Bérlindiki Uyghur Rehberlirini Terbiyelesh Simnariyesi Heqqide Oylighanlirim

-Öz Teqdirini Özi Belgülesh Atalghusi Sépi Üzidin Bir Quruq Imizge

Korash Atahan

Hörmetlik Oqurmenler, bu qétim Bérlinda échilghan Uyghur kadirlirini „ Öz teqdirini özi belgülesh“ témisi boyiche terbiyelesh siminariyesining emeliy ehwalini xelqimiz toluqi bilen bilgen bolsa nahayiti yaxshi bolatti. Simnariyedin kéyinki Radio xewerlirimiz, Téléwizor progirammilirimiz we Intérnét xewerlirimizge qarap béqip, u meqsetning toluq emelge ashmighanliqini hés qildim. Shuning bilen Simnariyede otturgha qoyulghan éziz wetinimiz Sherqiytürkistanning siyasiy teqdirige bérip chétilidighan töwendiki mezmunlar heqqide xelqimiz bilen bir diyalog shekillendürüshni meqset qilip, simnariyening eslige sadiq bolghan halda bu matériyalni retlep chiqtim. Bu Matértiyal dawayimizgha aktip qatnishiwatqanlarning pikir qilishigha ilham buliqi bolup qalsa we yip- yéngi siyasiy iddiye we yip-yéngi Pelesepiwiy pikirlerning otturgha étilip chiqishigha sewep bolup qalsa ejep emes.

*****

Simnariye bashlinishtin ilgirki yighin: Xelqara qanunlardiki „Öz teqdirini özi belgülesh“ témisi boyiche Uyghur rehberlirini terbiyelesh simnariyesi bashlinishtin bir kün awal, yeni 2008-yili 4-ayning 20-küni herqaysi döletlerdin kelgen wekiller qatnashqan kéngeytilgen bir yighin échilip, qurultayning ishligen xizmetliri xulasilep ötüldi. Uningdin bashqa nöwettiki weziyitimiz, saqliniwatqan bezi meseliler we kelgüsidiki pilanlirimiz heqqide muhakime, munazire we muzakiriler élip bérildi. Bu qétimqi munazire we muzakiride qandaq qilip weten ichi we siritidiki xelqimizning jümlidin sherqiytürkistanliqlarning tirishchanliqini qolgha keltürüp milliy zulumgha qarshi turush, küchimizni ashurup, dawayimizni gherip duyasigha anglitish, hazirghiche dawada saqlinip kéliwatqan bezi pirinsipliq meselilerni hel qilish shundaqla Axbarat, Neshriyat we Tetqiqat ishlirini kücheytish meseliliri heqqide bezi qararlar élindi. Bu yighinda alahiyde yéngiliqlar, pilan we istratégiyler otturgha étilmighan bolsimu, uninggha nöwettiki Sherqiytürkistan milliy herkitining qanat yéyiyishi üchün ijabiy ehmiyetke ige yighinlarning biri, dep baha bérishke bolidu. Yighindin xelqimizning siyasiy jehettiki sapasini köriwalghili bolidu. Siyasiy jehettin we ilmiy jehettin özimizni mukemmelleshtürüshke jiddiy qarimisaq tarixning bizge yükligen wezipisini orundiyalmaymiz. Pikirge, eqilge, tejirbige, bilimge hörmet qilish, pilanlash, lahiylesh, istiratigiyelesh, programmilash, sistémilashturush, köplep kitap oqush, tedbiqlash, oylunush, pikir qilish, analiz qilish, xulasilesh, sélishturush qatarliqlargha mayir bolushni téximu gheyret bilen adetlendürüshimiz kérektek qilidu.

Simnariye qatanashquchillirining kolliktip sapasi: Yighingha qatnashqan ademlerning medeniyet sapasi bir dölet alqinigha chüshkende, xuddi bir kichik ailini bashqurghandek idare qilip kételeydighan qabiliyetni hazilishi kérek. Emma emeliy ehwalimizdin qarighanda siyasiy jehettin özimizni téximu chéniqturushqa, bilimimiz we nezer dayirimizni kingeytishke, Xitay bilen özimizning, Özimiz bilen Xelqara jemiyetning her türlük baghlinishlirini belgüleydighan, milliy herkitimizge jiddiy tesir körsütidighan hadésilerge obyéktip baha béreleydighan sewiyeni hazirlishimizgha toghra kélidighandek qilidu. Trishmisaq, qabiliyet igillirini terbiyelep chiqip, dawa yétekchillirini kespiyleshtürmisek, qilghan ishlirimiz siyasiy meqsetlirimizge paydisiz bolup chiqidu.Özimizning ishigha özimiz puxta bolmisaq, menmendarliq, hangwaqtiliq, xurapiyliq we horunluq qilsaq kéyin epsuslinip qalimiz. Özimiz bash qaturmisaq sharaétni bashqilar bizge hergiz hazirlap bermeydu.

Simnariyening Teshkilligüchiliri: Dunya Uyghur Qurultiyi (WUC), Wakaletsiz Milletler Teshkilati(UNPO) we Milliy Démokirattik Angni Ilgiri Sürüsh Teshkilati (NED) qatarliq üch teshkilatning sahipxanliqi bilen Organize qilinghan Uyghur Rehberlirini Terbiyelesh simnariyesi 2008-yili 4-ayning 21- küni Gérmaniye bashbaliqi Bérlin sheheride resmiy bashlandi. Bu siminariyege 16 din artuq dölettin kelgen Uyghur qurultiyining reyisi we muawén reyisliri, Ijrahiye kommétiti reyisi hem ezaliri we Sherqiytürkistan teshkilatlirining reyisliri shundaqla Xelqara teshkilatlarning wekilliri ishtirak qildi. Bu simnariyege qatnashqanlar ichide yene Birleshken Milletler Teshkilati, Yawropa Ittipaqi, Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati wekilliri we bir qisim Uniwérsititlarning xelqara qanunlar üstide mexsusu izlinish élip bériwatqan Professorliri qatarliqlarmu bar.

Bu séminariyediki chong témilar: 1) Xelqara Qanunlar we Öz Teqdirini Özi Belgülesh Heqqide Chüshenchiler; 2)Aptonomiye, Fedratsiye we Komfedratsiye dégen atalghulargha izahat- Buninggha alaqidar Örnek we misallar; 3) Milliy Téritoriye we Xelqaradiki Wakaletchilik- Milliy kimlik we uning Global inkasi; 4)Xelqara Ehdinamilargha uyushush we Étnik groppilarning roli-Kelgüsige yol échish- Dölet halqighan milliy herketler we ularning roli qatarliqlardin ibaret. Pikir qilidighan adem üchün yoqarqilarning bu qétimqi simnariyede alahide téma qilip tallanghanliqi nahayiti nurghun nersilerni chüshendürüdü.
Bu simnariyede Sherqiytürkistan teshkilatlirida her türlük wezipe ötewatqanlargha liksiye sözligen shexisler we témilarning tizimliki: 1) Rabiya Qadir Xanim ( Dunya Uyghur Qurultiyining reyisesi, xelqara kishlik hoquq paaliyetchisi.):Échilish nutqi; 2) Marino Busdachin ( Wakaletsiz milletler teshkilatining bash katiwi):Échilish nutqi; 3) Ulrish Delius ( Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati asiya ishliri bölümi mesuli):Uyghurlarning Mewjutluqini Qoghdash-Sherqiytürkistanning kelgüsi we xelqaraliq himayini qolgha keltürüsh; 4) Anna Batalla Xanim (BDT Insan heqlri aliy komisioni emeldari): Öz teqdirini özi belgüleshning xelqara edeliye séstimisidiki chüshendürülüshi we bu qanunning yürgüzülishige ayit pursetler we tosalghular; 5) Hans Heintze Ependi ( Xelqara tinichliq we quralliq toqunush qanuni ilmiy tetqiqat jemiyitining bashliqi):Xelqara qanunlardiki Öz teqdirini özi belgülesh pirinsipi xéyim-xeterge tolghan bir tozaq; 6) Michael Gibb Ependi( Oxford Uniwérsititi Pelsepe penliri dokturi): Jumhuriyet(Aptonomiye)ge oxshap kétidighan tüzümler- Köp milletlik rayonlar we döletlerni bashqiche séstimilashturush: Fédratsiye, Medeniyet Aptonomiyesi we Komfédiratsiye ; 7) Pédro Pinto Leite Ependi ( Xelqara Sherqiytimür meselisi qanun munbérining bash katiwi): Öz-teqdirini özi belgülesh hoquqi-Sherqiytimor, Gherbiy Sahara we Gherbiy Papuna mesililiridiki sélishturmilar; 8) Mohamed Daar Ependi:( Somalining Yawropa Ittipaqi Teshkilatidiki wekili): Örnek misal- Somaliy, Pursetler we Riqabetler; 9) Ken Kostyo Ependi ( Démokiratiyeni yersharilashturush Teshkilatining Kélishtürgüchisi): Xelqarada Insan heqliri teshkilatliri we Démokiratiyeleshtürüsh- Tejirbe sawaqlar we Milliy herketlerdiki texirsizlikler; 10) Graham Brown Ependi (Oxford Uniwérsititi Tengsizlik, Insan Bixeterliki we Iriqdashliq Tetqiqat Merkizi): Asiya we Islam Dunyasida Milliyetchilikning bash kötürüshi we Milliyetchilikning Milliy herketlerning Xelqarada qanunliship bérishigha körsütidighan tesiri; 11) Marko Perduka Ependi ( Italiye Parlamént ezasi, Radikallar Partiyesidin): Xelqarada Milliy Kimlik- Yawropa Ittipaqi(EU)ning Irqchiliq we Milletchilikke tutqan tutami we Xizmet pirinsipliri; 12) Liaw Ran Ependi ( Xelqara chiriklikke qarshi turush teshkilati Sherqiy Jenubiy Asiya ishliri yétekchisi, Xitay. ): Xitay dölitidiki chiriklishish we uning ammiwiy herketlerge körsütidighan ekis tesiri- Chiriklikni yoqutush tedbirliri; 13) Joshua Kooper Ependi ( Haway Insan Heqliri Ilmiy Jemiyitidin): EU we BDTgha oxshash xelqara munberlerge ishtirak qilish- Xelqara qanunlar asasida ish körüshtin bashlash zorluq ishlitishni asasiy kün tertipke qoyiwalmastin milletni nijatliqqa bashlash-Xelqarada Axbarat wastisi arqiliq ghulghula qozghash ; 14) Yü Wen Chen ( Teywenlik Xitay Ayal, Konstantz Uniwérsititi Pelesepe Fakultititi Oqutquchisi ):Teywen we 2008 diki Olimpikke qarshi Kompaniye- Olimpikqa qarshi yéngi ijadiy herketlerni qandaq qanat yaydurush; 15) Seemis Sayfee Xanim ( Amérikidin, Guentanamodiki Uyghur tutqunlirining Adwokati): Xelqara Insan Heqliri Xitabnamisi- Guantanamodiki Uyghur Musapirlarning Istiqbali ; 16) Albrecht Göring Ependi ( Xelqara qanun we Sherqiytürkistan meselisi mutexesisi ):Xitay döliti we Olimpik:Yerlik Milletlerning Yoshurun Küchi we Uyghur millitining hazirqi ehwaligha emiliy baha.

Buningdin dunyaning Sherqiytürkistan Milliy herkitige zadi qaysi tereptin qarawatqanliqini, biz heqqide nimimerni oylawatqanliqini, bizning kélichikimizni qandaq tesewwur qiliwatqanliqini köriwalghili bolidu. yoqarqilargha bizning hakimiyet heqqidiki, siyaset heqqidiki, inqilap we siyasiy küresh heqqdiki, pelesepiwiy chüshenche we insaniy alahidiliklirimiz heqqidiki inkaslar yeni tenqit we medihiyler singgen.


Xelqara Jemiyetning Sherqiytürkistan milliy herkiti heqqidiki tutami: Xelqaraliq teshkilatlar, Küchlük démokirattik döletler we Milliy mesililerge qiziqquchi mutexesisler sherqiytürkistanliqlarning siyasiy teqdirige diqqet nezirini aghdurghan. Bu Uyghur we uning qérindashlirining siyasiy teqdiride özgürüsh bolidighanliqini ipadileydu. Ularning köpinchisining pikiride siyasiy teqdirimiz üstide oyniliwatqan bu ghayet zor aghriq azawigha tolghan téragediyening bash rolini éliwatqan Uyghurlar we ularning qérindashlirining qandaq bolishi, bu dirammining tamashibinlar teripidin ret qilinishi yaki qarshi élinishigha baghliq ikenliki ilgiri sürüldi. Ular birdek Sherqiytürkistanliqlarni küchlük döletlerni düshmen tutidighan herketlerge qatniship qélishtin hezer eyleshke, Xitayning sherqiytürkistanliqlarni basturushigha imkaniyet yaritip béridighan xataliqlardin saqlinishqa, uningdin bashqa dunyadiki uyghurlardin perqlenmeydighan yaki bir qisim jehettin bolsimu sherqiytürkistanliqlargha oxshushup kétidighan teqdirge ige xelqlerning hemmisi bilen parallil shekilde masliship herket qilishqa agahlandurdi. Ular küchlük sheilerning hemmisining ajiz sheyilerdin teshkil tapqanliqini, küchüyish üchün ittipaqlishishqa bolidighan herqandaq bir ajiz sheyigimu selqarimasliqni, ichkiy we tashqiy jehettin birmu düshmenni ochuqtin ochuq köpeytiwalmasliqni, küchiyishni oylighanlar ajizlarni etrapigha toplash bilen birge qarshi turmaqchi bolghan küchni berbat qilalaydighan super milletler bilenmu ittipaq tüzishi kéreklikini otturgha qoydi.

Mutexesisler: Xelqara jemiyet Sherqiytürkistan milliy herkitini heqqaniy herket, dep qaraydu. Ular yene bu herketning tereqqiyat basquchlirining eqilge uyghun, xelqara qanunlar asasida küchlinishini, shert-sharaét piship yétilgende ichkiy we tashqiy jehettin maslishishning muhimliqini, eng awal omumiy xelqning eshundaq bir herketke teyyarlinishining ünümlük ikenlikini tekitlidi. Ular örnek süpitide, Sherqiytürkistan Milliy herkitining ghelbe qilishigha munasiwetlik bolghan melum bir tereqqiyat basquchida kem bolsa bolmaydighan élimént süpitide bu qétimqi Tibet herkitini ijabiy misal süpitide tilgha élishti.

Mutexesisler: Xelqara qanunlarning qurulidighan döletlerning emes mewjut döletlerning igilik hoquqini qoghdash sherti asasida kishlik hoquq we insan heqlirini tekitleydighanliqini, hakimmutleq bir milletning izishi we xorlishigha uchrawatqan, bésiwélinghan bir milletning azatliq kürishini ochuqtin-ochuq qollaydighan qanunning yoqluqini, emma ularning milliy iradisini ishqa ashurushta eng awal ular élip bériwatqan milliy herketning texirsizlikini xelqaragha anglitishning muhimliqini, shu milletning azatliq kürishining shungimu aghriq azawigha we qan-yashqa tolghan téragidiylik basquchni bésip ötüshining obyéktip tereqqiyat qanuniyitige uyghun ikenlikini, shundaq bolghandila xelqara jemiyet teripidin étirap qilinghan qanuniy dawagha aylinalaydighanliqini, uningdin kéyinki basquchta yeni dawa hel qilinmisa bolmaydighan derijige yetkende qanuniy ötkellerni buzup tashlap yardem qilidighan küchlerning andin barliqqa kélidighanliqini tekitleshti.


Mutexesisler: Xelqra qanunlarda békitilgen „Öz teqdirini özi belgülesh“ dégen mezmunning ajiz milletler üchün bir siritmaq ikenlikini, küchlük we küchliniwatqan milletler üchün bir purset ikenlikini emeliy misallar bilen otturgha qoydi. Ularningche bolghanda tarixta herqandaq bir zorawan millet melum bir milletke özligidin siyasiy, iqtisadiy we memuriy heq hoquq bergen emes. Eyni waqitta Sowétlar ittipaqi we Yoguslawiyediki hazir musteqil bolghan milletlerning köpinchisi Ruslar we Sériblarning mustemlikisige chüshüp qélishtin awalla özini-özi idare qilish teliwide keskin turalighanliqi we uni emelge ashurush üchün izchil bedel tölep kelgenliki üchün Hökümet ularning Milliy Jumhuriyiti we Aptonomiye hoquqini tonighan. Ularning shu chaghdiki Aptonomiye we Jumhuriyet hoquqlirining ittirap qilinishi, kéyinki chaghlarda bu milletlerning musteqil bolishi yeni öz teqdirini özi belgülishige ubyéktip jehettin ijabiy tesir körsetken.Xelqara qanunlardiki „Öz teqdirini özi belgülesh“ mutexesisler neziride bir tuyuq yol bolup, hazirghiche uni bayraq qilip kötürüp chiqqan milletler ichide, shu qanungha tayinip turup musteqil bolghanlar yoqken. Emma dawaning deslepki basquchi yeni küchüyish basquchi choqum bu qanun asasida élip bérilishi kérekken. Mutexesisler misal süpitide Sherqiytimür, Gherbiy Sahara, Sherqiy Pakistan, Kosowo, Tibet we Angsan Suchi yétekchilik qilghan Bérma milliy herkiti, Sipirus meselilirini tilgha aldi. Ular 40-50 yillardin béri „Öz teqdirini özi belgülesh“ pirinsiplirida dawa élip barghan we dawaning melum basquchigha kelgende andin xelqara weziyetning özlirige paydiliq bolushi we bezi küchlük döletlerning eskiri yardimi bilen özlirining siyasiy meqsetlirige yetken. Sherqiyttimürning musteqillighi üchün Awustraliye, Sherqiy Pakistan(Banggiladish )ning musteqilliqi üchün Engiliye, Gherbiy Saharaning musteqilliqi üchün Aljiriye, Bérma milliy herkitining tereqqiy qilishi üchün Amérika, Kossowoning musteqilliqi üchün Yawropa Ittipaqi we Amérika qatarliqlarning yardem qilghanliqini, Chechenistan, Pelestin we Siprus meselilirining xelqara siyasiy kün-tertiptiki sewiyeni tolimu éghir bedel tölesh sheklide hazirlighanliqini otturgha qoydi.Ular yene Xitay, Ertiriye, Marakko, Russiye, Zellandiye, Bérmidiki diktatur hakimeyet astida esirlep milliy zulum astida qalghan xelqller bilen Uyghurlarni sélishturup chiqishimizni bizge hawale qildi.

Mutexesisler: 19-esirdin hazirghiche bolghan ariliqta nurghun milletlerning öz teqdirini özi belgülesh jehette utuq qazanghanliqini, yene nurghun milletlerning bu jehette toxtimay meghlubiyetke uchrap kéliwatqanliqini otturgha qoydi. Ularning neziriche bezi milletlerning musteqil bolishi, mundaqche qilip éytqanda öz teqdirini özi belgüliyelishi peqet ichkiy amil tereptin belgülengen bolmastin, keng xelqara siyasiy atmospira we hakim mutleq milletning siyasiy jehette meghlubiyetke uchrighanliqi we mehkum milletning milliy herkitini, hökmaran milletke qarshi turidighan bir döletning otturgha chiqip qollighanliqi seweplik bolghan. Misal üchün Pelestin, Chichenistan, Kosowo qatarliqlarni körsetti.


Mutexesisler: Sabiq Sowét ittipaqidiki we Yoguslawiyediki hazir musteqil bolghan milletlerdin birersining bu döletler ghulap chüshüshtin awal qural küchige tayinip musteqil bolush ihtimalliqining yoqliqini, u döletler kirzis ichige patqandin kéyin bolsa barliq yerlik xelqlerning izchil dawamliship kéliwatqan milliy herkitining ghelbe qazanghanliqini, milliy herketning ghelbe qilishining shertlirining qarshiliq körsitish rohini yoqatmasliq, hökmaran millet siyasiy jehettin kirzisqa patmay turup, omumiy xelq seperwer qilinghan quralliq herketke atlinip qélishning éghir tiragidiyni keltürüp chiqiridighanliqini, eng yaxshisi xelqara qanunlar yol qoyghan dayiridin bek chiqip ketmey, düshmen milletning ajizlishishi üchün paydiliq bolghan chong- kichik küchlerning herkitige aktip qatniship, paydiliq pursetlerning piship yétilishini tizlitish üchün igilmey-sunmay küresh qilish lazimliqini otturgha qoydi. Emma Uyghurlargha alaqidar Xitay propigandasida tilgha éliniwatqan El-Qayidichiler meselisini ezweylep ketmigen bolsimu alahide nazuk téma süpitide, xelqara éqimgha we Sherqiytürkistan milliy herkitige qarshi mesele süpitide tilgha aldi.Ular wetende yüz bériwatqan qarshiliq körsütüsh herketlirining sewepchisi xitay dölet térori ikenlikini tekitlesh bilen birge, Xitayning xelqara qanunlardin paydilinip, milliy qirghinchiliq élip berishigha bahane –sewep bolidighan herqandaq bir shekildiki küch-körsütüshning Sherqiytürkistan milliy herkitige ziyanliq ikenlikini, düshmenge qarshi turush üchün özini xelqaragha aqlap körsüteleydighan shekildiki herqandaq bir paaliyetlerni qanat yaydurushqa bolidighanliqini otturgha qoydi.

Milliy herketlerning ghelbisi we muwepeqqiyitide köpraq misalgha keltürülgenler ichide Sabiq Sowétler Ittipaqi we Sabiq Yoguslawiyediki kéyin musteqil bolghan döletlerdin bashqa Sherqiytimür, Gherbyi Sahara, Chéchiniye we Pelestin qatarliq rayonlardiki milliy inqilaplarmu alahide misalgha élindi.Bu Sémnariye arqiliq Herqandaq bir dawaning dawagerning özige baghliq ikenlikini, azatliq we hörlükni yélinip yalwurush, köz-yéshi qilish we dert töküsh bilen qolgha keltürgili bolmaydighanliqini, uning üchün japaliq izdinish, bedel tölesh we qanuniyetke uyghun pilanlash, pursetning piship yétilishini ilgiri sürüsh, xelqni oyghutush, xelqara jemiyetke özining qan- yashqa tolghan tarixini anglitish, bu herketke hemmila ademni öz layiqida seperwer qilish lazimliqini biliwalghili bolidu.


Xelqara qanundiki „Öz Teqdirini özi belgülesh“dégen atalghuning Englischisi „Self determination“ bolup, Gérmanchisi „Selbstbestimmung“ dur. Buning menisi (nopusi 10, 000, 000 din ashidighan) Sherqiytürkistanliqlargha jümlidin Uyghurlargha oxshash Tarix, Téritoriye, Til-yéziq, Medeniyet, Diniy étiqat we yerlik Örpi-adet jehettin özige xas alahiydiliki bolghan étnik topluqlarning hazirche özi tewe bolghan dölettin bölünüp chiqip kétish yaki ular bilen muresse qilinghan melum bir xil shekilde ( Aptonomiye, Fedratsiye, we Komfédratsiye) birge yashash meseliside öz aldigha omumiy xelq awaz bérish shekli bilen qarar chiqirishni körsütidu.Xelqara qanunlarda tilgha élinghan „Öz teqdirini özi belgülesh“ témisida „Yerlik Millet“ we „ Az Sanliq Millet“ dégen ikki kelime uchraydu. Yerlik millet dégenlik Engiliz tilida „Endogenous People“ dégenlik, Gérman tilida “ Endogenous Bevolkerung“ dégenlik bolup, uning menisi elmisaqtin shu Jughrapiyilik zunnida yashap kelgen xelqlerni körsitidu yeni Sherqiytürkistandiki Uyghur we Uyghur nesillik xelqler Yerlik millet bolup, ularning xelqara qanungha asasen öz-teqdirini özi belgülesh yeni mustemlikidin ayrilip yashash üchün qanuniy dawa élip bérish we milliy azatliq herketlirini qanat yaydurush heqliri bolghan bolidu.Az sanliq millet dégenlik: Birinchidin bashqilarning milliy téritoriyisige kélip olturaqliship qalghan Sherqiytürkistandiki xitay, Amérikidiki Afriqiliqlar we Gérmaniyediki Italiyan qatarliqlargha oxshap kétidighan milletlerni körsütidu. Ikkinchidin Öz ziminida assilimatsiyege uchrash tebiy apetler we köchmenler sewebidin az sanliqqa chüshürülüp qoyulghan xelqlerni körsütidu. Xitaylarning Uyghurlar we uning qérindashlirini „Yerlik Millet“ dep atimay „Az sanliq Millet“ dep atishi, we Tarix, Til-Yéziq, Diniy étiqat, Nopus ékologiyisi, Maarip we Tebiéy köpüyüsh tereplerdin milliy kimlikimizni étirap qilishtin bash tartishi qatarliq hadésilerni, xelqara qanunlardiki xitayning kingeymichiliki cheklep turidighan ayrim maddilar keltürüp chiqarghan. Xitayning séstimiliq we programmiliq élip bériliwatqan bu tajawuzchiliq herkitige, Xelqara qanunlardiki jawapkarliq ornidin özini qachurushtin ibaret milliy pissixikisi yoshurunghan bolup, uningdin xitaylarning sherqiytürkistan xelqini etnik we kultur tereptin yoqutiwétishtin ibaret qara niyetini körüwalghili bolidu.


Mutexesisler: Uyghurlar we Uyghur nesillik xelqler Sherqiytürkistanning Yerlik ahalisi bolghanliqtin ular kiyinki 10-20 yillarda élip barghan herqandaq quralliq küch körsütüsh herketliri xelqara jemiyet teripidin „ Térorizim“ , „ Bölgünchi „ we „ Radikal islamchi“ qalpiqi bilen qarilanmidi. Xelqara jemiyet bir pütün millet milliy iradisige pükken xelq herkiti sewebidin otturgha chiqqan herqandaq herketni Xitay tajawuzchillirigha oxshash qarilimaydu, Uni kishlik hoquq we insaniy heqlirini qoghdash yolidiki inqilawiy herket yeni azatliq herkiti, dep qaraydu. Buningdin xelqara qanunlardiki „Öz teqdirini özi belgülesh“ dégen atalghuning herbir milliy mesilige yoluqqan xelqlerning yerlik alahidilikige asasen menisini her xil chüshengili bolidighanliqini körüwalghili bolidu. Eger bir mustemlike astidiki Millet Siyasiy, Iqtisadiy, Meniwiy jehettin piship yétilip, özini-özi idare qilalaydighan sewiyege yetken bolsa yaki quralliq küch bilen tajawuzchilarni qoghlap chiqiriwetküdek emeliy iqtidarni hazirlighan bolsa, uning élip barghan herketliri xelqara qanunning shu maddilliridin köre qanunluq; eger meselini uxil shekilde bir terep qilish shert-sharaiti hazirlanmastin, tinchliq we démokirattik bir terep qilish mitodi chetke qéqilip, insaniyetning tinchliqi, maddiy we meniwiy menpeetlirige ziyan salidighan shekilde ottturgha chiqqan bolsa, u xelqara qanunnning eslidinla bar bolghan chong kichik döletlerning zimin pütünlükini aldinqi shert qilghan halda tüzülgen maddiliri asasida xelqara jemiyet teripidin eyiplinpla qalmay eksiche mewjut döletning éghir basturushigha uchraydighanliqini otturgha qoydi.


Mutexesisler: Milliy zulumgha uchrawatqan xelqlerni üchke ayridi. 1) Mustemlikige uchrighan, dölitini yoqutup qoyghan xeliqler, 2)Yerlik xelqler, 3) Az sanliq milletler. Xelqara qanunlarda Mustemlikige uchrighan milletlerning herket dayirisi az sanliq milletler we yerlik milletlerningkidin bir az keng bolup, ularning milliy musteqilliq yolida élip bérilghan herketlirining anche cheklimige uchrap ketmeydighanliqi, ular élip barghan herketni, xelqara jemiyet we hakimmutleq döletler heqqaniy herket, dep qarashqa mejburlinidighanliqini, uning üchün shu dawani xelqaragha qanuniy étirap qildurushning bésip ötmise bolmaydighan bir basquch ikenlikini otturgha qoydi. Ular misal keltürüp, Xelqara jemiyetning Tibet milliy herkitini mustemlikichilikke qarshi herket dep étirap qilidighanliqini, gerche Sherqiytürkistanning ehwali tibetningkidin téximu keskin we téximu tiragidiyilik bolishigha qarimay, xelqaragha tonulalmaywatqanliqini, tonulghan teqdirdimu téxi qanunluq bir dawa, dep döletler teripidin étirap qilinmighanliqini, tirishqanda uzaqqa qalmay nurghun döletlerning Sherqiytürkistan Xitaylar teripidin bésiwélinghan ishghaliyet astidiki dölet, dep étirap qilidighanliqini, uningdin kéyinki tereqqiyatning xelqara jemiyetning maddiy we meniwiy yardimi bilen téximu yürüshüp kétidighanliqini otturgha qoydi. Alayide eskertip qoyushqa tégishlik bolghini Uyghur we Uyghur qérindashliri Mustemlikige uchrighan xelq bolsimu, xelqara jemiyet teripidin shundaq ikenliki ittirap qilinmighan. Uyghurlar we Uyghur qérindashliri Sherqiytürkistanning yerlik xelqi bolsimu, xitaylar buni ittirap qilmighan, Uyghur we Uyghur qérindashliri Sherqiytürkistanda köpsanliqni igilligen bolsimu, xitayning bishemliki we köchmen kelküni siyasiti ularni az sanliq millet katégoriysige chüshürüp qoyghan. Xitay shundaq qilish arqiliq Millitimzge paydiliq bolghan xelqara qanunlarning ötkelliridin bixeter ötiwélip, dölitimiz we millitimizni basturushni xelqarada qanunlashturiwélishni oylushiwatidu.

Mutexesisler yene Xitayning her türlük hélimikirlerni ishlitip xelqarada bash kötüriwatqan démokiratiyelishish herkitige ziyan séliwatqanliqini, Uyghurlargha oxshaydighan siyasiy teqdirge ige xelqlerning milliy höriyitini qolgha élishigha tosqunluq qiliwatqanliqini otturgha qoydi. Misal süpitige Shangxey anglashmisi teshkilati, Darfor meselisi, Chéchenistan we Abghaziye meselisi, Güney Azerbeyjan meselisi qatarliqlarni tilgha aldi.

Mutexesisler: Sherqiytürkistan milliy herkitini qanat yaydurushni xelqaraning we xitayning qanuniy pirinsiplargha uyighan shekilde élip bérishning zerüriyitini otturgha qoydi. Ular tekitlep Xitayning BDTning ezasi, dayimi ezasi, Xelqara soda teshkilatining ezasi, Shangxey anglashmisining ezasi we Sherqiytürkistan yeni Xitaylar Shinjang Uyghur Aptonum rayoni, dep ataydighan rayonning qanuniy jawapkari ikenlikini tilgha élip, bu hadisining nurghunlighan xelqara qanunlar, xelqaragha tonulghan Aptonomiye heqqidiki pirinsiplar we özining asasiy qanunigha bérip chétilidighanliqini otturgha qoydi. Xitaylar xelqara teshkilatlargha eza bolushtin awal, uning asasiy qanuni we aptonomiye qanunining xelqara jemiyet we küchlük döletler teripidin közdin kechürülgenlikini, u qanun we pirinsiplarda insan heqliri we kishlik hoquqni depsende qilidighan maddilarning yoqliqigha közi yetkendin kéyinla, xelqara nizamlargha qol qoyghandin kéyin yoqarqi teshkilatlargha eza qilip qobul qilinghanliqini, emma qanun we imzalar qeghez yüzide qélip, mustemlike rayonlardiki we yerlik xelqler yashaydighan jaylardiki xelqlerning milliy zulum ichide yashawatqanliqi bir emiliyet bolsimu, maddiy we meniwiy pakitlarning yéterlik bolmighanliqi sewebidin, bu zorawanliqning dawamlishiwatqanliqini, heqqaniy dawani emelge ashurushni xalaydighanlarning xitayning bu tereplerdiki ajizliqini ching tutup, xelqara jemiyet bilen yéterlik derijide maslishishining muhimliqini otturgha qoydi.Xitaylar bilen élip bérilidighan söhbetlerge puxta teyyarlinish, yéngilip qalmasliqqa kapaletlik qilish, ularni söhbetke mejburiy qistap kélidighan heriketlerni qanat yaydurush, uning üchün qollanghan barliq wastilerni qanunluq körsiteleydighan sharayét hazirlash qatarliqlarnimu tilgha aldi. Ikki qétimliq Jumhuriyetning qurulushi, Buningdin 20 yillar ilgiri yüz bergen ikki qétimliq Oqughuchilar herkiti, Baren inqilawi, Ghulja inqilawiy, Hoten Namayishi we uningdin bashqa nurghun qarshiliq körsütüsh herketliri qatarliqlarning milliy dawayimizgha körsetken ijabiy tesirini chüshiniwalghili bolatti.

Mutexesisler: quralliq küresh yoli bilen tenchliq shekildiki küresh yoli heqqide toxtulup, hazirqi yüzlinishtin qarighanda tinchliq yoli bilen meqsetke yétishning imkaniyetliri heqqide köprek izlinip béqishimizni, Xitaylar bilen her türlük diyaluglarni oxshimighan shekilde élip bérip, milliy heq- hoquqlirimizni qoghdap qélish heqqide izlinishimizning lazimliqini, bu jehette Xelqara jemiyetning herwaqit yardem qilishqa hazir ikenlikini tilgha aldi. Ular yene Sherqiytürkistan xelqining nöwette hel qilinishqa tigishlik bolghan meselisi musteqilliqtin awal mewjutluq meselisi ikenlikini, mewjutluqni qoghdap qélish heqqide élip bérilidighan herqandaq paaliyetlerge xelqara jemiyetning jiddiy inkas qayturidighanliqini otturgha qoyush bilen birge, eger buni xata dep qarisingiz milliy erkinlikingiz üchün qural küchige hawale qlsingizmu bolidighanliqini, emma u xil sharayétingizning hazirlanghan yaki hazirlanmighanliqi, höriyetke érishishingiz yaki öz xelqingizni öz qolingiz bilen ölümge tutup bérishingizdin ibaret aqiwetlerni keltürüp chiqiridighanliqini we 50 yildin béri qural küchige tayinip turup milliy musteqilliqi üchün küresh qiliwatqanlarning ichide birersimu ghelbe qilip baqmighanliqinimu qoshup qoydi. Ular quralliq küresh yolini inkar qilmaydighanliqini, her bir dawagerning özining qabiliyitige yarisha heriket pilanining téximu muhimliqini tekitligen boldi.Biz kim, hazir néme qilalaymiz, xelqimizning qanchilik emiliy küchibar, etiki pilanimiz néme, qaysi yol bizge eng muwapiq kélidu?...dégen meselilerde oylunishimizni hawale qildi.Mutexesisler Sherqiytimür we Sherqiytürkistan meselisini sélishturup, Sherqiytürkistanning siyasiy teqdirining hel bolishigha nahayiti ümütwar qaraydighanliqini, emeliyettimu sherqiytürkistan dawasining qanunluq bir döletni eslige keltürüsh dawasi ikenlikini, uni xelqara kün tertipke kirgüzüshning anche tes emeslikini we Xelqara qanunlarda bu xil shertlerge chüshidighan xelqlerning siyasiy teqdirining bezi yerlik milletler we az sanliq milletlerningkidin asangha toxtaydighanliqini, uning üchün boshashmas milliy roh we düshmenge purset we yol bermeydighan istratigiylik pilan we taktikilarning muhimliqini otturgha qoydi.

Mutexesisler: Sherqiytürkistan milliy herkitide teshwiqat, tetqiqat we neshriyatchiliq ishlirigha köngül bölüshning muhimliqini tekitlidi. Ular yene BDT we Yawropa birliki qatarliq teshkilatlarning Sherqiytürkistandiki írqiy we kultural qirghinchiliqqa ayit, xelqara ehdinamilerge we xitayning asasiy qanuni we aptonomiye qanunigha uyghun kelmeydighan meselilerge ayit melumatlargha muhtaj ikenlikini tekitlidi. Ular yene BDTning dayimi ezalirining sanida bolidighan özgürüsh we xizmet tertiwide bolidighan özgürüshlerning Sherqiytürkistan dawasining bundin kéyin téximu küchiyishige paydiliq ikenlikini, ilgiri Uyghurlarningkige oxshap kétidighan meselilerning yilda bir qétim qarap chiqilidighan bolsa emdi yilda 3-4 qétim qarap chiqilidighan derijige yetkenlikini, yéngi-yéngi pakitlar arqiliq Xitay hökümitining milliy zulumigha ejellik zerbe bérip, sherqiytürkistan meselisining baldurraq hel bolishigha türtkilik rol oynighili bolidighanliqini tilgha aldi. Ular yene Sherqiytürkistan meselisining hazirghiche DBT de resmiy shekilde muzakirige qoyulmighanliqini, bu meselining peqet BDT insan heqliri yüksek kommésiyonida cheklinip qéliwatqanliqini, Uyghur teshkilatliri masliship bérelise uzaqqa qalmay BDT da Teywen we Tibet meselisige oxshashaydighan shekilde resmiy muzakirige qoyush mumkinchilikining barliqini otturgha qoydi. Ilgiri BDTda yerlik xelqlerning wekilliri yoq déyerlik idi. Yéqinqi yillardin béri musteqqil milletler bilen bir meydanda xelqara meselilerni hel qilish yighinlirigha qatnishalaydighan Uyghurlardek milletler we ammiwiy teshkilatlarmu bar boldi. Ularning sani 100 din ashidu. Uyghurlar tirishchanliq körsetse özining wekilini BDT da olturghuzalaydighan xelqara we ichkiy meseliliri heqqide erkin pikir qilalaydighan imkaniyetke érisheleydu, dégen masaglarni berdi. Hazir BDTning Insan heqliri yüksek Konseyide 47 milletning wekili bar bolup, ilgirkidek Xitayning özini perdazlap körsitidighan, arqa ishik bilen millet we döletlerning awazini sétiwalidighan dewrining kelmeske ketkenlikinimu, buning Uyghur xelqining dawasini anglitishta tépilghusiz bir purset ikenlikinimu tilgha aldi. Ular yene bundin kéyin Uyghurlardek milletlerge bolidighan uwalchiliqning az bolidighanliqini qisturup ötüshti….

*****

Yighinchaqlighanda keng xelqara weziyet, Sherqiytürkistan milliy herkitining jush urup rawajlinishigha paydiliq bir pursetke tolghan dewirge qedem qoydi. Men bu qétimqi yighinning rohiy arqiliq Milliy herkitimizning potinsial küchi, xelqara jemiyetning bizge bergen bahasi, bizdin kütidighanliri we Xitay dölitining ularning neziridiki obrazi qatarliqlarni xelqimizge anglitishni, anglatqandimu eslisige sadiq bolup anglitishni özemning wijdani buruchi dep bilip, Berlin Semnariyisi heqqidiki bu uchurlarni herqaysinglarning diqitige sundum. Yighinda otturgha qoyulghan, talash-tartish qilinghan bu meseliler heqqide hergiz sel qarimastin birlikte bash qaturushimizgha, oylunishimizgha, analiz qilishimizgha, toghra yolni öz aldimizgha tépip chiqishqa paydiliq bolsun üchün, bu matériyalgha muhakime we shexsiy qarashlirimni amal bar kirgüzmidim. Bu yighingha 16 din artuq dölettin kelgen teshkilat reyislirimiz we xelqaradiki milliy ziddiyetler mutexesisliri bolup 100ge yéqin kishi ishtirak qildi. Ular bilen bu heqte tepsiliyrek söhbet qurushinglani we siyasiy teqdirimiz heqqide yéngi bir munazirini we ghulghulini qanat yaydurushunglarni, shu asasta yéngi pikir we hel qilish charillirini tépip chiqishinglarni töwenchilik bilen iltimas qilimen.

02-May, 2008/ Gérmaniye- Frankfurt