulan şahıslar tarafından, büyük bir emekle çalışılmıştır; bunların neticeleri de buraya kısaca alınmıştır.” demektedir.

İslâm Ansiklopedisi’nde de tarihle ilgili çeşitli makaleleri vardır. Tarih üzerinde harcadığı zaman ve İslâm Ansiklopedisinin teknik işleri, onu yıllarca yorduğu gibi, daha verimli dil çalışmaları yapmasına da mâni olmuş ve çalışma gücünü zayıflatmıştır. Şüphesiz, tarih konusuna bu kadar girmese ya da dolayısiyle ilgilenmese idi, dil alanında daha da çok feyizli eserler meydana getirmiş olurdu. Aslında merhumun İslâm Ansiklopedisi ile uğraşması ve bazı tarihî yazılar kaleme alması, bir dilci olarak mütalâa edilirse, dil üzerinde bu kadar iş dururken heder olmuş bir zaman sayılabileceği gibi, kendisini de boşu boşuna yormuş ve hayatını kısaltmıştır. Tarihçilerin dille yakından meşgul olan kimselere ihtiyaç duymaları, kendisinin de memleketinin boşluklarını doldurmak için çabalaması, sağlığının fazla bozulmasına sebep olmuştur.

Rahmeti Bey, tarih metodu görmüş bir tarihçi değildi. Her dilcinin, bilhassa eski dille uğraşan kimselerin tarih ile de ilgilenmemesi imkânsızdır, İslâm Ansiklopedisi’ndeki tarihî yazıları, bir bakıma ana hatları çizilmiş, meseleleri çözülmüş olan fakat titiz ve tam olmayan yazıları bazı yeni bilgilerle doldurmak, tamamlamaktan ibarettir. O, böylece, filolojinin metod ve bilgilerini buraya da tatbik etmiş bir yazardı, demek gerekiyor. Bunun bir başka yönü daha var : Dil çalışmaları ne kadar verimli olursa olsun, tekniği son derece zor olan yorucu ve yıpratıcı bir iştir. Bu yüzden Rahmeti Bey de biraz dağılmak ve başka işler içinde dinlenmek istemiş olacaktır. Bunu da devamlı çalışan bir kafa işçisi için tabiî görmek gerekiyor.

Çalışma Usulü :


Rahmeti Bey, öğretim alanında W. Bang’ın usulüne göre, Türk dilbilgisinin temelini teşkil eden 3 lehçe grubu üzerinden hareket ederek uygurca, bunun devamı olan Tarançı ağzı -yani Doğu türkçesini eski dile en yakın bağla bağlayan ağız- ve Kıpçak grubundan da kazakça dersleri vermiştir. Tabiî bu 3 büyük grup yanında, Türkiye türkçesinin çeşitli cephelerini, talebe ve arkadaşları üzerlerine almışlardır. Böylece o, türkolojinin metodik bilgilerini mukayeseli olarak Türkiye üniversitelerine getirmiş bulunuyordu. Öğretim alanında talebeye yaptırdığı tezlerin de hatırı sayılır bir yekûn tuttuğunu ve ileride bunların basılmasının da faydalı olacağını kaydedelim.

Türkiye’deki yayımlar ve çalışmalar göz önünde tutularak genişçe ele alınmış olan Atebetü’l-hakayık’ın notları bilhassa öğreticilik bakımından değerlidir.

Tam işlenmemiş olan malzemeyi kendi çalışmalarında mukayese için dahi kullanmak istememiştir. Bu hususta Atebetü’l-hakayık’ın önsözünde (s. 4) şöyle demektedir : “Atebetü’l-hakayık ile Kutadgu Bilig’in bilhassa aynı mevzuları ihtivâ ve birbirine çok yakından temas eden kısımlarının mukayesesi ve bunun için hazırlanmış olan malzemenin buraya eklenmesi belki faydalı olurdu. Fakat bu mukayesede esâs olması icâb eden Kutadgu Bilig tamamiyle işlenmeden, böyle bir teşebbüsün bir çok eksik tarafları kalacağı düşünülerek, bu işin başka bir fırsata bırakılması daha uygun görülmüştür.” Vekayi’nin önsözünde, bir dilci olarak esas metni veremediğinden duyduğu üzüntüyü ifade etmektedir. Bu eserin metin yayımının elzem olduğunu ayrıca kaydetmesi de, yarım işten ne kadar hoşlanmadığını gösterir.

Devrimizin icabı olarak türlü şekillerde kendini gösteren “dil devrimi”, “dil arınması” ve buna dair söylenen ve yazılanlara karşı kayıtsız ve seyirci kalmış, aslında dilin temizlenmesine çok taraftar olduğu halde, uygulanan usûlü beğenmediği için bu işlerden uzak kalmayı tercih etmiştir. Kendi dili de orta bir tutumdadır; ne tam türkçe ne de büsbütün yabancı unsurlarla karışmış bir durumdadır. O, hiçbir zaman, yüzlerce yıl kullanılan ve mücerret ifade için gereken arapça sözcük ve tâbirlerden vazgeçmemiştir. Hiç bir şekilde gelişigüzel kelime uydurmağı kabul etmezdi. Tam ölçüp biçmeden ve dil kanunlarına sığmayan sözcük ve teşkilleri ortaya atmak, onun için akıl almaz işlerdendi. Son yıllarda, yazılarımızda kullandığımız bazı yeni sözcükleri hiç de beğenmez, bunlara çıkışırdı. Bizlere : “Siz Ankaralılar “önem” diye bir söz tutturmuşsunuz, önem, önem! önem ne demektir? Önem’in olması için sonam’ın da olması gerekir, böyle bir kelime Türkçe’de yoktur” diyerek, bunu parallelismus kaidelerine göre bir sisteme bağlamak istiyordu. Ben YUDAHİN’in Kırgız Sözlüğü’nü çıkarıp önüm: ‘büyüme, neşvünema bulma, önümdü : ‘verimli’ sözcüklerini gösterdim. O da “Bunu bilen nerde! Bu sadece ön kelimesinden yapılmıştır” dedi. Ben ise, bâzı tutunabilen, teşkil bakımından da yanlış olmayan, halk tarafından benimsenmiş bulanan ve diğer lehçelerde bilinen kelime yapma usûlünü zararlı bulmuyordum. Bunun gibi ıstılah yapma işlerine de asla müsamahalı davranmaz, bunlar için de uzun ve titiz çalışmaların sonunda ancak bir neticeye varmanın mümkün olacağını, akıp giden hayatî ihtiyaçları göz önünde tutarak yapılan yarım işlerin faydasız olduğunu düşünürdü. “Gramer Istılahları Hakkında” (Türk Dili, sayı : 44) başlıklı yazısında Türkçe grameri konusunda şunları söylemektedir : “Türkçe grameri bahis mevzuu olduğu vakit şu üç noktanın göz önünde bulundurulması lâzımdır: 1. Gramerin esasını teşkil eden Türkçe malzeme, 2. Türk muhitinin şimdiye kadar mensup bulunduğu şark kültür muhiti ve 3. Türk muhitinin benimsemiş olduğu ilim ve medeniyet dünyasını içine alan garp muhiti. Bunların hiçbirinden tamamiyle vaz geçmek mümkün olmadığına göre, ağırlık merkezini Türk dili bünyesinde toplamak üzere diğer ikisini birleştirmekten başka bir yol yoktur.”

Aynı yazıda ıstılah konusunda da şunları söylüyor : “ıstılah sistemi bahis mevzuu olduğu zaman, bunun, ifade edilmek istenilen mefhumun hususiyetine ve bu hususiyetin o dildeki tasavvuruna aykırı olmamak şartı ile, mevcut ıstılah sistemlerinden birinden doğrudan doğruya tercümesi de mümkündür”. Yine aynı yazıya ıstılah konusunda şunları ilâve ediyor : “Bu işin kolay olmadığını ve asırların ihmal ettiği bir sahanın bütün eksikliklerinin birden doldurulamıyacağını biliyoruz. Fakat doğru yolu buluncaya kadar bu işte muvaffak olamıyacağımızı söylemek de nihayet bir arkadaşlık vazifesi olduğu gibi, bu kadar uzun senelerin tecrübesinden sonra bunu açıkça itiraf etmek, dilimize karşı da millî bir borçtur”.

Sözlerimi, ölümün yalnız maddî bir ayrılma olduğunu göz önünde tutarak, çalışmalariyle aramızda her zaman yaşayacak olan arkadaşımız için, kendisinin çok sevdiği Kutadgu Bilig’den alınmış şu vecizelerle bitireceğim :


Kişi mengü bolmaz bu mengü atı
Anın mengü kaldı bu edgü atı
Özüng mengü ermez atıng mengü ol
Atıng mengü bolsa özüng mengü ol(1)
(1) KB R : Kutadgu Bilig, Reşid Rahmeti Arat neşri, istanbul, 1947 Metin; tercüme 1959, Ankara.
İnsan ebedî değildir, ebedî olan-onun adıdır; iyi kimselerin adı bunun için ebedî kalmıştır. Kendin ebedî değilsin, adın ebedîdir; adın ebedî olursa, kendin de ebedî olursun. KB R 228, 229

İstanbul Üniversitesi Eski Türk Dili Kürsüsü Ordinaryüs Profesörü Dr. Abdürreşid Rahmeti Arat, birkaç yıldan beri ayakta geçirmekte olduğu kalb hastalığından kurtulamayarak, ancak bir gün yatakta kaldıktan sonra, beklenmedik bir zamanda aramızdan ayrılmış bulunuyor.

Merhum, 1933’de ıslah edilip yeniden kurulmuş olan İstanbul Üniversitesi’ne, vazifede bulunduğu Berlin Üniversitesi’nden ve Prusya ilimler Akademisi’nden Türk Dili öğretimi için çağrılmıştı. O, böylece, bağlı bulunduğu ilim metodu uyarınca, Türkiye ilim çevresine ilk olarak karşılaştırmalı Türk Dili öğretimini getirmiş ve bu alanda değerli eserler vererek metodun uygulanmasında muvaffak olmuş olan bir türkiyatçı idi.

Ölümü yalnız memleketimiz için değil, türkiyat ilmi için de dünya çapında büyük bir kayıptır.


(1) Bu rüyaya benzeyen hayat, farkına varılmadan geçer; gerek bey, gerek kul, bir daha gelmemek üzere gider.
KB R 1396, Belleten C. XXIX, 12

Eserleri

Kısaltmalar

AM Asia Majör (Leipzig)
Annali RISON Annali del Regio Istituto Superiore Orientale di Napoli
APAW Abhandlungen der Preussishen Akademie der Wissen-schaften
CT Cultura Turcica (Ankara)
EI Encyclopedie de l’Islâm
EM Edebiyat Mecmuası (İstanbul)
FF Forschungen und Fortschritte (Berlin)
İA İslâm Ansiklopedisi (İstanbul)
Le Muséon Le Muséon (Belçika)
OL Orientalische Literaturzeitung (Berlin)
RO Rocznik Orientalistyczny (Krakow)
SO Studia Orientalia
SPAW Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wis-senschaften Phil. - Hist. Klasse
TD Türk Dili (Ankara)
TDED Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (İstanbul)
TDK Türk Dil Kurumu
TK Türk Kültürü (Ankara)
TKA Türk Kültürü Araştırmaları (Ankara)
TM Türkiyat Mecmuası (İstanbul)
TTAED Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi (İstanbul)
TTK Türk Tarih Kurumu
TY Türk Yurdu (Ankara)
UJb Ungarische Jahrbücher (Berlin),
UAJb Ural-Alltaische Jahrbücher (Berlin)
1926

1. Qutadgu Bilig : UJb I, 1-2 (1926), 154-158.
2. Başkurt Tarihi - Geschichte der Baschkiren (G. Fahriddin) : UJb VI, 1-2 (1926), 159- 161.
3. Neue Türkische Literatür im Berliner Ungarischen Institut : UJb VI, 3 (1926).
4. Die Ghakassen (N. N. Kozmin) : UJb VI, 3 (1926).

1927

5. Handbuch für den Unterricht der krim - tatarischen Sprachen (H. Odabaş ve I. Gaya): UJb VII, 3 (1927).
6. Die Hilfsverben und Verbaladverbien im Altaischen : UJb VIII, 1-4 (1927), 1-66.

1928

7. Von Land und Leuten in Ostturkistan (A. v. le Coq) : UJb VIII, 3-4 (1928).
8. Die Vorlesungen über die türkische Geschichte in Mittelasien (V. Barthold): UJb VIII, (1928).

1929

9. Ein osttürkisches VVahrsagebuch : Le Museon LU (1929), 177- 191.
10. Zur Klassifikation der Türksprachen (A. Samojloviç) : UJb IX, 2-3 (1929), 321 - 324.

1930

11. Zur Heilkunde der Uiguren I : ilimler Akademisi yayınlarından (SPAW Phil. -Hist. XXIV), Berlin, 1930, 25+2 s.
12. Uigurischa Sprachdenkmâler (Radloff- Malov) : OL 3 (1930), 214-216.
13. Mitteltürkischer Wortschatz nach al-KaSgaris Divan Lügat at-Türk (C. Brockelmann) : UJb X, 4 (1930), 448 - 450.
14. Zur Heilkunde der Uiguren : FF 33 (1930), 436.
15. Legenden und Erzählungen über die Schamanen bei den Jakuten, Burjaten und Tungusen (G. V. Ksenofontov) : UJb X, 4 (1930).
16. Iz tretej rukopisi Kutadgu Bilig (S. Malov) : UJb X, 4 (1930).
17. Drevnetureckie nadgrobija s nadpisjami bassejna v. Talas (S. Malov) : UJb X, 4 (1930).

1931

18. Zur Frage deş 12 jâhrigen Tierzyklus bei den Türken (A. Samoyloviç) : UJb XI, 3 (1931), 2 s.
19. Leitfaden für das Studium der türkmenischen Sprache (A. P. Potseluevskiy) : OL 3 (1931).
20. Orisca - türkmence sözlik (Aliyef A ve K. Boriyef) : OL 4 (1931), 364 - 366.
21. Le rythme poétique de chansons populaires de Gouklains (A. P. Potseluevskiy) : OL 4 (1931), 364-366.

1932

22. Die Legende von Oghuz Qaghan (W. Bang ile birlikte) : İlimler Akademisi yayınlarından (SPAW Phil. - Hist. Kl. XXV) Berlin, 1932, 44 s.
23. Zur Heilkunde der Uiguren II : İlimler Akademisi yayınlarından (SPAW Phil. - Hist. Kl. XXII), Berlin, 1932.
24. Prof. Dr. Johannes H. Mordtmann : UJb XII, 3-4 (1932), I s.

1933

25. Lieder aus Alt-Turfan : AM IX, 2 (1933), 129- 140.

1934

26. Türkische Turfan Texte VI. Das buddhistische Sutra Säkiz Yükmek (W. Bang ve A. v. Gabain ile birlikte) : İlimler Akademisi yayınlarından (SPAW Phil.-Hist. Kl. X), Berlin, 1934, 102+1 s.
27. Türlü cehennemler üzerine uygurca parçalar (W. Bang ile birlikte) : TM IV (1934), 251 - 263.
28. Suvarnaprabhäsa (b. Türkish) (F. W. K. Müller - Dr. W. Lentz, Soghdische Texte II) (W. Bang ile birlikte) : İlimler Akademisi yayınlarından (SPAW Phil. - Hist. Kl. XXI), Berlin, 1934, 65 - 70.
29. Uygur devri türkçesi : İkinci Türk Dil Kurultayı, 1934.
30. İnkılâp ve dil : Millî Gazete 550 (1934), Bartın Gazetesi 464 (1934).
31. Bibliographie der Arbeiten von Prof. W. Bang Kaup (A. v. Gabain ile birlikte) UJb XIV, 4 (1934), 6-12.

1935

32. Uigurische Bruchstüke über verschiedene Höllen (W. Bang ile birlikte) : ujb XV (1935), 389-402.
33. Land und Volk der Tataren : Lautbibliothek, nr. 147, (Herausgegeben von D. Westermann), Berlin, 1935, 1 - 10.
34. Prof. Dr. Willi Bang Kaup : EM 3 (1935).

1936

35. Türkische Turfan - Texte VII : İlimler Akademisi yayınlarından (APAW Phil. - Hist. Kl. nr. 12 - 7) Berlin, 1936.
36. Oğuz Kağan Destanı, istanbul, 1936, 69 s.
37. Uygurca yazılar arasında : TTAED 3 (1936), 101 - 112.
38. Uygurlar ve Uygur medeniyeti: A. Süheyl, Uygurlarda Tababet, 1936, s. 4 - 10, 37 - 40.
39. Kutadgu Bilig’de tabipler ve efsunlar ile münasebet hakkında: Ülkü VIII, 46 (1936), 285-294+4.
40. Türk dili üzerinde araştırmalar, Uygur devrine ait dil örnekleri “Altun Yaruk”, istanbul, 1936.
41. Die uigurische Übersetzung der Biographie Hüen-Tsang : TM V (1936), 333 - 339.

1937

42. Uygur alfabesi : M. Cevdet, hayatı, eserleri ve kütüphanesi, istanbul, 1937, 20 - 26.
43. Türklerde tarih zabtı : İkinci Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1937 (1943), 329 - 337.

1939

44. Fatih Sultan Mehmed’in yarlığı : TM VI (1939), 285-322+20.
45. Türk dilinin bünyesine dair : Varlık 134 (1939), 49-53.

1940

46. Un yarlık de Mehmed II, le Conquérant : Annali RISON XX (1940), 25-58.

1942

47. Uygurlarda ıstılahlara dair : TM VII - VIII, 1 (1942), 56-81.
48. Astırhan : İA I, 9 (1942), 680-682.
49. Ayran: İA II, 11 (1942), 77.

1943

50. Babur, Vekayi - Tercüme - I, TTK yayınlarından, Ankara, 1943, 05-0143 + 1-128 s.
51. Türk dilinin inkişafı : III. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1943 (1948), 598-611.
52. Balık : İA II, 14 (1943), 275 - 276.
53. Baraba : İA II, 14 (1943), 306 - 370.
54. Batman : İA II, 15 (1943), 342 - 344.

1946

55. Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu, İstanbul, 1946, 36 s.
56. Babur, Vekayi - Tercüme - II : TTK yayınlarından, Ankara, 1946, 130-675.

1947

57. Kutadgu Bilig I. metin : TDK yayınlarından, İstanbul, 1947, LXX+656 s.

1948

58. Türklerde zaman ve vakit tesbiti : IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1948 (1952). 94-108.
59. Göklen : İA IV, 38 (1948), 809-811.
60. Hakim Ata : İA V, 40 (1948), 101-103.

1951

61. Atebetü’l-hakayık’ta g ve ğ seslerine dair : TM IX (1951), 65 - 72.
62. Atebetü’l-hakayık (Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki): TDK yayınlarından, İstanbul, 1951, I53+L+CLXXIII s.
63. Alt-türkisches Schrifttum (A. v. Gabain) : Oriens IV, 2 (1951), 312-315.
64. Türkolojinin bugünkü meseleleri : Milletlerarası XXII. Müsteşrikler Kongresi, istanbul, 1951.

1953

65. Türk şivelerinin tasnifi: TM X (1953), 59-139.
66. Türkçe metinlerde e/i meselesine dair : RO XVII (1953), 306-313.
67. Bir yazı numunesi münasebeti ile : Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, 1953, 17-29+2.
68. Kara - Hıtaylar : İA IV, 58 (1953), 273 - 276.
69. Kara - Kalpaklar : İA IV, 58 (1953), “284 - 288.
70. Karakol : İA IV, 58 (1953), 288-290.
71. Kara-Korum : İA IV, 58 (1953), 290-291.
72. Kara-Korum : İA IV, 58 (1953), 291 - 292.
73. Karşi : İA VI, 59 (1953), 363 - 364.
74. Kasım Hanlığı : İA VI, 59 (1953), 380 - 386.
75. Kaşgar : İA VI, 60 (1953), 405-412.

1954

76. Kazakistan : İA VI, 6ı (1954), 494-505+1.
77. Kazan : İA VI, 61 (1954) 505-522.
78. Kımız : İA VI, 63 (1954), ?o8.
79. Kıpçak : İA VI, 63 (1954), 713 - 716.
80. Kırgızistan : İA VI, 64 (1954), 735 -741.
81. Türkçede kök ve eklerin bünyesine dair : Milletlerarası XXIII. Müsteşrikler Kongresi, Cambridge, 1954.

1955

82. Köy : İA VI, 66 (1955), 924.
83. Dr. A. Adnan Adıvar (1882- 1955) -Türkçe ve Almanca- : Oriens VIII, 1 (1955), 7 s.
84. Kutadgu Bilig : İA VI, 67 (1955), 1038 - 1040; VII, 68 (1955), 1041 - 1047.
85. Türkçede kelime ve eklerin yapısı : TD IV, 43 (1955), 396-400.
86. Gramer ıstılahları hakkında : TD IV, 44 (1955), 479 - 480.
87. Türkçe Turfan Metinleri VIII (A. v. Gabain) : TM XII (1955), 15-22.
88. Lehrbueh der türkischen Sprache : TM XII (1955), 277-280.
89. Şark tetkikleri ve Avrupa medeniyeti (Henrik Samuel Nyberg, Uppsala) -Tercüme - : TM XII (1955), 1-13.
90. Küçüm Han : İA VI, 68 (1955), 1071 - 1074.

1956

91. Anadolu yazı dilinin tarihi inkişafına dair : V. Türk Tarih Kongresi, 1956, 225 - 232.
92. Matbuat (2. Kazan Türkleri, 3. Azerbaycan, 4. Kafkasya ve Şimalî Kafkasya türkleri, 5. Kırım türkleri, 6. Dobruca türkleri, 7. Özbekler, 8. Kazaklar, 9. Türkmenler, 10. Şarkî Türkistan, 11. Çin Müslümanları) : İA VII, 73 (1956), 380-402.

1959

93. Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II, Tercüme : TTK yayınlarından, Ankara, 1959, XXVIII+477 s.
94. En eski Türk ilâhisi : TY I, 4 (1959), 45 - 46.
95. Mehmed Mirza Bala : TY I, 5 (1959), 56.
96. Baranta : EI I, 17 (1959), 1069.

1960

97. Aprın Çor Tigin’in bir şiiri : TY II, 11 (1960), 41-42.
98. Edebiyatımızda ilk lirik şiir : TY II, 2 (1960), 37-38.
99. Cafer Seydahmed Kırımer : TY II, 3 (1960), 23-24.
100. Öyle yerlerde : TY II, 7 (1960), 33 - 34.
101. Çupan : El II, 24 (1960).

1961

102. Zu einer Schriftmusterhandschrift: UAJb XXXIII, H. 3-4 (1961) [Türk-çesi için bk. No. 104].

1962

103. Tarihî gelişme : TK, 1 (1962), 26-28.
104. Bir yazı numunesi münasebeti ile : TDED XII (1962), 121 - 138.
105. Oğul : İA, 94 (1962), 376-378.

1963

106. Dil tabiî bir varlıktır : TK 3 (1963), 1 -6.
107. Türklerin yaşadıkları yerler ve sayıları : TK 5 (1963), 6 - 11 [bk. No. 117].
108. Seli-Ahmed kardeşler : TK 5 (1963), 46-49.
109. Finlandiya Türkleri : TK 6 (1963), 20 - 23.
110. Babur’un hâtıralarından : TK 8 (1963), 46-47.
111. Gazi Mustafa Kemal’den Başvekil İsmet Paşa’ya : TK 13 (1963), 75-81.

1964

112. Gerhard von Mende: TK 15 (1964), 43-44.
113. Babur ve yazısı : TK 17 (1964), 18-21.
114. Abdullah Tukay : TK 19 (1964), 76-81.
115. Der Herrschertitel Iduq - Qut : UAJb XXXV, B (1964), 150-157 [Türkçesi için bk. No. 119].
116. Eski Türk hukuk vesikaları : TKA I, 1 (1964), 5 - 53.
117. Zahl der Türken und ihre Siedlungsgebiete : CT I, 1 (1964), 35-43.

1965

118. Bruchstüke eines Gebetsbuches : SO XXVIII (1964), 16 s.
119. Iduk Kut unvanı hakkında: (Şemseddin Günaltay Armağanında basılmaktadır).
120. Dil meseleleri ve Türk dili : TK 27 (1965).
121. Türkçede cihet tesbiti ve bunun için kullanılan tâbirler : TM (basılmaktadır).
122. Türk şiveleri : (Edebiyat Fakültesinde basılmaktadır).
123. Eski Türk şiiri : (TTK tarafından basılmaktadır).


Belleten C. XXIX, 13

Menbe:http://images.google.de/imgres?imgurl=http://www.dilbilimi.net/arat.jpg&imgrefurl=http://www.dilbilimi.net/arat.htm&usg=__2kCLRlX0RmkCZB4jrBau2TUT4Vo=&h=320&w=211&sz=13&hl=de&start=8&um=1&tbnid=1I37DncQ7da0RM:&tbnh=118&tbnw=78&prev=/images%3Fq%3DK%25C3%25B6k%2Barat%26gbv%3D2%26um%3D1%26hl%3Dde%26lr%3Dlang_de%257Clang_en%257Clang_tr%257Clang_hu%26safe%3Doff%26sa%3DN

Ürümchide Aliy Mektep Oqughuchilirining Chong Namayishi Pilanlanghan
Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2008-12-26

Ötken hepte ürümchidiki bir türküm yashlar ürümchidiki aliy mektep oqughuchilirini namayishqa teshkillesh üchün heriket élip barghan.


RFA

Shinjang uniwérsitéti oqughuchiliri bashchiliqida, 1985 - Yili 12 - Dékabir küni, ürümchidiki köp sanliq ali mektep oqughuchilirining xitay hökümitining siyasetlirige qarshi keng kölemlik namayishi élip bérilghan.


Teshkilligüchi paaliyetchilerdin biri miradil yasin yene biri mutellip tiyip bolup, ular 20 ‏ - Dékabir küni shinjang uniwérsitétida teshwiqat wariqi tarqitiwatqanda uniwérsitétining amanliq xadimliri teripidin neq meydanda tutuwélinghan, we saqchigha tapshurup bérilgen.

Weqeni pash qilghan amanliq xadimliridin ilyar ablimit, niyazmuhemmet imam we wangbinglar 5 ming yüendin neq pul bilen mukapatlanghan.

Aliy mektep oqughuchilirini namayishqa chaqirghan teshwiqat wariqi shu künlerde ürümchidiki 1 ‏ - Awghust yéza igilik uniwérsitéti bilen tibabet uniwérsitétliridimu tarqitilghan.

Melumatlardin qarighanda, ürümchidiki herqaysi aliy mektep oqughuchilirining aptonum rayonluq tenterbiye sariyi etrapigha toplinip, pütün sheherni aylinip namayish qilishi pilanlanghan, emma namayishini pilanlighuchilarning qolgha élinishi we bir qatar aldini élish tedbirlirining tesiri bilen namayish pilani emelge ashmighan.

"Uyghur biz" torbétining xewer qilishiche, shinjang uniwérsitéti mushu ayning 24 - Küni mukapatlash yighini échip, bir qétimliq namayishning tosup qélinishida xizmet körsetken 4 kishige mukapat bergen.

Yighingha, uniwérsitét rehberliri we bashqarma derijilik kadirliri؛ ürümchi shehiri we aptonum rayonning alaqidar rehberliri ishtirak qilghan. Uniwérsitét partikom sékrétari jang shynlyangning mukapatlash yighinida bildürüshiche, bu qétimqi namayishning tosup qélinghini üchün uyghur rayonluq partikom sékrétari wang léchüen shinjang uniwérsitétige alahide razimenlik bildürgen.

Nöwette, qolgha élinghan yashlarning teshkiliy munasiwetliri we paaliyetliri üstide ürümchi sheherlik saqchi idarisi tekshürüsh élip barmaqta. Namayishning teshwiqat wariqida némiler déyilgenliki, namayishta qaysi mesililer otturigha qoyulmaqchi ikenliki, weqege chétishliq jemiy qanche kishining qolgha élinghanliqi qatarliq muhim uchurlar, dairiler teripidin sir tutulmaqta.

"Uyghur biz" torining xewer qilishiche, qolgha élinghanlardin miradil yasin 20 yash bolup, yurti qeshqer shehiridin؛ mutellip téyip bolsa 19 yash bolup, pichan nahiyisidin؛ emma ularning qaysi mektepning oqughuchiliri ikenliki hazirche melum emes.

"Uyghur biz" torining bildürüshiche, nöwette uyghur élida "shinjangning muqimliqi ürümchige baghliq, ürümchining muqimliqi ürümchidiki aliy mektep oqughuchilirigha baghliq, aliy mektep mektep oqughuchilirining muqimliqi bolsa, shinjang uniwérsitétige baghliq," dep qaralmaqta.

Bundaq qarilishqa, cheteldiki uyghur paaliyetchiliri arisida, shinjang uniwérsitétida telim alghuchilarning belgilik salmaqta bolushi sewep bolghan.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/urumchide-namayish-pilanlanghan-12272008072812.html/story_main?encoding=latin

Xitayda Ishlengen "Tang Padishahliqi" Dégen Téléwiziye Filimide Muhemmed Eleyhissalamgha Haqaret Qilinghan
Muxbirimiz Arislan
2008-12-24

Xitayning merkizi téléwiziye istansisi ishligen "tang padishahliqi" dégen téléwiziye tiyatirining 15 ‏- Qismida körsitilishiche, ereb padishahining elchiliri teripidin padishah tang shüenzonggha bir resim lewhesi sowgha qilinghan bolup, u resimdiki süretni ereb padishahining elchiliri tang shüenzonggha " bu, muhemmed eleyhissalamning süriti" dep tonushturghan.


U filimde muhemmed eleyhissalamning süriti dep tonushturulghan resimning bir közi qarighu sizilghan bolup, bu körünüsh uyghur qatarliq musulman xelqlerning qattiq naraziliqini qozghidi. Intérnét munazire munberliride nurghun shexsler naraziliqini ipadilep pikirlirini bayan qildi. Filimning 15 ‏- Qismidiki 22 ‏ - Minutluq yéride u süret körsitilgen.

Bu filim xitayning merkizi téléwiziye istansisida tarqitilghandin kéyin, dunyagha meshhur filim tor béti www.youtube.com We http://www.diyarim.com Tor betliride élan qilinghan.

Diyarim tor bétining munazire munbiride bu filimni körgen intérnét ziyaretchiliri pikirlirini töwendikidek bayan qilghan: bu bir oydurmichiliq, ezeldin bolmighan ishni oydurup chiqirip xitaylar özlirini köz ‏- Köz qilghanliq dep baha bergen. Bezi ziyaretchiler peyghembirimizning bu dunyada süriti yoq, héch kim sizalmaydu dep yazghan bolsa, bezi tor ziyaretchiliri , bashqilar bizni depsende qilsimu, haqaret qilsimu derdimizni ichimizge yutup, süküt qilidighan bolup qaptimiz, mezlum bolup qalduqmikin? bu, dinimizgha qilghan chong haqaret buning jazasini choqum tartidu, dégendek pikirlerni bayan qilghan.

Biz bu heqte melumat élish üchün , eyni zamanda qaghiliqta ötken meshhur dini alim merhum ablikim mexsumhajimda oqughan, hazir istanbul shehiride yashawatqan uyghur dini alim abdulkerim kuchar ependi bilen söhbet élip barduq.

Abdulkerim kuchar ependi köz qarashlirini ipadilep mundaq dédi: "muhemmed eleyhissalamning resimini sizish islam dinida cheklengen, shuning üchün islam tarixidimu muhemmed eleyhissalamning resimi sizilghanliqi yaki muhemmed eleyhissalamning resimining bashqa bir döletning padishahigha sowgha qilinghanliqi toghrisida héchqandaq bir melumat yoq. Bu xitaylarning özliri oydurup chiqarghan yalghan tarix, hemde muhemmed eleyhissalamgha we musulmanlargha qilinghan chong bir haqaret, bu filimni ishligen xitay yaki xitay shirkiti buning jazasini choqum tartishi kérek."

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitayda-ishlengen-haqaret-filim-12252008090356.html/story_main?encoding=latin

Peyziwat Nahiye Qoshawat Partkom Sékrétari Lining Qilmishlirigha Shikayet
Muxbirimiz Eqide
2008-12-23

Yéqinda peyziwat nahiye qoshawat yézisi déhqanlirining, " bundaq partkom shujisining qilmishliri qandaq aqiwet peyda qilar? " namliq erzi, uyghur élidiki bir qisim tor meydanlirida élan qilinghan.


RFA File

Uyghur diyarining namelum yézisidiki uyghur déhqanlirining hashar üstidiki körünüshi.


Bu erz élan qilinghandin kéyin, kishiler arisida küchlük inkaslarni peyda qildi, mezkur erznamida qoshawat yézisidiki li shujining déhqanlargha yürgüzüwatqan jazanixorluq qilmishliri pash qilinghan bolup, biz li shujini téléfun arqiliq ziyaret qilghinimizda, u özi üstide qilinghan shikayetlerning pütünley töhmet ikenlikini,qoshawat yézisidiki barliq déhqanlarning uni yaxshi köridighanliqini bildürdi. Emma déhqanlardin igiligen melumatlirimiz li shujining sözlirini pütünley inkar qildi.

Peyziwat nahiye qoshawat yézisining partkom sékrétari lining qilmishliri shikayet qilinghan erzde bayan qilinishiche, li déhqanlardin her yili yer höddige bergende artuq chiqqan yerge pul yiqqandin sirt, su puli we yéngi échilghan yerge 100 yüendin 150 yüengiche pul yighidiken. Shuningdek 2008 ‏ - Yili séliq türlirini 20 xildin ashurghan. U yene déhqanlardin yiqqan pul bilen yachéyka shujilirini 30 ming yüendin 60 ming yüengiche mukapatlighan. Li yene mexsus qimar soruni tüzep, yachéyka kadirliri bilen qimar oynashni adetlendürgen bolup, uning bilen qanche köp qimar oynighan kadir shunche etiwarlanghan.

U hetta ochuq ‏ - Ashkara " qimar oynimighan kadir bedinide erkek tüki yoq kadir, bedinide erkek tüki yoq kishi qandaqmu kadirliq qilalisun " dégendek sözler bilen kadirlarni qimar oynashqa mejburlaydiken.

Li bulardin sirt, yéziliq hökümetning qorusidin 3 éghiz öyde mexsus keklik, qirghawul, kök kepter baqidighan we bularni mexsus li üchün taam qilip teyyarlaydighan ashpez we bashqa emgek küchlirini ajratqandin sirt, besh ‏ - Alte ayal xizmetkarni ishqa salidiken.

Erzde, li üchün xizmet qiliwatqan bu kishiler dölet kadirimu yaki xizmetkarmu buni déhqanlarning éniq ayriyalmaywatqanliqi otturigha qoyulghan bolup, bu kishilerning kéche - Kündüz uning éhtiyajidin chiqidighanliqi tekitlengen.

Erzde yene, lining shéker kölde méhmansaray, qimarxana, pahishexanilar achqanliqini ashkarilighan.

Yuqiriqidek qilmishliri bilen qoshawat yézisidiki déhqanlarning naraziliqini meydangha keltürgen li shuji toghrisidiki shikayetler heqqide melumat igilesh üchün biz aldi bilen li shujini ziyaret qilduq .

Ziyaritimizni qizghinliq bilen qobul qilghan li shuji, bularning hemmisining özi üstidin qilinghan töhmet ikenlikini éytti. U "sen yéza kadirliridin méning qandaq bir kishi ikenlikimni sürüshtürgin, méning üstümdin töhmet oydurghan kishiler manga ayan, buni qilghan déhqanlar emes, buni qilghan bir qisim yéza kadirliri," dédi. Heqiqeten li heqqide yézilghan naraziliq xétide " bu erzname mezkur shujining hemme ishliridin xewerdar kadir teripidin yézilghan, ular erzni nahiyige sunsa nahiyining yene shujigha chüshürüp bérishidin ensirep torgha yollashni toghra tapqan," dep eskertilgen idi.

Anche ‏ - Munche uyghurche sözleshni öginiwalghan li ziyaritimiz jeryanida chüshinish nahayiti qéyin halette özini aqlashqa tirishti.

Li ziyaritimiz dawamida qayta ‏ - Qayta men erzde éytilghan nachar illetlerdin xali, men toghra we durus adem bolghanliqim üchün partiye manga 15 yildin buyan partkom shujisi bolush wezipisini bergen. Men déhqanlar bilen nahayiti inaq ‏ - Ittipaq ötimen, déhqanlar méni nahayiti yaxshi köridu dep özini aqlashqa tirishti. Biz uningdin undaq bolsa biz yéza déhqanliridin séning heqqingde ehwal igilisek, déhqanlar sen éytqandek séning durus insan ikenlikingni bizge éytarmu ? dep soriduq . U sel ikkilinip, men ishinimen, ular toghra sözleydu dédi.

Shuning bilen biz yézidiki déhqanlarni ziyaret qilduq.

Déhqanlar birinchi qol yéza bashliqining li bilen til biriktürüp, uni izchil himaye qilidighanliqini, hetta helek isimlik yene bir yéza bashliqining uning bilen eyshi ‏ - Ishrette birge ikenlikini bizge éytip berdi. Emma, li shuji bizning yézida bundaq bir adem yoq dep chüshendürüsh berdi.

Emma birinchi qol yéza bashliqi, déhqanlar éytqan helek isimlik kishining héli haji ikenlikini toghrilap berdi.

Sözide li shujini qayta ‏ - Qayta aqlighan yéza bashliqi, biz yézidiki déhqanlarning köpinchisining li üstidin shikayet qiliwatqanliqini éytqinimizda, azraq ikkilinip, az ‏ - Tola mesililerning mewjut ikenlikige iqrar qildi.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/peyziwat-dixanlar-shikayiti-12242008065733.html/story_main?encoding=latin

Amérika, Portugaliye We Gérmaniyining Guantanamo Teklipini Qarshi Aldi
Muxbirimiz Erkin
2008-12-24


Portugaliye tashqi ishlar ministiri amadoning guantanamo tutqunlirini yawropa ellirige qobul qilish toghrisidiki teklipidin kéyin, guantanamo mesilisi qaytidin xelqara qiziq nuqtilarning biri bolup qaldi.


AFP Photo

Guentanamo türmisining sirtqi körünüshliridin biri.


Gérmaniye tashqi ishlar ministirliki aldinqi küni guantanamo uyghurlirini qobul qilishni oylishiwatqanliqini, xitay hökümiti bolsa her qandaq döletning uyghur tutqunlarni qobul qilishigha qetiy qarshi turidighanliqini bildürgen idi. Tünügün amérika tashqi ishlar ministirliki portugaliye bilen gérmaniyining pikrini ijabiy bir qedem, dep körsetti.

Guantanamodiki tutqunlar lagérini taqashni eng jiddiy telep qiliwatqan döletler yawropa ittipaqidiki eller bolsimu, lékin ular yéqinqi waqitlargha qeder guantanamo tutqunlirini qobul qilishni ret qilip kelgen, lagérdiki gunahsiz dep aqlanghan tutqunlarni qobul qilidighan birer döletning chiqmighanliqi bolsa, amérikining mezkur lagérni taqishigha zor tosalghu bolup qalghan idi. Lékin bu weziyet 2 heptining aldida portugaliye tashqi ishlar ministiri amadoning bir qisim tutqunlarni yawropa ellirige qobul qilish heqqidiki teklipi, gérmaniye hökümitining bu mesilini oylishiwatqanliqini élan qilishi bilen bir az ümidwar tüs aldi.

Bezi xewerlerde, tashqi ishlar ministiri amadoning chaqiriqigha awaz qoshidighan yawropa ittipaqidiki döletlerning sani köpiyishke bashlighanliqini, fransiye bilen shwétsariye gérmaniye bilen portugaliyining sépige qoshulghanliqini ilgiri sürmekte. Birleshme agéntliqining bu heqtiki xewirige qarighanda, fransiyining bir diplomatik emeldari seyshenbe küni fransiye hökümitining guantanamo tutqunlirigha panah jay bérishni oylishiwatqanliqini, lékin fransiyining yawropa ittipaqi aldi bilen bu mesilini omumyüzlük muzakirige qoyush kérek dep qaraydighanliqini bildürgen. Shwétsariye hökümet ministiri moritz lénbérgér bolsa shwétsariye bu mesilini " közdin kechürüshke teyyar " dégen.

Amérika tashqi ishlar ministirliki seyshenbe küni yawropa ellirining guantanamo mehbuslirigha tutqan pozitsiyisidiki bu özgirishni "ijabiy bir qedem" dep körsetti.

Tashqi ishlar ministirlikining seyshenbe künlük axbarat élan qilish yighinida yawropa ellirining hazirgha qeder guantanamo mesiliside amérika bilen hemkarlishishni xalimay kelgenlikini tekitligen mekkormék," bu mesile yillardin béri ilgiri sürüshke tirishiwatqan mesile. Bolupmu yawropaliqlar we tashqi ishlar ministiri amadoning yéqinqi xéti hörmitimizni qozghidi. Bu yawropa ellirining bu yoldiki muhim qedimi. Chünki rastini éytqanda biz dunyadiki nurghun döletler bilen bu mesilini bir terep qilish üchün uchrashqan. Siler bizni yalghuz bizning xelqimizge tehdit we xeter peyda qilish bilen cheklenmeydighan bu kishilerni kochigha qoyuwetmekchi, dep tenqid qilisiler. Lékin shuni bilishinglar kérek, yawropa xelqi yaki dunyaning bashqa jayliridiki xelqler, ularning ichidiki nurghun döletler ilgiri tutqunlarni orunlashturush mesiliside biz bilen hemkarlishishni xalimaytti yaki tutqunlar ichidiki bashqilargha tehdit salmaydighan bezi shexslerni melum shert - Sharait astida tutup turushimizgha qarshi idi. Shunga bu qedem yeni gérmaniyining bu mesilini oylashmaqchi bolghanliqi, portugaliye tashqi ishlar ministirining yawropa ellirige yazghan mektupi qatarliqlar bu yoldiki ijabiy bir qedem," dep körsetti.

Amérikining washington rayonidiki bir fédéral sot mehkimisi bu yil 10 ‏ - Ayda bush hökümitini guantanamodiki uyghurlarni qoyup bérishke buyrighan bolsimu, lékin bush hökümiti fédéral erziyet sotigha erz sunup, töwen sotning 17 neper uyghurni qoyuwétish heqqidiki qararini ijra qilishni toxtatqan idi. Mekkormék seyshenbe künki bayanatida lagérning prézidént bush dewride taqalmaydighanliqini ilgiri sürdi. U, bir muxbirning bu türdiki tirishchanliqlar lagérning tézrek taqilishigha yardemde bolalamdu ? dégen soaligha jawab bérip, " nahayiti éniqki, lagérni taqash bu nöwetlik hökümet dewride yüz bermeydu. Biz shuni köreleymiz, xeterlik shexslerni bir terep qilishta üstimizge artilghan ortaq yük guantanamoni taqash tirishchanliqimizgha tesir körsetmeydu," dégen.

Amérika yéngi prézidénti barak obama saylam mezgilide guantanamo lagérdiki gunahsiz tutqunlarni tarqaqlashturidighanliqini, gunahkarlarni amérika sot mehkimiliride ashkara sotlap, lagérni taqaydighanliqini bildürgen. Közetküchiler, obamaning lagérni taqash pilani duch kélidighan eng zor qiyinchiliqlarning biri lagérdiki uyghurlarni qeyerge yötkesh mesilisi bolup qalidighanliqini ilgiri sürgen idi. Xelqara kishilik hoquq teshkilatliri bolsa obama hökümiti dewride guantanamo mesilisining bir terep qilinishining, bush hökümiti dewridiki tutqunlargha munasiwetlik bezi siyasetlerde özgirish bolushini ümid qilmaqta.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishlar mesuli emiy meklin radiomizgha bergen bu heqtiki bayanatida mundaq deydu": bu yerde yéngi hökümetning guantanamo mesilisi shundaqla bush hökümiti axirqi 8 yilda yolgha qoyghan bezi namuwapiq qilmishlirigha özgertish kirgüzüsh pursiti bar. Yéngi saylanghan prézidént barak obama nahayiti roshen we keskin qilip guantanamoni taqaydighanliqi we bu aldinqi qatarda bir terep qilidighan muhim wezipiliridin biri ikenlikini bildürgen. Yéngi hökümetning pilani lagérgha solanghan shexslerge, dölet bixeterlikige shundaqla kishilik hoquq prinsiplirini qoghdash mesilisige körsitidighan tesirini hel qilishni öz ichige alidu."

Lékin amérika tashqi ishlar ministirliki bayanatchisi mekkormék seyshenbe künki bayanatida prézidént bushning guantanamo lagérini taqashni xalaydighanliqini, lékin uning lagérni taqash qarari chiqirishning oylighandek asan emeslikini bildürdi. U ": biz guantanamoning taqilishini xalaymiz. Lagérni taqash prézidént bushning pilanlirining biri. Lékin pakit shuki, eger siz qiyin bir ishni qilish, bashqurush yaki nahayiti qiyin bir qararni chiqirish shundaqla xelqni qoghdash mesuliyitini üstige élishqa munasiwetlik mesililerde qarar chiqirishqa yéqinlashqan waqtingizda ishlar siz oylighandek unchilik asangha chüshmeydu," dep körsetti.

Yawropa ellirining guantanamodiki uyghurlarni qobul qilishni oylishiwatqanliqini élan qilishi amérika hökümiti we xelqara kishilik hoquq teshkilatlirining qarshi élishigha érishipla qalmay, cheteldiki uyghur teshkilatliriningmu qarshi élishigha érishmekte. Merkizi amérikining washington shehiridiki amérika uyghur jemiyiti seyshenbe küni élan qilghan bu heqtiki bayanatida gérmaniye hökümitining uyghur kishilik hoquq paaliyetchilirini qobul qilish jehettiki mertlikini medhiyiligen.

Bayanatta amérika uyghur jemiyitining reisi, uyghur herikitining rehbiri rabiye qadir xanim mundaq deydu": emdi bu kishilerning xitaygha ötküzüp bérilse ten jazasigha uchrash, ölüm jazasigha höküm qilinish éhtimalidin qutulup, erkin we démokratik jemiyetlerde yashash éhtimali tughuldi."




Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/amerika-yawropa-guantanamo-12252008072746.html/story_main?encoding=latin

Amérika Dölet Mejlisi Uyghur Élining Ehwali Heqqide Melumatlar Élan Qildi
Muxbirimiz jüme
2008-12-23

Bu yil küz kirgendin buyan, xitay hökümiti uyghur élide jemiyet muqimliqi we yaki bayram mezgildiki amanliq dégen namlar bilen basturush we teshwiqat heriketlirini téximu keskinleshtürüp keldi.

Xitay hökümitining bu xil siyasiy heriketlirige chetellerdiki axbarat wasitiliri yéqindin diqqet qilipla qalmay, belki amérika hökümitining munasiwetlik
Dölet apparatlirimu közitishni dawamlashturup kéliwatqan bolup, amérika dölet mejlisi xitay ishlar komitétining torida élan qilghan uyghur élining bu yil küz kirgendin buyanqi jemiyet ehwali heqqidiki toluqlima melumatlar bularning jümlisidindur.

"Shinjang hökümiti bixeterlik tedbirliri we teshwiqat heriketlirini kücheymekte"
Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti bu yil 31 - Öktebir 2008 - Yilliq kishilik hoquq doklatini élan qilghan idi. Mezkur doklatta, xitay jemiyitide her tereplerdin depsende qiliniwatqan kishilik hoquq ehwali heqqide, jümlidin uyghur ili xelqi 2008 - Yili kirgendin buyan yoluqqan hemde tashqi dunyagha ashkara bolghan weqe - Hadisiler heqqide tepsiliy melumatlar bérilgen idi.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti tor bétide 31 - Öktebirdin kiyin xitay hökümitining uyghur élide élip barghan cheklesh xaraktéridiki her xil tedbirliri heqqide: " shinjang hökümiti bixeterlik tedbirliri we teshwiqat heriketlirini kücheymekte" namliq bir toluqlima melumat élan qildi.

Mezkur tor bétide élan qilinghan toluqlima melumatlarda, aptonom rayoni hökümiti bu yil küz kirgendin buyan herxil cheklesh xaraktéridiki bixeterlik tedbirlirini we teshwiqat heriketlirini keng kölemde élip barghanliqi, bu xildiki ehwallarning özliri bu yil 31 - Öktebirde élan qilghan yilliq doklatidimu körsitilgenliki otturigha qoyulghan we: "bu yil béshida 2008 - Yilliq olimpik yighinigha teyyarliq körüsh jeryanida bu rayonda basturush qilmishliri kücheytilgen idi" dep körsitilgen.

Xitay hökümiti sewebni bashqilargha dönggep qoyghan
Toluqlima melumatta yene, olimpik yighini harpisida uyghur élide yüz bergen bir qatar weqelerdin kiyin, uyghur aptonom rayoni reisi nur bekrining bu yil séntebirde, mezkur rayonda yüz bérishi guman qilinghan barliq tehditlerge qattiq zerbe bérish yolyoruqi bergenliki hemde bularning hemmisige amérikida turushluq kishilik hoquq paaliyetchisi rabiye qadir xanim we "gherb düshmen küchlirining sewebchi" ikenlikini otturigha qoyghanliqi körsitilgen.

Derweqe bu yil séntebirde, uyghur aptonom rayonigha teyinlengen reis nur bekri, 10 - Séntebir ürümchide chaqirilghan kadirlar yighinida, uyghur milliy herikiti yétekchisi we dunya uyghur qurultiyi rabiye qadir xanimni " dölet satquni we gherbning ghalchisi" dep haqaretligen bolsa, amérikini gherbtiki düshmen küchlerning kattiwéshi dep süretligen idi.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining tor bétide élan qilghan toluqlima melumat "bixeterlik tedbirliri we bölgünchilikke qarshi heriketler keng kölemde yolgha qoyuldi, heriketler oqughuchilargha we mekteplerge qaratmiliq halda élip bérildi we dingha qaritilghan kontrolluq" dégen üch qisimdin terkip tapqan.

Toluqlima melumatning "bixeterlik tedbirliri we bölgünchilikke qarshi heriketler keng kölemde yolgha qoyuldi" dégen qisimda mundaq körsitilgen: "yerlik we merkizi hökümetler bixeterlik tedbirini kücheytish we bölgünchilikke qarshi heriketlerni kücheytish toghrisida chaqiriq qildi."

11 - Aydin buyan uyghur élide yolgha qoyulghan siyasiy heriketler
Melumatning bu qismida 11 - Aydin buyan uyghur élide yolgha qoyulghan siyasiy heriketler we teshwiqatlar, bu heqtiki hökümet xewerliridin neqil qilinghan hemde xitay xelq qurultiyining ezasi ismail tiliwaldining qeshqerni ziyaret qilghanda "muqimliq xizmitini kücheytish" toghrisida yolyoruq bergenliki heqqide xewerlerdin neqil qilip misal bilen körsitilgen.

Uningdin bashqa yene, uyghur élidiki her derijilik hökümetler öz aldigha yolgha qoyghan "bölgünchilikke qarshi turup muqimliqni qoghdash", "ikki ayliq bölgünchilikke qarshi teshwiqat terbiyisi" qatarliqlar, bu heqte xitay axbaratlirida bérilgen xewerlerdin misal körsitilip yorutup bérilgen.

Melumatning bu xildiki basturush heriketlirining oqughuchilar we mekteplerge qaratmiliq halda élip bérilghanliqi heqqidiki qismida, uyghur élidiki mekteplerde" bölgünchilikke qarshi turush, milletler ittipaqliqini qoghdash, döletning bir pütünlükini qoghdash" qatarliq terbiyilerning qayta kücheytilgenliki körsitilgen we uyghur aptonom rayoni partkomi daimiy heyiti erkinjan turaxunning "maarip sistémisi bölgünchilikke qarshi turushtiki muhim aldinqi sep" dep éytqanliri misal qilinghan.

Melumatning "dingha qaritilghan kontrolluq" dégen qismida, uyghur aptonom rayonluq hökümet tarmaqlirining, 11 - Aydin buyan her derijilik kadirlirigha diniy zatlarni bashqurush, diniy paaliyetlerge qaritilghan nazaretni kücheytish qatarliq tedbirlerni qayta tekitligenliki otturigha qoyulghan.

Doklatning bu qismida, uyghur aptonom rayoni partkomi daimiy ezasi shewket iminning birlik sep bölümi kadirliri we islam jemiyet tarmaqlirini, diniy zatlargha qaritilghan "yéteklesh"we "terbiyilesh" tedbirlirini kücheytishke chaqirghanliqi heqqidiki xewer neqil qilinghan.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti, xitayning dölet we kishilik hoquq ehwalini közitip, tetqiq qilip amérika dölet mejlisi we hökümitige teklip we hel qilish chariliri üstide meslihet béridighan muhim dölet apparati bolup, bu komitét her yili xitay ishliri heqqide yilliq doklatlar élan qilip hemde bu xildiki doklatlirida uyghur ili weziyitigimu alahide orun bérip kelmekte.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/amerika-dolet-mejlisi-uyghur-eli-12242008065736.html/story_main?encoding=latin

Xelqaraliq Mehmut Qeshqiri Hékaye Yézish Musabiqisi Mukapat Bérish Murasimi
Muxbirimiz Erkin Tarim
2008-12-23

Birleshken döletler teshkilati pen - Maarip komitéti 2008 - Yilini mehmut qeshqiri yili dep élan qilghandin kéyin, türkiye yawro - Asiya yazghuchilar jemiyiti, xelqaraliq mehmut qeshqiri hékaye yézish musabiqisi orunlashturghan idi.

RFA Photo / Erkin Tarim

Sürette, 12 - Ayning 22 - Küni türk ojaqliri zalida ötküzülgen murasimda türkiye sayahet we medeniyet ministiri ertughrul günay ependi, mehmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 - Yilliqi munasiwiti bilen ötküzülgen bu hékaye musabiqige `jimjit köch` namliq, 1960 - Yillarda uyghur diyaridin chiqip türkiyige köchüp kelgen uyghurlarning tragédiyisi anglitilghan, hékayisi bilen qatniship, birinchilikke érishken aptor asuman güzelche xanim bilen birge.

Mehmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 - Yilliqi munasiwiti bilen ötküzülgen bu musabiqige türkiye, ezerbeyjan, balqanlar, bashquristan, uyghur diyari, moldowyaning gagawuz yéri, iraq, iran, we ottura asiya türkiy jumhuriyetliridin bolup köp sanda kishi qatnashqan bolup, peqetla türkiyidin 415 kishi hékayisi bilen qatnashqan.

Türkiyide tonulghan yazghuchilardin terkip tapqan bahalash heyiti teripidin hékayilar bahalinip chiqilghan bolup, türkiyidin asuman güzelche xanimning `sessiz göch`, yeni `jimjit köch` mawzuluq hékayisi birinchi bolup bahalanghan. Seyfi shirinning `heyyamning méhmanliri` mawzuluq maqalisi ikkinchi, mehmet uyar ependining `simurga dogru` namliq hékayisi üchinchi bolghan. Türk dunyasidin nurghun kishiler bu musabiqige qatnashqan bolup, ezerbeyjandin zakir sadatli, bashqurdistandin gülsire gizzetulina, iraqtin kémal bayatli, iranliq türkmenlerdin berdi salur, qazaqistandin omirjan abdihaliqquli, qirimdin seyran sulayman, qirghizistandin elmira ajikanowa, özbékistandin nazar esenqul, uyghur diyaridin ablikim zordun qatarliqlarning hékayisi ikkinchilikke érishken.

Bularning mukapatliri 12 - Ayning 22 - Küni türk ojaqliri zalida ötküzülgen murasimda türkiye sayahet we medeniyet ministiri ertughrul günay teripidin teqdim qilindi. Mukapatqa érishken kishilerdin özbékistanliq nazar esenqul bilen uyghur diyaridin ablikim zordun mukapatini alghili kélelmigen. Ularning mukapatini ulargha wakaliten bashqa kishiler aldi.

Échilish murasimida yawro - Asiya yazghuchilar jemiyiti bashliqi yaqup déliömeroghli, türkiye medeniyet we sayahet ministiri ertughrul günay qatarliq kishiler söz qildi. Ministir sözini mundaq bashlidi: " bu yil bizning medeniyet dunyamizdin bir büyük zatimizning yeni mehmut qeshqirining tughulghanliqining 1000 - Yilliqini qutluqlawatimiz. Mehmut qeshqiri ömrining büyük bir qismini bu ishqa atap türk dunyasining nurghun yerlirini aylinip bu büyük eserni yazghan iken. Bügün türkiy tillar diwani biz pexirlinidighan, dunya medeniyet tarixigha qoshqan eng chong töhpimiz. Biz türkiye medeniyet ministirliki bolush süpitimiz bilen bu yil türkmenistanda, qazaqistanda, qirghizistanda we xitayning uyghur rayonida xelqaraliq mehmut qeshqiri ilmiy muhakime yighinliri chaqirduq. Dölitimizde hajjettepe uniwérsitétida ilmiy muhakime yighini chaqirduq. Bügün xelqaraliq mehmut qeshqiri hékaye musabiqiside derijige kirgenlerge mukapatini tarqitip olturuptimiz. Bularni qilishtiki meqsidimiz, öz medeniyitimizni dunya jamaetchilikige anglitishtin ibaret. Bizning tarixi asare - Etiqilirimiz peqetla türkiye zéminida emes, dunyaning her qaysi jaylirida mewjuttur. Biz bularni türk dunyasigha we dunyagha anglitishqa tirishiwatimiz. Men sözümning axirida bu paaliyetke ishtirak qilghan hemmeylenge hörmetlirimni bildürimen."

Xelqaraliq mehmut qeshqiri hékaye yézish musabiqiside birinchilikke érishken asuman güzelche xanimning `sessiz göch` yeni `jimjit köch` namliq hékayiside 1960 - Yillarda uyghur diyaridin chiqip türkiyige köchüp kelgen uyghurlarning tragédiyisi anglitilghan. Mukapat murasimi axirlashqandin kéyin bu hékayining aptori asuman güzelche xanimgha mikrafonimizni uzattuq.

Asuman güzelche xanim mundaq dédi: "men üchün menilik bir musabiqe idi. Bundaq bir musabiqide mukapatqa érishkenlikim üchün özemni intayin bextlik hés qiliwatimen. Hékayemde sherqiy türkistanliq bir ayalning afghanistan arqiliq türkiyige köchüsh jeryanidiki sergüzeshtilirini anglattim. Bu ras bolghan bir weqe. Bu hékayining qehrimani türkiyining qeyseri shehiride yashimaqta. Men bu ayal bilen 20 yil burun tonushqan idim. Sherqiy türkistanliq uyghur xanimlarning qanchilik medeniy we nazuk ikenlikini bu ayaldin kördüm. Uningdin kéyin bu ayalning hayatini yézishqa bashlidim. Sherqiy türkistanliq ayallarning hayatini anglatqan yene bir hékayem bursada ötküzülgen hékaye musabiqiside ikkinchi bolghan idi. Menche méning bu hékayilirim sherqiy türkistan xelqining tragédiyisini anglitish üchün intayin muhim."

Asuman guzelche xanim istanbulda bir toluq ottura mektepte resim oqutquchisi bolup, hazirghiche nurghun hékayisi neshr qilinghan. U özining birdin ‏ - Bir arzusining uyghurlarning musteqilliqini körüshtin ibaret ikenlikini éytti.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/mexmut-qeshqiri-hekaye-musabiqisi-12242008085315.html/story_main?encoding=latin

German official moots accepting Guantánamo inmates

Published: 20 Dec 08 16:01 CET
Online: http://www.thelocal.de/national/20081220-16265.html

The German government has signalled it is willing to help US President-Elect Obama make good on his promise to close the controversial terrorist prison camp Guantánamo Bay by taking in inmates.


Freed hostages still in Yemen - National (20 Dec 08)
Lawyer claims Flick corpse reward plus fees - Society (20 Dec 08)
Berlin approves new anti-terror law - National (19 Dec 08)
Günther Nooke, human rights envoy for the German government, told the Frankfurter Rundschau on Friday that Germany would work together with other European states to take in innocent inmates.

“Guantánamo is an American problem, but its closure should not be hindered because no-one knows where to put the prisoners,” Nooke told the paper.

Nooke is particularly interested in the plight of the 17 Uighurs held in Guantánamo. The Uighurs are a Muslim Turkic-speaking people native to central Asia, whose return to their home in China carries diplomatic baggage. China is opposed to the independence efforts of its small Uighur population and reacts irritably to western involvement in the question. Germany is one of the few European countries with an Uighur community.

According to Saturday's report in the Frankfurter Rundschau, the German government has already conducted behind-the-scenes negotiations on the acceptance of the Uighur Guantánamo inmates. There is no evidence of their involvement in terrorist activities, and some were apparently sold by the Taliban to the United States military as prisoners.

It is widely thought that Obama faces a legal headache on what to do with Guantánamo Bay. Human rights groups are calling on him to release all prisoners that cannot be tried in a public court. Defence Secretary Robert Gates, who is to keep his post under Obama's presidency, called for the dissolution of the camp two years ago, but has been more reserved since. Legal experts fear that it is doubtful that any inmates could receive a fair public trial.

The Local (news@thelocal.de)



http://www.thelocal.de/national/20081220-16265.html

http://translate.google.de/translate_s?hl=de&q=Guant%C3%A1namo+uyghur&tq=Guantanamo+Uyghur&sl=de&tl=en&safe=off&sa=N&start=0

Erkin Asiya Radiosidiki Uyghur Awazining 10 Yili (2)
Muxbirimiz Gülchéhre
2008-12-19

Amérika paytexti washingitondin tarqitiwatqan erkin asiya radio dolqunlirida uyghurche anglitish bashlanghandin buyanqi on yil mabeynide, istansimiz, oy‏ - Pikri, arzu - Armanlirini dunyagha anglitalmaywatqan uyghur xelqining siyasiy, ijtimaiy we iqtisadiy weziyiti, medeniy,maarip, étiqad, saqliq hem muhit mesililirini dunyagha anglitip kelmekte.

RFA Photo

Sürette, rabiye qadir xanimning radiomizgha qilghan ziyaretlirining biride, uyghur bölümimizning diréktori dolqun qembiri ependi rabiye qadir xanim bilen qizghin söhbette.


Töwende, muxbirimiz gülchéhrening tonushturushi bilen 2005 - Yillardin hazirgha qeder uyghurlar hayatigha munasiwetlik qandaq zor weqe hem hadisilerning bolup ötkenliki we buninggha dair erkin asiya radiomizning uyghurche anglitishlirida munasip qandaq axbarat ‏ - Uchurlar bérilgenliki heqqide melumatlar anglaysiler.

Hörmetlik oqurmenler, biz erkin asiya radiosida uyghurche anglitish bashlighanliqining 10 yilliqi munasiwiti bilen aldinqi anglitishlirimizda, uyghurche anglitish bashlanghan 1998 ‏ - Yili 14 ‏ - Dékabirdin étibaren 2004 - Yiligha qeder bolghan waqit ichide anglitilghan, uyghur éli hemde dunyaning her qaysi jayliridiki uyghurlarning hayatigha munasiwetlik wekil xaraktérlik weqe hem hadisilerni eslep ötken iduq, 2005 ‏ - Yili uyghurlar üchün adettin tashqiri bir yil boldi, bu elwette radiomiz axbaratliridimu öz eksini tapti.

2005 - Yili 3 - Ayning 17 - Küni, uyghurlarning meniwi anisi rabiye qadir xanim xitay türmisidin azad qilinip amérika tupriqigha dessigen haman, radiomizda rabiye qadir xanimning öz awazi bilen " men azad boldum, lékin xelqim..." Dep jakarlighanliqi, pütün uyghur xelqini shundaqla uyghur mesilisige köngül bölüwatqan dunya jamaetchilikini hayajangha saldi, ushbu xewerni pütün uyghurlar üchün 2005 - Yilidiki eng zor xosh xewer déyishke bolidu, shundaqla bu radiomiz anglitish tarixidikimu eng zor xewerning biri, chünki mezkur xewer bizning axbaratimiz arqiliq dunyadiki her qaysi axbarat sahelirige tarqitildi.

Mana bu hayajanliq minutlardin kéyin, uyghur xelqining shu yilidiki hayat musapilirige nezer salsaq, milyonlarche uyghur xelqining yenila xitay hökümitining siyasiy, diniy, medeniy jehetlerdiki iskenjiside yashawatqanliqi her tereptin körünüp turidu.

Yene shu yili yawa kepter namliq eserni yazghanliqi üchün xitay hökümiti teripidin yash yazghuchi nurmemet yasinning qolgha élinghanliq we yene kanada puqraliqigha ötken höseyin jélilningmu özbékistan arqiliq xitaygha ötküzüp bérilgenliki heqqidiki axbaratlar radiomiz arqiliq ixlasmenlirimizge yetküzüldi we hazirgha qeder mezkur mesililer heqqide nurmemet yasin we höseyin jélil ailisidikiliri bilen téléfon söhbetliri ötküzüp radio anglighuchilirimizni téximu inchike uchurlargha ige qilishqa tirishtuq.

2005 - Yilidin 2006 - Yiligha qeder radiomizning edebiyat - Senet sehipiliride küresh kösen, murad exmedi, murad nasirof, adil janbaqiyéf, sultan muhemmed qatarliq dangliq senetkarlirimiz bilen söhbetler ötküzüldi we ular radio dolqunlirimiz arqiliq öz ijadiy naxsha, muzikilirini uyghur xelqige sundi.

Epsus radiomizda yene, arqa ‏ - Arqidin 2006 - Yili axiri küresh kösen ependining, 2007 - Yili yanwarda murad nasirofning dunyadin ötkenlik xewiri eng burun yetküzüldi. Chetel axbaratlirimu bu heqte bizning tarqatqan tepsiliy axbaratlirimizni asas qildi.

2005 - Yili xitay hökümitining " uyghur éshincha emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush" siyasiti bilen uyghur qizlirini türkümlep xitay ölkilirige yötkishi we buningdin kélip chiqqan insan heqliri, ayallar iqtisadi heq ‏ - Hoquqliri mesililiri, uyghur milliy hem siyasiy mesililiri nezirimizdin qachalmidi. Erzan ish heqqi bilen xitay ölkilirige bérip ishleshke mejburlanghan qizlarni iz qoghlap téléfon arqiliq igiligen tepsiliy melumatlirimiz, kishilik hoquq teshkilatliri, amérika hökümiti we yawrupa birlikining, kishilik hoquq hemde uyghurlarning mewjutluqini qoghdash heqqide xitaygha bésim ishlitishige ishenchilik uchur temin etken boldi.

Tarixiy we edebiy anglitishlirimizda yene, xitay teripidin cheklengen büyük yirik eserlerdin turghun almasning "uyghurlar", muhemmet imin bughraning " sherqiy türkistan pajiesi, élixan törining " türkistan qayghusi", ziya semedining tarixiy romanliridin " yillar siri", " exmed ependi", hemde yene sabit abduraxmanning " sherqiy türkistan inqilabi toghrisida " qatarliq kitablar tepsiliy tonushturuldi we yene nurmemet yasinning "yawa kepter " namliq esirini radio dirammisi qilip ishlep tarqitip anglighuchilarning alqishigha érishti.

Mushu yillarda yene, rabiye qadir xanimning bir qanche yil uda nobil tinchliq mukapatigha namzat körsitilgenliki, uning uyghur milliy herikitige rehber bolghanliqi shundaqla uyghurlar teripidin meniwi ana sheripi bérilgenliki qatarliq jehetlerde iz qoghlap xewerler bérip kelmektimiz. Uyghur xelqimu radiomiz programmiliri arqiliq chetellerdiki uyghur paaliyetchilirining paaliyetliridin xewerdar bolup turdi, radiomizning köwrüklük roli bilen uyghur éli ichidiki dunyaning her qaysi jayliridiki uyghurlar, uyghur éli bilen dunya tutashturuldi.

2008 - Yili uyghur éli oyghanghan bir yil boldi, xitay hökümitining béyjing olimpiki üchün axbarat sahesige melum dairide erkinlik bérishi bilen uyghur élide 4 - Awghust, 12 ‏ - Awghust qeshqerde, 10 - Awghust kucharda yüz bergen xelqining xitay qoralliq qisim hem hökümet orunlirigha hujumgha qilish weqeliri nahayiti tézlik bilen radiomizning uchur ‏ - Axbarat hemde tepsiliy melumatliri arqiliq dunyagha tarqitilip,téz hem keng dairide dunya metbuat yüzini qaplidi. Bu weqeler dunya axbarat sahesining uyghurlar mesilisige qaytidin yéqin nezerde bolushigha seweb boldi.

Shundaqla insan heqliri mesililiri, anglitishimizda eng muhim qatarda turidighan axbaratlardur. Radiomiz muxbirliri uyghur insan heqliri mesililirini dunyagha anglitish arqiliq insanperwer,tinchliqperwer xelqimizning arzu ‏ - Armanlirini dunyagha yetküzmekte.

Yéqinda ghuljida mejburiy bala chüshürüsh opératsiyisi qilinmaqchi bolghan arzugül tursunning, qorsiqida yette aydin ashqan hamilisini dunyagha saq ‏ - Salamet köz achquzush üchün qiliwatqan heqiqiy anigha xas qehrimanliqliri radiomiz arqiliq dunyagha tarilip insan heqliri teshkilatliri hetta birleshken döletler teshkilatiningmu hésdashliqini qozghap arzugül we uning tughulghusi perzenti pilanliq tughut xadimlirining qara qolidin qutulghan boldi. Emma ularning bixeterliki yenila küzitishimiz astida, shuninggha oxshash biz her bir anglighuchimiz bilen bille, silerning arzu ‏ - Armanliringlar, bext hem qayghunglar bilen hemdemde bolush bizning iptixarliq mesuliyitimiz.

Démokratiye, erkinlik döliti bolghan amérika tupriqida qurulghan erkin asiya radiosi uyghur bölümi 10 yil mabeynide we buningdin kéyinmu awazini anglitalmighan uyghur xelqining awazini dunyagha yetküzüsh hemde dunya weziyiti heqqide uyghurlargha chin, heqiqiy uchurlarni yetküzüshni meqset qilghan.

Halbuki xitay hökümitining uyghur élidiki kontrolluq siyasiti, axbarat erkinliki, söz erkinlikige qiliwatqan xilap heriketliri tüpeyli, del waqtida uyghur élidin muhim axbarat uchurlargha ige bolishimizda qatmu ‏ - Qat tosalghular mewjut, emma ishinimizki, anglighuchilirimizning qollishi bilen bizning tirishchanliqimiz qoshulghanda, siler üchün anglitiliwatqan bu uyghurche anglitishimizning süpiti barghanche yuqiri kötürülgüsi hem yéngilanghusi.

Axirida, dolqun qembiri bashliq erkin asiya radiomizdiki barliq muxbir, ixtiyari muxbir we téxnik xadimlar 10 yildin buyan istansimizni qollap ‏ - Quwwetlep, qimmetlik uchur hem pikirlirini ayimay kelgen ixlasmenlirimizge semimiy teshekkür bildürimiz.

Radio we tor bet aldidiki her bir ixlasmen, sizning yürek sadayingiz, bizning awazimiz. Anglitishlirimizgha we tor bétimizge dawamliq waqit ajritishinglargha tilekdashmiz.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/rfa-uyghur-awazi-10yil-12202008012345.html/story_main?encoding=latin

Erkin Asiya Radiosidiki Uyghur Awazining 10 Yili (1)
Muxbirimiz Gülchéhre
2008-12-18


Amérika paytexti washingtonda tarqitiwatqan erkin asiya radio dolqunlirida uyghurche anglitish bashlanghandin buyan, qisqighina bir saetlik programmisi arqiliq awazi, oy pikri, arzu - Armanlirini dunyagha anglitalmaywatqan uyghur xelqining awazini dunyagha yangritish, yeni uyghurlarning siyasiy, ijtimaiy we iqtisadiy weziyiti, medeniy, maarip, étiqad, saqliq hem muhit mesililiri heqqide chin uchurlarni igilep dunyagha anglitish bilen bir waqitta yene, uyghurlargha hem dunya uchurlirini yetküzüshni dawamlashturup kelmekte.





RFA Photo

Sürette, rabiye qadir xanimning radiomizgha qilghan ziyaretlirining biride, radiomiz prézidénti libiy lyu xanim bilen qizghin söhbette.


Töwende, muxbirimiz gülchéhrening tonushturushi bilen erkin asiya radiomizda uyghurche programma anglitishqa bashlighan on yil mabeynide, uyghurlar hayatida bolup ötken zor weqe hem hadisilerni eslitip ötmekchimiz.

2008 - Yili dékabirdin bashlap buningdin on yil muqeddem yeni, erkin asiya radiosi uyghurche anglitishi resmiy bashlanghan 1998 ‏ - Yiligha qeder nezer salghinimizda, uyghur diyari we ottura asiya shundaqla dunyaning her qaysi jayliridiki uyghurlar üchün bu on yilning intayin jiddiy weziyetlerge yüzlengen, qayghu hem shadliq, pexir hem epsus, ümid hem nishan jipsilashqan ajayip murekkep bir jeryan ikenlikini köreleymiz.

Radiomizda uyghurlar hayati heqqide bérilgen axbaratlarni yekünliginimizde, uyghurlarning mushu on yildiki hayatini körgendek bolimiz. Chünki erkin asiya radiosi uyghurche anglitishi, uyghur xelqining hayati teqdiri bilen yéqin turup keldi, her bir qétimliq anglitishimizda ajayip ehmiyetlik axbaratlar meydangha keldi, yeni uyghurlar öz hayatida ajayip zor weqelerni bashtin kechürgen boldi, bu heqte cheklik bolghan anglitish waqtimizda tepsiliy toxtilishqa imkan bolmisimu, wekil xaraktérlik weqe hem hadisilerni eslep öteyli.

Erkin asiya radiosi 1998 - Yili 14 - Dékabir 30 minutluq uyghurche programma anglitishini bashlidi, bu waqit uyghur élide 4 - Féwral weqesi yüz bérip bir yilgha yéqinlashqan, xitay dairiliri qattiq basturush siyasitini jiddiy yürgüzüp uyghur yashlirini tutqun qilish, ölümge buyrush, jazalash élip bériwatqan shuningdek pütün éli siyasiy hawasini qarangghu tuman qaplighan bir jiddiy mezgil idi shundaqla ili weqesi heqqide xitay ichide munazire yürgüzüshmu cheklengen bir peytte, erkin asiya radiosi uyghurlargha mezkur weqe heqqide söz qilish, dunyaning her qaysi jayliridiki uyghur paaliyetchilirining naraziliq inkaslirini dunyagha anglitish pursiti yaritip berdi.
Shundin étibaren radiomizda ili weqeside ziyankeshlikke uchrighanlarning awazini anglitish we bu weqeni eslep dunyada ötküzülgen namayish, muhakimilerge orun bérilip kelmekte.

2000 - Yiligha kelgende radiomiz anglitishi bir saetke uzartilip muqim sehipiler buyiche programmilar anglitishqa bashliduq, bu jeryanda uyghur éli we bashqa jaylardin biwaste téléfon arqiliq uchur we melumatlar élip kishilerni ziyaret qilish pursetlirige érishtuq.

2001 - Yilidiki amérikida yüz bergen 9 - Séntebir térrorluq weqesi heqqide neq waqtida xewerler tarqitildi, hemde bu pajiening qurbanliri ichide nyu yorktiki térrorluq hujumigha uchrighan qoshmaq binada xizmet qiliwatqan zöhre isimlik bir uyghur qizning barliqi heqqide melumatlar bergendin bashqa, uning ailisidikiler radiomiz ziyaretlirini qobul qildi.

2001 ‏ - We 2002 - Yilliri qeshqer, ghulja qatarliq jaylarda yüz bergen hökümetning diniy hem uyghur medeniyitige munasiwetlik kitablarni köydürüsh weqesi heqqide yerlik xelq hem hökümet emeldarlirini ziyaret qilip melumatlar berduq.

Xitay hökümitining 2002 - Yili aliy mektep dersliklirini xitaylashturushtin bashlighan " qosh tilliq maarip" siyasiti namidiki uyghur milliy maaripini xitaychilashturush herikiti bügünge kelgende yéza, nahiyilerdimu qosh tilliq yesliler qurulup uyghur balilirigha xitayche terbiyini deslepki ang terbiyisidin bashlaydighan derijige yetti. Istansimiz, qosh tilliq maarip mesililirige dair axbarat melumatlarni iz qoghlap melumatlar bérip kelmektimiz we bu heqte uyghurlarning naraziliq inkasliri, mutexessislerning türlük mulahiziliri anglitildi. Shundaqla mezkur mesile, cheteldiki uyghur teshkilatlirining uyghur dawasidiki nuqtiliq mesililirining biri bolup qaldi.

Radiomiz sehipiliri mollashti, bu dawamida xitay hökümiti teripidin cheklengen üch tomluq ana yurt romani anglitilip anglighuchilarning zor qiziqishi hem yaqturushigha érishti.

2003 ‏ - Yili qeshqerning maralbéshi, peyziwatni merkez qilip yüz bergen yer tewresh apiti heqqide xelqaragha del peytide, chongqurchaq yer tewresh apet rayonida 50mingdin artuq uyghur déhqanlarning éghir apette qalghanliqi, 268 ademning ölgenlikige oxshash qimmetlik uchurlarni tarqatti, hemde heqsiz qiziq liniyilik téléfoni tesis qilinip anglighuchilardin, insan hoquqi mesilisi, diniy erkinlik mesilisi, hashar, pilanliq tughut, eydiz, zeherlik chékimlik qatarliq mesililerge munasiwetlik qimmetlik uchur inkas hem pikirler igilendi.

Qiziq liniye inkasliri mexsus sehipe buyiche tarqitilip anglighuchilirimizning biz bilen bolghan alaqisi kücheytildi.

2003 - Yili xitay hökümiti xelqara térrorluqqa qarshi urush bahanisida uyghur teshkilatliri hem uyghur paaliyetchilirini térror tizimlikige élip, uyghurlarni xelqaragha térrorchi körsitip,uyghurlarni basturush siyasitini qanunlashturushqa tirishti. Emma bizning igiligen uchurlirimiz arqiliq, xelq xitay teripidin térrorchi körsitilgen bu teshkilat hem kishilerning emeliyette xitay bilen siyasiy köz qarishi oxshimaydighan démokratik milliy paaliyetchiliri hem teshkilatlar ikenliki, xelqara jemiyetningmu xitayning bu xil eyiblishini étirap qilmighanliqi, ularni peqet uyghur musteqilliq teshkilatliri we siyasiy paaliyetchiler depla étirap qilidighanliqidek heqiqiy ehwallardin xewerlendi.

2004 - Yiligha kelgende radiomiz uniwérsallashti, radiomizda üch xil yéziqtiki mexsus tor betning wujudqa chiqishi radiomizgha küch qoshti, anglighuchilirimiz dunyaning her qandaq jayida turup, her qandaq waqitta, her qandaq programmimizni ixtiyari halda intérnéttin paydilinip angliyalaydighan, xewer yazmilirini köreleydighan boldi shundaqla anglighuchilirimiz bilen yene bir alaqilishish közniki échildi.

Elwette bu peytte xitay hökümitimu türlük wasitilardin paydilinip radiomiz anglitishigha tosqunluq qilish, tor betni qamal qilish herikitini boshashturmay keldi. Halbuki anglighuchilirimizdin xitay hökümitining erkin asiya radiosini anglighuchilarni teqib astigha éliwatqan teqdirdimu sadiq ixlasmenlirimizning radiomiz arqiliq tashqi dunyadin xewerdar bolush, özlirining teqdirige munasiwetlik xitay teripidin chekliniwatqan uchur, arzu ‏ - Armanlirining erkin asiya radio dolqunliri arqiliq erkin dunyagha tarqitilishini texirsiz kütidighanliqini ipadilep kelmekte.

Hörmetlik oqurmenler, 2005 - Yillardin bashlap uyghurlar hayatigha munasiwetlik yene qandaq zor weqe hem hadisilerning bolup ötkenliki we buninggha dair erkin asiya radiomizning uyghurche anglitishlirida munasip qandaq axbarat ‏ - Uchurlar bérilgenlikini heqqide kéyinki programmimizda dawamliq melumatlar anglaysiler.


Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/rfa-uyghur-awazi-10yil-12192008070124.html/story_main?encoding=latin