Türkiye - Xitay Munasiwetliride Uyghuristan Mesilisi

Muxbirimiz Irade
2010-11-05

5 - Iyul ürümchi weqesidin buyan türkiye we xitaydin ibaret ikki dölet arisida nahayiti qoyuq diplomatiye bérish - Kélishi bashlandi. 5 - Iyul weqesidin kéyin türkiyide barliqqa kelgen zor jamaet pikri we türkiye bash ministiri erdoghanning xitay hökümitini "irqiy qirghinchiliq qilish" bilen eyiblishi, weqe yaratqan eks sadani téximu yuqiri pellige kötürdi.


AFP Photo

Süret, 8 - Öktebir, türkiye bash ministiri erdoghan we xitay bash ministiri wén jyabaw söhettin kéyinki muxbirlarni kütüwélish yighinida.


Elwette türkiye bash ministirining bu herikitini bezi mutexessisler türkiyide barliqqa kelgen xelq awazining bésimigha baghlighan bolsimu we uning weqeni birleshken döletler teshkilatighiche kötürüp chiqish sözide turmighanliqini ilgiri sürgen bolsimu, erdoghanning eyni waqittiki herikiti xelqarada belgilik tesir qozghap, xitayni biaram qilishqa yétip ashqan idi.

Buning bilen ikki dölet munasiwiti bir mehel jiddiyleshـti. Arqidinla xitay dairiliri türkiyige arqa - Arqilap heyetlerni ewetip, türkiyide özini aqlashqa tirishti. Shundin béri türkiyige kelgen xitay heyetlirining ayiqi üzülmeyla qaldi.

Ene shu diplomatik bérish - Kélishler dawamida öktebir éyida xitay bash ministiri wén jyabawning türkiyide 3 künlük resmiy ziyarette bolidighanliq xewiri keldi. Bu xitay bash ministirining 5 - Iyul weqesidin buyan türkiyide élip barghan tunji ziyariti bolup, türkiye metbuatlirida türkiye - Xitay munasiwetliri we uyghurlarning mesilisi qaytidin kün tertipke keldi. Türkiyidiki herqaysi uyghur ammiwi teshkilatliri we uyghurlargha köngül bölidighan bashqa ammiwi teshkilatlar hemmisi wén jyabawning ziyaritige qarshi namayishlirini bashliwetti. Birinchi öktebir küni hem xitayning dölet bayrimigha, hem wén jyabawning türkiyige kélishige naraziliq bildürüsh meqsiti bilen türkiyining istanbul we enqere sheherliridiki xitay elchixana, konsulxanilirining aldida keng kölemlik naraziliq namayishliri élip bérildi.

10 - Ayning 1 - Küni sherqiy türkistan medeniyet we hemkarliq jemiyiti we sherqiy türkistan yashlar teshkilati birlikte istanbuldiki xitay elchixanisi aldida namayish qildi. Radiomizning istanbulda turushluq ixtiyariy muxbiri arslan teminligen sinalghu körünüshlirige asaslanghanda, namayishta sherqiy türkistan maarip we hemkarliq jemiyitining bashliqi hidayitullah oghuzxan we sherqiy türkistan yashlar teshkilatining reisi tibet yüje türk ependiler ayrim - Ayrim halda bayanat élan qilghan. Ular sözide birinchi öktebir künining uyghurlar kommunist xitay teripidin ishghal qilinghan qayghuluq bir kün ikenlikini, uyghurlarning musteqilliq kürishining 61 yildin buyan toxtimay dawam qiliwatqanliqini, uyghur xelqining musteqil yashash arzusining hergizmu toxtap qalmaydighanliqini ipade qildi. Xitay bash ministiri wén jyabawning türkiye ziyaritige naraziliq bildürüldi.

Süret, xitay bash ministiri wén jyabawgha qarshi namayishta ishlitilgen lozunka.
Xitay bash ministiri wén jyabaw 10 - Ayning 8 - Küni türkiyidiki resmiy ziyaritini bashlidi. Uning ziyariti jeryanida türkiyidiki uyghurlar we herqaysi ammiwi teshkilatlar keng kölemlik namayishlarni ötküzdi. 10 - Ayning 8 - Küni türkiyining paytexti enqerede élip bérilghan namayishqa türkiyidiki ammiwi teshkilatlar we uyghurlar qizghin ishtirak qildi. Shu küni enqerede turushluq ixtiyariy muxbirimiz erkin tarimning neq meydandin bergen xewiride namayish jeryanida ghezepke kelgen uyghur namayishchilarning wén jyabawni élip kétiwatqan aptomobilgha ayaq atqanliqi melum boldi. Bu weqe türkiye metbuatlirida "uyghurlar xitay lidérini ayaq bilen kütüwaldi" qatarliq témilarda yer aldi.

Sürette, 10 - Ayning 8 - Küni, xitay bash ministiri wén jyabawning mashinisigha qaritip étilghan ayagh.

Xitay bash minsitiri wén jyabaw istanbulgha yétip kelgende, uninggha qarshi namayishlar 9 - Chésla küni istanbulda dawamlashti.

Süret, 10 - Ayning 8 - Küni enqerede ötküzülgen xitay bash ministiri wén jyabawgha qarshi namayishtin bir körünüsh.

Istanbulda turushluq ixtiyariy muxbirimiz arslan teminligen sinalghudin melum bolushiche, namayish xitay bash ministiri wén jyabawning ziyaret qarargahliri bolghan béshiktash, qara köy we ayasofiya muziyining aldi qatarliq üch orunda élip bérilghan.

Namayishta dunya uyghur qurultéyining muawin reisi séyit tümtürk ependi söz qilghan. U sözide, türkiye bash ministirining wén jiyabawdin uyghurlargha élip bériliwatqan insan heqliri depsendichiliki mesilisini sorishi kéreklikini, ikki dölet arisidiki bu yéqin hemkarliq munasiwitidin uyghurlar we shundaqla uyghurlargha köngül bölüwatqan barliq türk xelqi biaram boluwatqanliqini éytqan.

Süret, 2010 ‏- Yili 10 ‏- Ayning 9 ‏- Künidiki xitay bash ministiri wén jyabawgha qarshi istanbul shehiride élip bérilghan namayishlardin körünüsh.

Wén jiyabaw türkiyidiki ziyaritide ikki dölet arisida 8 türde kélishim imzalandi. Ikki dölet istratégiyilik shériklikini élan qildi emma ikki terep muxbirlarni kütüwélish yighinida uyghur mesilsiini tilgha almidi. Muxbirlarni kütüwélish yighinida xitay ministir wén jiyabaw térorizimgha ortaq küresh mesilsini éytti, emma erdoghan peqetla iqtisad üstide toxtaldi. Mutexeissisler buni ikki döletning uyghur mesiliside pikir birliki hasil qilalmighanliqining ipadisi dep körsetti. We türkiyining uyghurlarni térorist qalpiqi kiydürüshining mumkin emeslikini éytishti.

Xitay bash ministirining ziyariti ayaqlashqandin kéyin, türkiyide "xitayni chüshinish" paaliyetliri élip bérildi. Bu paaliyetning kün tertipi boyiche 10 - Ayning 18 - Küni chüshtin burun saet 10 yérimda enqerediki türkiye istratégiye tetqiqat merkizide türkiye bilen xitayning ottura sherq siyasiti we türkiye - Xitay munasiwiti témisida yighin ötküzüldi.

Yighingha birleshken döletler teshkilati medeniyet komitétining xitay wekili, shangxey hemkarliq teshkilati tetqiqat merkizi bashliqi pen guang, xitay ijtimai penler akadémiyisi dunya iqtisadi we siyasiti tetqiqat inistituti bashliqi jang yüyen, béyjing uniwérsitéti xelqara munasiwetler tetqiqat merkizi bashliqi jang xeybin qatarliq mutexessisler qatnashti.

Türk mutexesislerdin türkiye istratégiye tetqiqat merkizi bashliqi doktor sinan ogan ependi, muawin bashliqi doktor jalalidin yawuz ependi t o b b iqtisad we téxnologiye uniwérsitéti oqutquchisidoktor ihsan chomaq ependi we shundaqla istratégiyilik chüshenche inistituti mutexessisi doktor erkin ekrem ependi, türkiye 21 - Esir tetqiqat merkizi mutexessisi bahadir qoch ependiler qatnashti.

Süret, 10 - Ayning 18 - Küni, enqerediki türkiye istratégiye tetqiqat merkizide ötküzülgen türkiye bilen xitayning ottura sherq siyasiti we türkiye - Xitay munasiwiti témisidiki yighindin bir körünüsh.

Enqerediki ixtiyariy muxbirimiz erkin tarimning xewer qilishiche, yighinning axirida nuqtiliq halda türkiye ‏ - Xitay munasiwitide uyghur mesilisi muzakire qilinghan. Bu heqte türk mutexessisler nuqtiliq halda toxtalghan bolsimu, xitaylar köp pikir bayan qilmighan.

Doktor sinan ogan ependi türkiye bilen xitay otturisida tijariy jehettin reqip bolush mesilisidin bashqa, uyghur mesilisiningmu barliqini, xuddi tatarlar rusiye bilen türkiye munasiwetliride köwrüklük rol oynighandek, uyghurlarningmu shundaq rol oynishi kéreklikini éytqan. Yighingha kelgen xitay mutexesisiler bolsa, artuq ipade bildürmey, bu mesilini choqum xitay hökümitige yetküzidighanliqini éytqan.

Xitay dairiliri türkiyidiki "xitayni chüshinish" paaliyiti ramkisi astida xitay milletler senet ömiki namidiki ömekni teshkilligen. Ular enqere we istanbul sheherliride oyun qoyghan. Oyun qattiq bixeterlik tedbirliri ichide élip bérilghan. Artislar bolsa qattiq kontrol astigha élinghan.

Sürette, 10 - Ayning 17 - Küni "türkiyide xitayni chüshinish" paaliyitide, dangliq uyghur naxshichisi izzet ilyas sehnide.
Emdi nöwet türk rehberlirige kelgen idi. Xitay hökümitining teklipige binaen türkiye rehberliri arqa - Arqidin xitayda resmiy ziyarette boldi. Aldi bilen türkiye ichki ishlar ministiri béshir atalay xitaygha yétip keldi. Arqidinla türkiye büyük millet mejlisi tashqi ishlar kométitining reisi murat merjan we axirida türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawutoghli xitayda resmiy ziyarette boldi. Yeni türkiyining eng muhim rehberliri oxshash waqitta dégüdek xitayda resmiy ziyarette boldi.

Türkiye tashqi ishlar ministiri ehmet dawutoghlining ziyariti aldi bilen qeshqerde bashlanghan bolup, u qeshqer we ürümchilerde élip barghan ziyariti jeryanida, uyghular we türklerning qérindash tughqan xelq ikenlikini, türkiyining uyghurlarning ehwaligha köngül bölidighanliqini, uyghurlargha yardem qilidighanliqini qedemde bir tekitlep ötti.

Süret, türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawudoghlu we ayali qeshqerde uyghurlar bilen birge süretke chüshüwatqan körünüsh.

Ehmet dawutoghli uyghur rayonidiki ziyaritini ayaqlashturup béyjingda xitay muawin dölet reisi shi jinping bilen resmiy uchrishish élip bardi. U uchrishishta mehmut qeshqirining makani bolghan uyghur diyarining türkler üchün muhim ehmiyetke ige ikenlikini, emma türkiyining xitayning zémin pütünlükige hörmet qilidighanliqini, türkiyide xitaygha qarshi heriketlerning élip bérilishigha yol qoymaydighanliqini éytti.

Hemmizge melum bolghandek, türkiye uyghurlarning kishilik hoquq paaliyetliri eng aktip bolghan dölet. Türkiyide "xitaygha qarshi paaliyetlerge yol qoymasliq" ning dairisi néme idi. Türkiye - Xitay munasiwiti mutexesisi erkin ekrem ependi türkiyidiki heriketlerning türkiyidiki asasiy qanun ramkisi ichide we démokratiyilik usulda élip bérilidighanliqini, shunga buni emeliyetke tetbiqlashning ongaygha chüshmeydighanliqini éytti.

Süret, türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawudoghlu we ayali mehmut qeshqiri süriti aldida.

Ikki emeldarning uchrishishda shi jinping sherqiy türkistan bölgünchilirini alahide tilgha aldi. U sherqiy türkistan bölgünchiliri shinjangning ténch tereqqiyatigha tosqunluq qiliwatqanliqini ilgiri sürüp, türkiyining bu jehettiki hemkarliqini telep qilip: " biz türkiyining sherqiy türkistanchilar mesilisidiki toghra pozitsiyisini teghdirleymiz we üch xil küchlerge qarshi hemkarliq qilishni telep qilimiz " dégen ibarini ishletti. Türkiyining sherqiy türkistanchilar mesilisidiki toghra pozitsiyisi némidin ibaret? shi jinpingning bu sözini qandaq chüshinish kérek?

Türkiye tashqi ishlar ministiri ehmet dawutoghli uyghur diyaridiki ziyariti jeryanida uyghur rayonining reisi nurbekrige türkiyining uyghur rayonida türlük iqtisadiy, medeniy munasiwetlerni tereqqiy qildurushni arzu qilidighanliqini ochuq otturigha qoydi. Elwette buning emelge éshishi aqiwette nurbekrining emes, xitay merkizi hökümitining buninggha yol qoyidighan - Qoymaydighanliqi bilen munasiwetlik. Xitay merkizi hökümiti bolsa türkiyining uyghur rayoni bilen iqtisadiy jehettin, qismen halda medeniy jehettiki munasiwetlirini tereqqiy qildurushigha azraq bolsimu yéshil chiraq yaqidighandek körünmekte. Erkin ekrem ependining qarishiche bu xitayning özining isitratégiyilik menpeeti bilen munasiwetlik.

Erkin ekrem ependi sözining axirida türkiye tashqi ishlar ministiri ehmet dawatoghlining hazirghiche türkiyide wezipe ötewatqan eng bilimlik we eng eqilliq bir tashqi ishlar ministiri ikenlikini éytip, "uning xitay bilen bolghan munasiwetliri we uyghur mesilisini qandaq yosunda élip mangidighanliqini birlikte körimiz" dédi.

Uyghur mutexessisler, türkler bilen uyghurlarning qérindash, dindash bolushi we ikki milletning tarixtin buyan qoyuq munasiwet ornitip kelgenliki qatarliq nurghun amillar türkiyini uyghurlarning könglide alahide orungha ige qilip keldi. 5 - Iyul weqesidin kéyin türkiyide qozghalghan qattiq jamaet pikri, aridiki musapiler qanche uzun bolushidin qetiynezer, ikki millet arisdiki qérindashliq rishtige tesir körsitelmeydighanliqini ispatlap berdi. Shunga meyli némila bolmisun, weqedin kéyin bir türk lédirining uyghur rayonigha ziyaretke bérishi, ortaq tariximizning abidilirini ziyaret qilishi, uyghur jamaiti bilen birlikte jüme namizini oqushining özila uyghur xelqige yéterlik derijide rohiy ozuq boldi dep muhakime qilishmaqta.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/turkiye-xitay-we-uyghurlar-11052010195946.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.