Muxbirimiz Mihriban
2010-11-04
Tünügünki programmimizda ilham toxti ependi bilen "qosh tilliq maarip" heqqide, élip barghan söhbitimizning deslepki qismini anglatqan iduq. Ilham toxti ependi söhbet dawamida, nöwette uyghur aptonom rayonida mejburiy yürgüzüliwatqan "qosh tilliq maarip" siyasitining ijra qilinish ehwali hem özi igiligen tekshürüsh netijisi, shundaqla bu siyasetning uyghurlargha élip kelgen emeliy ziyanliri heqqide toxtilip, uyghur aptonom rayon dairilirini qosh tilliq maarip siyasitini ijra qilish jeryanidiki xataliqlirini tüzitishke chaqirdi.
Nyuyork waqit" géziti toridin élindi.
"Junggo hökümitining bizning ana tilimizni qoghdashqa sharait yaritip bérish mesuliyiti bar"
Ilham toxti ependi xelqarada teshebbus qiliniwatqan, qosh tilliq maarip uqumi bilen nöwette uyghur aptonom rayonida ijra qiliniwatqan qosh tilliq maarip otturisidiki perqni sélishturup, xitay hökümitini öz qanunida belgilengen qanuniy prinsiplargha asasen uyghur qatarliq milletlerning öz ana tilini ishlitish, ana tilini öz medeniyitini güllendürüshi üchün sharait yaritip bérish mejburiyiti barliqini tekitlidi.
Ilham toxti ependi mundaq dédi: "Qosh til maaripi esli yaxshi maarip. Hazirqi dunyada hem junggoning sharaitida qosh tilliq maaripni teshebbus qilish kérek. Hazir pütün dunyada qosh tilliq hetta köp tilliq bolush teshebbus qiliniwatidu. Uyghurlar elwette qosh tilliq bolushi hetta köp tilliq bolishi kérek. Uyghurlar elwette xenzu tilinila öginip qalmastin, ingliz tilini, fransuz tilini, yapon tilini, gérman tilini, rus tilini hetta bashqa tillarni ögense bolidu. Buninggha héchkim qarshi chiqmaydu. Xenzu tili - Junggoda ortaq qolliniliwatqan alaqe tili. Emma, héchqandaq qanunda uyghurlar yaki bashqa milletler derslerni xenzu tilida öginishi kérek, dep belgilenmigen. Bu milletler xenzu tilini asas qilishi, öz ana tilini chetel tili süpitide öginishi kérek, dégen qanun yoq. Lékin shundaq qanun barki - Herqaysi milletler öz ana tilida maarip terbiyisi élip barsa bolidu. Bu hoquq 'qoghdilidu' dep belgilengen. Shunga uyghurlarning tildiki telipi bu qanunluq telep, yolsiz telep emes!"
"Hazir bu yerdiki mesile mesile 'qosh til maaripi' uqumini qandaq chüshinish boluwatidu. Men shuninggha ishinimenki eger bu siyasetni toghra ijra qilmisa heqiqeten buning aqiwiti yaxshi bolmaydu. Shinjangda 10 milyondin artuq uyghur bar. Junggoning qanuni boyiche élip éytqanda, bizning öz tilimizni ishlitish, öz tilimizda her derijilik mekteplerni qurush, tereqqiy qildurush, her xil neshriyat matériyallirini chiqirish hoquqimiz bar. Hem hökümetning bizge shu sharaitni yaritip bérish mesuliyiti bar, mejburiyiti bar. Chünki bu bu junggoning qanunida belgilengen. Hazirqi mesile - Shinjangda qosh tilliq maaripni ijra qilish yolida qandaq mesililer bar& qandaq ijra qiliniwatidu& buningdin hazirqi shinjangning partkom sékrétari jang chünshen ependining qanchilik xewiri bar& eger bu yerdiki qosh tilliq maarip siyasiti toghra ijra qilinmisa, yaki burmilinip yolgha qoyulsa, bu shinjangning muqimliqi milletler munasiwitige qandaq tesir qilidu& uyghurlarning bu siyasetni qanchilik qobul qilish, buninggha qanchilik sewri - Taqiti bar& bu mesilini shinjang hökümiti tekshürüp körse bolidu."
"Ana til muhiti taraysa milletning yashash muhiti tariyip bu millet yoqilidu, shunga uyghurlar bu réalliqni qobul qilalmaydu"
Ilham toxti ependi ana til muhiti taraysa, uning shu milletke élip kélidighan emili ziyanliri heqqide toxtilip, buning aqiwitide milletning yashash muhiti tariyip bu milletning yoqilishqa yüzlinidighanliqini ilgiri sürdi.
Ilham toxti ependi bu toghriliq mundaq dédi: "bir milletning ana tili bilen oynishishqa bolmaydu. Chünki ana til u peqetla bir milletning tilila emes, u bir milletning tarixi. Ana til bir milletning medeniyiti, ana til bir milletning rohi. Qarap baqayli eger bir milletning til muhiti taraysa, bizning turmush örüp -Aditimiz, kitab körüsh aditimiz, muzika naxshilardin huzurlinish aditimiz hemmisi özgiridu. Ana til muhitining tariyishining netijisini biz ichki mongghulda körduqqu? chünki ana til taraysa iqtisadiy jehettin shu tilda neshr qilinghan kitablarmu azlaydu, shu tilda kitab yazidighanlar hem neshriyat orunlirimu shexsi iqtisadi menpeet nuqtisidin, shu tilda kitab chiqirishni azaytidu, yaki toxtitidu. Ana til tereqqiyati shu milletning iqtisadigha tesir qilghandin bashqa, bu milletning neshriyatchiliq ishliri, pen -Téxnika jehettiki tereqqiyatighimu biwasite tesir qilidu. Undin bashqa shu milletning psixikisighimu tesir qilidu. Ana til muhitidin ayrilghan balilarning mijezi özgirip ata -Anilar bilen psixik jehette yiraqlishidu. Bir millette medeniyet jehette bölinish peyda bolidu. Shunga ana til muhiti taraysa bolmaydu. Bu ehwal milletke éghir ziyanlarni élip kélidu. Uyghurlarning mol edebiy mirasliri bar, tarix medeniyiti bar. Öz edebiyatini, öz medeniyitini uzaq mezgil ögenmeydighan sharaitni uyghurlar qobul qilalmaydu. Belkim qisqa bir mezgil ichide her xil sharaittin, her xil bésimdin uyghurlar öz naraziliqini démesliki mumkin. Emma men közetken uyghur jemiyitide bu xil ehwalgha naraziliq bar, belki bu naraziliq barghanche yighilip topliniwatidu, tilgha bolghan naraziliq bashqa naraziliqlar bilen toplinip méngiwatidu."
Ilham ependi özi bilidighan uyghurlardiki ana til muhitining tariyip kétishige bolghan inkasliri heqqide toxtilip mundaq dédi: "men béyjingda xenzu tilida oqughan jiq balilarni tonuymen, ulardin ehwal igilep turimen. U balilar hazirqi ehwalda béyjingda turup ana tilini öginishke bashlidi. Ular ana tilning tariyish weziyitidin narazi boluwatidu. Hetta öz ana tilida yaxshi sözliyelmeydighan gheyret niyazgha oxshash ziyaliylirimiz ana tilni qoghdashni telep qilip nurghun maqalilerni yazdi. Bir milletning tili hörmet sahibi bolishi kérek. Eger u kemsitilse, 2 - Derijilik til ornigha chüshüp qalsa elwette shu millet xelqining naraziliqi qozghilidu. Mesilen jang sékrétarning ana tili elwette bir xenzu tili, uning anisi xenzu millitidin. Eger uning anisi bilen barawer orunda turidighan xenzu tili hörmet qilinmisa jang chünshen ependimu bu réalliqni qobul qilalmasliqi mumkin"
"Qosh tilliq maarip siyasitining ijra qilinish emeliyiti jaylarda perqliq élip bériliwatidu"
Ilham toxti ependi atalmish " qosh tilliq maarip" siyasitining uyghur aptonom rayonidiki herqaysi wilayet nahiyilerde ijra qilinish ehwalining oxshash emesliki heqqide toxtilip, özi igiligen emili misallarni bayan qilip ötti.
"Hazir qosh tilliq maarip siyasitining shinjangda ijra qilinish emeliyiti oxshimaydu. Mesilen atushta uyghur tilning orni xéli yaxshi. Atushta 'qosh til maaripi' siyasiti ijra qiliniwatidu. Lékin bashqa jaylardin perqliq déyishke bolidu. Men yene xotendin kelgen balilar bilen hetta xoten maarip idarisidin kelgen kishiler bilen paranglashtim. Ularning déyishiche, xotende bu siyasetning ijra qilinishi nachar aqiwetlerni élip kelgen. 'Uyghurbiz' torining xelqara tor békitide bu heqtiki tekshürüsh ehwali bérildi. Hazir xotende bashlanghuch mektep baliliri peqet xenzu tili öginish bilenla bolidiken, ularning ana tildikila emes hetta eng eqelliy penni sawatlardinmu xewiri yoq iken. Bu bir milletning maaripining weyran bolishi hésablinidu. Aqtudin kelgen birining déyishiche, u yerdiki ehwalmu xotendiki ehwal bilen oxshaydiken. Ularning déyishiche, hazir bashlanghuch mektep 3 - Yilliq oqughuchilirining xenzuche sewiyisi ilgiriki toluqsiz ottura mektep oqughuchilirining sewiyisige yétiptudek. Emma ularning uyghur tilidin élipbe sawatimu yoq iken, matématika qatarliq penni dersler sawatimu yoq iken. Bu ehwalgha nisbeten hemme jayda naraziliq bar."
"Xitay ziyaliylirimu uyghurlar üstidin yürgüzüliwatqan qosh tilliq maarip siyasitining aqiwitidin ensirimekte. Uyghur aptonom rayon dairilirimu bu nuqtini tonup yétishi kérek."
Ilham ependi yene tibet oqughuchilirining namayishidin kéyin, nurghunlighan xitay ziyaliylirining tibetlerni qollash bilen bille, ularning uyghur rayonida ijra qiliniwatqan qosh tilliq maarip siyasitige nisbeten uyghurlarning qandaq pozitsiyide boluwatqanliqini bilishke qiziqidighanliqini, hem bu siyasetning aqiwitidin ensirewatqanliqini bildürdi.
"Béyjingdiki xenzu ziyaliyliri mendin tibetler qosh tilliq maaripqa narazi boldi, siler uyghurlar bu xil toghra bolmighan maarip siyasitini qobul qildinglarmu? dep soridi. Nurghun xitay oqughuchilirimu bu siyasetning xataliqini hés qilip yétiptu. Men 30 - 40 Tek xitay ziyaliyliri bilen uchrashtim. Shularmu shinjangda til mesilisi toghruluq naraziliq herikiti yüz bérishidin ensireydu. Ular eger til mesilisi toghruluq ish chiqsa bu qétim chong ish chiqidighanliqini otturigha qoyushmaqta. Ularmu uyghurlarning ana til maaripi heqqide pikir bérishini, özlirining bu mesilide uyghurlarni qollaydighanliqini bildürüshmekte. Elwette ular xitay döliti nuqtisidin turup bu mesilining xata ikenlikini hés qilip yetkenler."
"Uyghur aptonom rayon dairiliri öz emeliyiti arqiliq 'qosh til maaripi' siyasitidiki xataliqini tüzitishi kérek"
Ilham toxti ependi söhbitimiz axirida, özining uyghur aptonom rayon dairiliridin, ularning qosh tilliq maarip siyasitini ijra qilish jeryanida saqliniwatqan mesililerni hel qilishi kéreklikini tekitlidi.
Ilham toxti ependi sözini axirlashturup mundaq dédi: "emma hökümet dairiliri uyghurlarning gep qilmighinini bu xil siyasetni qobul qilghanliq dep chüshense bolmaydu. Uyghurlarni yawash dep qarisa bolmaydu, yawash ademmu anisini hörmetleydu, ana tilini qoghdaydu. Yawash ademdimu ghurur bolidu, wijdan bolidu. Shunga bu tilni hörmetlishi kérek. Uyghur aptonom rayon dairiliri qanunni hörmet qilishi kérek. Özi tüzgen yerlik siyasetni qanunning ornigha dessetmeslik kérek. Awwal qanunni ijra qilishi kérek. Yerlik siyaset qanungha boysunushi kérek. Men 'qosh tilliq maarip' qa qarshi chiqmaymen. Emma, hazir ijra qiliniwatqan qosh tilliq maarip heqiqiy ' qosh tilliq maarip ' bolishi kérek. Hökümet dairiliri awwal ' qosh tilliq maarip ' dégen uqumgha öz emeliyiti bilen jawab bérishi kérek. Dölet qanuni démek milliy hoquq. Milliy tilni qoghdash qanunda belgilengen hoquq. Bu sözlirimni radioda bersingiz bolidu. Rehmet!"
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-tohti-we-qosh-til-11042010200410.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
