Ilham Toxti "Ana Til Qayghusi We Qosh Tilliq Maaripqa Telep" Namliq Teklip Layihisini Élan Qildi-1

Muxbirimiz Mihriban
2010-11-29


Merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, musteqil tetqiqatchi ilham toxti ependi "ana til qayghusi we qosh tilliq maaripqa telep" namliq teklip layihisini élan qildi

U uyghur, tibet we qazaq qatarliq milletlerge qaritilghan "qosh tilliq maarip" siyasitining bu milletlerning ana til maaripini weyran qiliwatqanliqi hem bu xil haletni özgertish heqqidiki telep we tekliplerni otturigha qoydi. Ilham toxti ependi mezkur teklip layihisi 11-Noyabir küni yézilfan bolup, -26Noyabir küni ilham toxti ependi radiomizgha ewetip berdi. U, bu teklip layihisini xitaydiki munasiwetlik dairilerge sunmaqchi iken.

Ilham toxti ependi qatarliqlar teripidin hökümet dairilirige sunulmaqchi bolghan telepnamining deslepki qismida, tibet qatarliq rayonlargha qaritilghan "maarip islahati tereqqiyatida 2010- 2020- Yilghiche bolghan ottura we uzun musapilik qarar" ning, uyghur we tibetlerning naraziliqini qozghighanliqi körsitilgen.

Teklipnamide mundaq déyilgen: "bu qarar chingxeyde élan qilinishi bilenla tibet oqughuchilirining naraziliq namayishigha seweb boldi. Uyghur aptonom rayonida bolsa, rayondiki uyghur ziyaliyliri we ata-Anilarning qattiq narazi bolushigha qarimay bu siyasetning mejburiy ijra qiliniwatqanliqigha birnechche yil boldi."

Hökümet dairilirige sunulush aldida turghan bu telepnamide," maarip islahati qarari" ning uyghur we tibetler rayonida ijra qilinishi xitayning öz qanuni we bu milletlerning menpeetige uyghun emesliki, shunga mezkur qararni uyghur hem tibetlerning qobul qilmaywatqanliqi emeliy pakitlar bilen otturigha qoyulghan.

Telep namide mundaq déyilgen: "uyghurlarni bu xil siyasetning biwasite ziyankeshlikige uchrighuchilar dések bolidu. Biz bu mesilige süküt qilip turalmaymiz. Milliy barawerlik, ittipaqliq, öz-Ara yardem hem chüshinish asasidiki inaq bolghan milletler munasiwiti berpa qilish؛ bizning bash tartip bolmaydighan burchimiz. Chünki meyli 'chingxey qarari ' we yaki 'shinjang qarari ' bolsun, her ikkisidila xitay tili asas؛ ana til qoshumche orungha qoyulghan. Bu milletler maaripida xitay tili maariptiki asasliq til dep belgilinip, yesli maaripidin bashlap yolgha qoyulush belgilengen. Bu qararlar ata-Anilar hem balilarning qobul qilishini saqlimayla mejburi ijra qiliniwatidu. Hazir hökümet dairiliri bu qararni '3 ke uyghun ' dep teripleshmekte. Ularning qarishiche, bu qarar merkezning rohi, dölet qanuni hem ammining menpeitige uyghun iken. Emma, biz merkezning höjjiti, dölet özi belgiligen asasi qanun, uyghur we tibetler rayonidiki til muhiti hem tarixi tejribilirimizdin qaraydighan bolsaq, hökümet dairiliri chiqarghan bu qarar bu rayonlarning emeliy ehwaligha pütünley uyghun kelmeydu.»

Ilham toxti ependi radiomiz ziyaritini qobul qilip, dairiler yolgha qoyuwatqan" qosh tilliq maarip qarari"ning uyghur hem tibetlerning milliy maaripini weyran qilish bedilige élip bériliwatqanliqini bayan qilip, xitay hökümitini tenqidligen idi.

Ilham toxti ependi qatarliqlar hökümetke yollimaqchi bolghan telepnamide, hökümet dairilirige hazir yolgha qoyuluwatqan "qosh tilliq maarip islahati" namidiki xitay tilini asas qilghan "yekke tilliq maarip siyasiti"ni ijra qilishni toxtitish telep qilinip mundaq bayanlar bérilgen: " 'maarip islahati qarari' diki oqutushta xitay tilini asas qilish, milliy xitay mekteplirini qoshuwétish, oqutush mezmunigha islahat élip bérish qatarliqlarning hemmisi, qanuniy jehette aptonomiye hoquqigha ige bolush belgilengen bu milletlerning öz ana tilini ishlitish hoquqigha tajawuz qilip, bu milletlerning dölet qanunida belgilengen milliy aptonomiyilik qanuni hoquqlirini éghir derijide depsende qildi. Döletning milliy siyasitige xilapliq qildi. Partiye we döletning inawitini töküp, xelqning ishenchini yerde qoydi. Xitay tili derslikini yesli maaripigha omumlashturush qarari bu milletlerning kéyinki ewladlirini ana til terbiyisidin mehrum qaldurdi. ' Maarip islahati qarari' da xitay tili maaripini kéngeytish teshebbus qilinishi, emeliyette chong milletchilik nezeriyisini asas qilghan déyishke bolidu. Bu, milletler barawerliki qanunigha xilap. Dölette ortaq ishlinidighan tilning hökümet xizmitide ishlitilidighan birdin-Bir til dep chüshinish,' köp milletler asasida birlikke kelgen jumhuriyet' dep élan qilinghan dölet namighimu uyghun emes! bu qilmish dölet özi belgiligen 'köp xil til- Yéziqlar barawer ishlitilish kérek' dégen qanunighimu xilap. Shunga biz hazir ijra qiliniwatqan' qosh tilliq maarip' namidiki xitay tilini asas qilghan yekke tilliq maarip siyasitini derhal toxtitishni telep qilimiz. Munasiwetlik dairilerning bu doklatni tapshurup alghandin kéyinki 60 kün ichide bizge bu mesile heqqide jawab bérishini telep qilimiz.

Qedirlik radio anglighuchi dostlar, ilham toxti ependi qatarliqlar teripidin teyyarlanghan 'ana til qayghusi we qosh tilliq maaripqa telep' namliq telepnamining kéyinki qismida uyghur aptonom rayonluq hökümet dairiliri hazir rayonda yürgüzüwatqan maarip siyasiti, til-Yéziq siyasiti we milliy siyasitige qarita 6 türlük chaqiriq hem 12 maddiliq konkrét telep otturigha qoyulghan bolup, programmimizning kéyinki qismida bu heqte anglitish bérimiz.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/Ilham-toxti%20-11292010232624.html/story_main?encoding=latin