Uyghurlarda Öz Qanuni Hoquqini Kapaletlendürüsh Telipi Kücheymekte

Muxbirimiz Méhriban
2010-11-10

Xitay hökümiti bu yil 9 - Ayda élan qilghan "xitaydiki kishilik hoquq tereqqiyati" namliq aq tashliq kitabta, xitay puqralirigha pasport béjirish asanlashturulghanliqini misalgha élip, buni xitayda puqralarning kishilik hoquqi kapaletke ige bolghanliqining ipadisi dep teripligen idi.


Oqurmenlirimiz ewetken 'yéngisarda déhqan bolmaq tes' namliq sin - Alghudin élindi.

'Yéngisarda déhqan bolmaq tes' sin - Alghusidin élinghan bu sürette, yéngisarliq uyghur déhqanliri özlirining shikayetnamisini oquwatqan körünüsh.


Emma, biz igiligen uchurlardin melum bolushiche, uyghurlargha nisbeten pasport élish hem chet ellerde sayahette bolush yenila tes boluwatqan bolup, bu ehwal uyghurlarning naraziliqini qozghimaqta iken.

Xitay hökümiti bu yil 26 - Séntebir élan qilghan "2009 - Yilidiki junggoning kishilik hoquq tereqqiyati " namliq aq tashliq kitabida, nuqtiliq halda xitay puqralirining pasport élishi hem sayahetke chiqishining asanlashqanliqi heqqide toxtalghan. Doklatta 2009 - Yili bir yil ichide xitay puqraliridin chet ellerde sayahette bolghanlar sanining 1 milyard 900 milyon adem qétimigha yétip, bulturqidin 11.1% Ashqanliqi misalgha élinip, buni xitaydiki kishilik hoquq tereqqiyatidiki yaxshilinishning ipadisi dep tekitlidi.

Emma, xitaydiki uyghurlar weziyitini közetküchilerning qarishiche, bu bir nechche yilda uyghurlarning pasport béjirishi ilgiriki yillardikidin tesliship ketken. Xelqara metbuatlardiki xewerlerdin ashkarilinishiche, xitayda kishilik hoquq aktipliri, démokratiyini teshebbus qilghuchi ziyaliylar hem uyghurlarning normal yol arqiliq pasport béjirishi bu yil eng qiyin haletke chüshüp qalghan.

Radiomiz igiligen uchurlardin melum bolushiche, hazir ürümchide oqush hem dölet xizmiti bilen chetellerge chiqishni telep qilghanlarning pasport béjirishi bir qeder qolay bolsimu, emma tughqan yoqlash, sayahet qilish, soda qilish, hej paaliyiti qatarliq sewebler bilen chetelge chiqishni telep qilghuchilargha qaritilghan tekshürüsh tolimu qattiq bolup, ularning normal qanuniy resmiyetler arqiliq pasport béjirishi yenila tolimu qiyin halette iken.

Öz kimlikini ashkarilashni xalimighan uyghur tijaretchilirining bildürüshiche, türkiye hem ottura asiyadiki qazaqistan, özbékistan qatarliq döletlerge tijaret ishi bilen chiqqan uyghurlarning waqti az qalghan pasportini uzartish teleplirimu, saqchi orunlirining qattiq tekshürüshi seweblik barghanche tesleshken. Hetta uzartip bérish ret qilinip, ularning tijaret yoli pütünley étilip qélishtek ehwallar yüz bergen. Shunga hazir bir qisim uyghurlar tijaret yolining étilip qalmasliqi üchün, pasport béjirishni kesip qiliwalghan xitay shirketliri yaki shexslerge zor miqdarda pul tölesh arqiliq, gheyriy resmi yollar bilen pasport béjiriwatqan ehwallar barghanche éghirlashmaqta iken.

Yéqinda chetelge oqushqa chiqqan bir oqughuchimu ziyaritimizni qobul qilip, öz ata -Anisining özlirining uzun yillardin buyan yighqan pullirini xejlesh arqiliq, özi üchün pasport béjirip, uni chetelge oqushqa chiqarghanliqini bayan qildi.

Amérikidiki perzentlirini yoqlash üchün kelgen bir uyghurning bildürüshiche, uruq ‏ - Tughqanlirini yoqlash üchün chetellerge chiqishni telep qilghuchilardin, pasport béjirishte ularning muqim mal -Mülkini melum qilish hem bankidiki pul amaniti sürüshtürülüp tonglitip qoyush sherti bilen ulardin bankining pul amanet ispat qeghizini telep qilish, shundaqla özi turushluq rayon hem idaridin bu kishining héchqandaq siyasiy mesilisi bolmighanliqi heqqidiki ispat qeghizini alghandila andin ulargha pasportini béjirishke ruxset qilish qeghizi bérilidiken.

Uyghurbiz torining xelqara tor békitining xewiridin melum bolushiche, uyghurbiz tor békiti 2010 - Yili 7 - Ayning 21 - Künidin bashlap, uyghurlarning chetelge chiqish hem pasport béjirish ehwali heqqide ray sinash paaliyiti élip barghan. Ray sinash netijiside bu öz ehwalini bayan qilghan 327 kishi ichide peqet 4 ‏ - 5 Kishila özining pasport béjirish ehwalining muweppeqiyetlik bolghanliqini bildürgen.

Nöwette, uyghur ziyaliylirining chetellerde échilghan ilmiy muhakime yighinlirigha bérishimu qattiq tekshürüshtin ötidighan bolup, bu yil 4 - Ayda béyjing milletler uniwérsitétining dotsénti, uyghurbiz tor békitining sahibi ilham toxti ependining türkiyide échilghan "2 - Nöwetlik xelqara türkiy milletler medeniyiti ilmiy muhakime yighini"gha bérishi, uning paaliyetliri seweblik tosup qoyulghan idi.

Igilishimizche, uyghurlarning pasport béjirishi tes bolushtek bu xil ehwalgha qarita, uyghurlarning naraziliq keypiyati barghanche éship bériwatmaqta iken. Melum bolushiche, bu birnechche yildin buyan uyghur tor betliride pasport béjirishning teslikige nisbeten naraziliq inkasliri köpeygen. Bultur 5 - Iyul ürümchi weqesidin kéyin, uyghur tor béketlirining taqiwétilgechke, uyghurlar sina, studéntlar alaqe tori, xelq tori, 56 kom qatarliq xitay tilidiki tor béketliride uyghurlargha qaritilghan tengsiz muamililerning misali süpitide, uyghurlarning pasport béjirishi tes bolush, xitay ölkiliridiki uyghurlargha qaritilghan nazaretning kücheytilip, méhmanxana, magizin, aptobus qatarliq jaylarda uyghurlargha qaritilghan kemsitish siyasitining ochuq ipadiliniwatqanliqigha öz naraziliqini yazghan inkaslar barghanche köpeygen.

Uyghur weziyitini közetküchilerning qarishiche, eger bu xil ehwal tüzitilmise, uyghurlardiki pasport béjirishning teslikige bolghan naraziliq, rayonda mejburiy ijra qiliniwatqan qosh tilliq maarip siyasiti, uyghurlardiki ishsizliq mesilisi hem yéridin ayrilip qéliwatqan déhqan - Charwichilar mesililiri bilen qoshulup, uyghurlarning téximu zor naraziliqining partlishigha seweb bolushi mumkin iken.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghurlar-qanuniy-hoquqi-11102010214307.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.