Muxbirimiz erkin xewiri
2008-05-08
Amérika dölet mejliside aldinqi küni ispat bérish yighini ötküzülüp, afghanistandiki térrorizmgha qarshi turush herikitide xitay bilen hemkarlishishning mumkinchiliki üstide tereplerning pikiri élindi.
AFP Photo
Xitayda ishlengen mina afghanistan talibanlirining qolida köplep tépilghan. Sürette, amérika armiyisi xitayda ishlengen mina we qorallarni tekshurmekte.
Bu qétimqi yighin amérikining afghanistanda el - Qaide talibanlargha qarshi urushi 7 - Yilgha kirgen, lékin el - Qaide we talibanlarning herikiti yéqindin béri qayta ulghayghan mezgilde chaqirildi.
Yighinda erbaplar xitayning uyghur mesilisi tüpeyli rayonda diniy esebiy küchlerning küchiyishi xalimaydighanliqini otturigha qoydi. Lékin xitay néme üchün amérikining afghanistandiki térrorizmgha qarshi urushigha yardemde bolmighanliqining sewebi üstide oxshimighan pikirlerde boldi. Amérika dölet mejliside échilghan charshenbe künki ispat bérish yighini amérika 11 - Séntebir weqesidin kéyin afghanistanda qozghighan térrorizmgha qarshi urush 7 - Yilgha kirgen, lékin bu yillar mabeynide talibanlar we el - Qaide guruhi yoqutulmayla qalmay, ularning qayta bash kötürüsh éhtimali kücheygen mezgilde ötküzülgen yighinlarning biri idi. Bu munasiwet bilen amérikining afghanistandiki térrorizmgha qarshi turush herikitide xitay bilen hemkarlishish mumkinchilikining bar - Yoqluqi, yighindiki muzakire témilirining biri bolup qaldi.
Shu künki yighinda klinton hökümiti dewride wezipe ötigen bezi yuqiri derijilik diplomatlar ispat bergen bolup, ularning ichide amérikining sabiq yardemchi tashqi ishlar ministiri richard xolburk, amérikining b d t diki sabiq bash elchisi tomas pkéringlar bar idi. Amérika hökümitide yuqiri derijilik wezipilerni ötigen bu diplomatlarning pikir jehettiki ortaqliqi bush hökümitining rayondiki térrorizmgha qarshi siyasitini keskin tenqid
Xitayda ishlengen mina Qilghuchilar ikenlikide shundaqla amérika bilen xitay afghanistanda menpeet birlikige ige, afghanistan amérika bilen xitay hemkarliqini kücheyteleydighan bir sahe, dep qaraydighanliqida idi. Yighinda richard xolburk xitayning etrapidiki xoshna ellerde weziyetning muqim bolushini ümid qilidighanliqi, buning amérika bilen xitaygha rayonda öz ara hemkarlishish imkaniyiti yaritiwatqanliqini ilgiri sürdi. Özining yéqinda béyjinggha barghanliqini tekitligen richard xolbrukning bu heqtiki sözni anglap baqayli. U," men 4 - Ayda béyjinggha bérip xitay terep bilen afghanistan mesilisi üstide sözleshtim. Ular afghanistan weziyitige nahayiti diqqet qilidighanliqini bildürüshti. Men oylaymenki ular bizge oxshashla afghanistan hökümitining muweppeqiyetlik bolushini, afghanistanning muqimliqini arzu qilidu. Afghanistan amérika bilen xitayning öz ara hemkarliqini zor derijide kücheyteleydighan bir sahe," deydu.
Xitay hökümiti jyang zémin dewride amérikining 2001 - Yili afghanistanda talibanlar we el - Qaidige qarshi qozghighan herbiy herikitini qollaydighanliqini bildürgen, amérika bolsa afghanistanni baza qilghan sherqiy türkistan islam herikitini térrorizm muddiasidiki teshkilatlar tizimlikige kirgüzgen idi. Otturida xéli yillar ötti, emma sh t i herikitining yéqinqi paaliyitige ait uchurlar amérika hökümitining yene diqqitini tartqan. Amérika tashqi ishlar ministirliki térrorizimgha qarshi turush xizmitining mesuli déll déyléy yéqinda xitay terepning bu heqtiki uchurigha diqqet qiliwatqanliqini shundaqla bu ehwalning afghanistan we pakistandiki weziyet bilen munasiwetlik bolush éhtimali barliqini bildürgen.
Xitay néme üchün afghanistan weziyitining muqimliqi we tinchliqini isteydu ?Amérikining b d t diki sabiq bash elchisi tomas pkéring dölet mejliside amérika metbuatlirining bu heqtiki soaligha jawab bergende buning sewebini chüshendürdi. U, xitayning rayondiki döletlerge qiziqishini uyghurlarning bu rayonda élip barghan paaliyitige baghlaydu.
Tomas pkéringning eskertishiche, " xitay bu rayonning weziyitige nahayiti qiziqidu. Chünki xitay uyghurlarning taliban dewridikige oxshash afghanistan qatarliq jaylarda qollash we herbiy telim - Terbiye élishidin ensireydu. Shunga men oylaymenki xitay mezkur rayonda inqilab we qalaymiqanchiliqning dawamlishishini emes, weziyetning muqimlishishini arzu qilidu."
Amérika dölet mejliside ispat bérish yighini ötküzülgen shu künlerde hindistan we pakistandiki bezi metbuatlar sherqiy türkistan islam herikitini kim qollawatidu, dégen témida maqale élan qilip, oxshimighan pikirlerni ilgiri sürgen mezgili idi. Hindistan " aldinqi sep" zhurnili yéqinda élan qilinghan bir maqalide, sherqiy türkistan islam herikitini pakistan ichki axbarat idarisi mexpiy qollawatqanlighini tekitligen.
Maqalide pakistanning meqsidi sh t islam herikitining paaliyitini kozur qilip, xitayni qorqutush, xitayning pakistangha béridighan yardimini köpeytish ikenlikini ilgiri sürgen . Lékin pakistan armiyisining pénsiyige chiqqan palkowniki ghulam serwer buninggha jawaben maqale élan qilip, hindistan metbuatining qarishini ret qilidu we sh t i herikitini gherb döletlirining qollawatqanlighini ilgiri süridu. Bu yéqinda islamchilarning bir tor bétige jenubiy weziristandiki sherqy türkistan ghazatchilirining 3 neper xitayni öltürgenlik sinalghu léntisi chaplanghan mezgiller idi. Shu mezgilning özide xitayning pakistandiki bash elchisi islamabad dairilirini sherqiy türkistan islam herikitining paaliyiti küchiyiwatqanliqi toghrisida agahlanduridu.
Richard xolburk, tomas pkéringning pikir jehettiki ortaqliqi ularning her ikkilisi bush hökümitining rayondiki térrorizm siyasitini tenqid qilghuchilar ikenlikide. Tomas pkéring afghanistanda weziyetning" éghir tehdit" astida ikenlikini ilgiri süridu. Afghanistanning dewr bölgüch nuqtida turuwatqanliqini tekitligen pkéring," ikki yilning aldida biz afghanistanning ghalibiyet yoligha kétiwatqanliqidin ilhamlanghan, lékin bügünki künde afghanistan nahayiti éghir tehditlerge duch kelmekte.
Bu tehditler topilangchilarning herikiti küchiyish, xelqara jemiyetning térrorizmgha qarshi iradisi boshash, rayon xaraktérlik riqabetlerning köpiyishi, yerlik xelqlerde ishenchsizlikning artishi qatarliqlarda öz ipadisini tapmaqta. Afghanistanda térrorizmgha qarshi urushi meghlup bolsa bu talibanlar we el - Qaide panahjaygha érishti, dégenliktur.
U chaghda amérikining rayondiki menpeeti we amérika zimini tehditke duch kélidu," dep körsetti. Xolburk bolsa afghanistandiki urushning uzun muddet dawam qilish éhtimali barliqi, amérikining bara - Bara ya chékinelmeydighan, ya - Ghelibe qilalmaydighan bir nuqtigha kélip qéliwatqanliqini bildürdi. Lékin, xitayning amérika bilen afghanistanda hemkarlishish niyiti bar yoqluqi mesiliside xolburk bilen dölet mejlisidiki jumhuriyetchi ezalar arisida pikir ixtilapi mewjut idi.
Xolburk dölet mejlisidiki yighinda bush hökümiti afghanistandiki térrorizmgha qarshi urushni xitay - Amérika hemkarliqigha aylandurushi kérek idi, dep tenqidligen bolsimu, lékin jumhuriyetchi awam palata ezasi tam tankirido, bush hökümiti hemkarlishishni teklip qilghan teqdirdimu xitayning amérika bilen aktip hemkarlashmaydighanliqini ilgiri sürdi.Tankrido:" xitayning bizge yardem qilish niyiti hergiz mewjut emes. Amérika tashqi siyasitide duch kelgen qiyinchiliqlargha yardem bermeslik, bizge awarigerchilik tughdurush xitay tashqi siyasitining bir qisimi" deydu.
Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-amerika-afghanistan-05082008203731.html/story_main?encoding=latin
