Ilham Toxti: 'Hazirqi Dewrde Uyghur We Tibetlerning Ana Tilini Qoghdishi Qanuniy Hoquqi'

Muxbirimiz Mihriban
2010-11-03

Bügün merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, uyghur biz torining sahibi ilham toxti ependi ziyaritimizni qobul qilip, chingxeydiki tibet oqughuchilirining namayishini qollaydighanliqini bildürdi. U yene ana til maaripini qoghdashning uyghurlar we tibetlerning qanuni heq - Hoquqi ikenlikini tekitlep, hökümet dairilirini eger bu milletlerning qanuni heq ‏- Hoquqigha hörmet qilmisa, bu rayonlarda bolupmu uyghur rayonida ana tilni qoghdashni telep qilip partlishi mumkin bolghan naraziliq herikitining téximu shiddetlik bolidighanliqini eskertti.
Ilham toxti ependi Chingxeyde bashlanghan tibet oqughuchilirining ana tilni qoghdash yolidiki telipining uyghurlarningmu heqqaniy telipi ikenlikini tekitlidi. U öz bayanini bu yillarda uyghur aptonom rayonluq hökümet dairiliri rayonda mejburiy yürgüzüwatqan "qosh tilliq oqutush" namidiki maaripni xitaychilashturush siyasitining uyghurlarning naraziliqini qozghap, uyghurlarda éghir "yürek aghriqi" peyda qilghanliqini bildürdi.

"Qosh tilliq maarip uyghurlarning yürek aghriqi"
"Qosh tilliq maarip siyasiti bundaq dawamlashsa bolmaydu. Méningche hazirqidek kétiwerse, qosh tilliq maarip siyasitige bolghan qarshiliq choqum partlaydu. Belkim bu yil birer naraziliq herikiti bolmasliqi mumkin. Emma, kéler yili yaki uningdin kéyinki yili keng kölemlik naraziliq herikiti bolidu. Qanche kéchikip partlisa weqe shunche chong bolushi mumkin. Chünki, "qosh tilliq maarip siyasiti mesilisi aldi bilen milletning til mesilisige bérip taqilidu. Beziler deydu tungganning tili yoq, emma yenila millet süpitide mewjut bolup turuwatidu dep. Emma, biz qarap baqayli, tungganlar millet bolup shekillinish jeryanida xitay tili ularning esli tili idi. Tungganlarning millet bolup shekillinish jeryani uyghurlardin perqliq. Ular xitay millitidin bölünüp chiqqanlar. Bu jehettin ular uyghurlardin perqlinidu. Uyghur milliti tungganlargha oxshimaydu. Uyghur tili tungganlarning tilighimu oxshimaydu. Chünki uyghur milliti özining nechche ming yilliq tereqqiyati jeryanida özige xas mukemmel til qanuniyitini yaritip boldi. Hazirqi uyghur tili démek uyghur medeniyitining, uyghur rohining simwoli. Til dégenlik millet dégenlik, millet dégenlik til dégenlik. Uyghurlarda til tarixi, millet tarixi bilen bille keldi. Uyghur tili ajizlashti démek, bu millet ajizlashti dégenliktur. Uyghur milliti uyghur tilini özining jéni dep bilidu. Shunga uyghur tilini ajizlashturushqa urunush bu milletning yürikini aghritidu elwette."

"Hazirqi dewrde uyghurlarning ana tilini qoghdishi qanuni hoquqi"
Ilham toxti ependi Uyghurlarning öz tarixida uyghur tilini qoghdash yolidiki heriketlirini mexmut qeshqirining " türki tillar diwani" ni yézip chiqish jeryanini we ottura esirde ereb hem pars tili hökümranliq orunda turghan mezgillerde, türki tilining bu tillar bilen beygige chüsheligidek derijide ikenlikini eskertip, uyghur millitining öz tarixida ana tilini her waqit qedirlep kelgenlikini eskertti.

U uyghurlarning hazirqi ehwalini ilgiriki dewr bilen sélishturup, hazirqi dewrdimu uyghurlarning öz qanuni hoquqi bolghan uyghur tilini jan tikip qoghdaydighanliqini bildürdi.

"Hazirqi dunya échiwétilgen dunya, intérnét dunyasi. Uyghurlar dunya tereqqiy qilghan, uchur dewrige qedem qoyghan dewrde yashawatidu. Gerche bu dölettiki qanun mukemmel bolmisimu, özi yazghan, özi békitken qanunni bezide depsende qilsimu, tüzüp qoyup ijra qilmisimu, lékin shu nerse éniqki, öz ana tilini qollinish xelqning qanuni hoquqi. Xelq bu hoquqni obdan bilidu. Öz medeniyitini söyidu, öz medeniyitidin ayrilalmaydu. "

"Mejburiy ijra qiliniwatqan maaripni xitaychilashturush uyghurlarning naraziliqini barghanche kücheytidu"
Ilham toxti ependi, uyghur aptonom rayon dairiliri rayonda mejburiy ijra qiliwatqan qosh tilliq maarip namidiki maaripni xitaychilashturush uyghurlarning naraziliqini barghanche kücheytidighanliqini tekitlidi.

"Hazir ijra qiliniwatqini qosh tilliq maarip emes, belki ana tilni yoqitish maaripi. Uchur dewride uyghurlar her xil kespi sahede yüksilish üchün bashqa tillarni öginidu elwette. Chünki kanada, amérika, yawropa döletlirining hemmiside qosh tilliq maarip bar. Emma bu döletlerde héchqachan mejburlash xaraktérini almighan. Hazirqidek milletlerning öz ana tilini ajizlashturush hetta yoqitishqa urunush ehwali körülidiken, ana sütini émip chong bolghan uyghurlar elwette öz ana tilining abruyini qoghdaydu. Hazirqi ijtimaiy siyasiy muhit sewebidin uyghurlarning öz naraziliqini ipadilesh muhiti kemchil bolmaqta. Emma bu ehwalni uyghurlarning "qosh tilliq maarip"qa naraziliqi yoq dep chüshense xatalashqan bolidu. Chünki xelqning qelbidiki naraziliq herqachan kötürülüp chiqidu. Hazir tibetlerde "qosh tilliq maarip" qa bolghan naraziliq bu xil maarip yolgha qoyulmay turup bashlandi. Emma, uyghurlarda bu alliburun bashlinip boldi. Shunga uyghurlardiki naraziliq keypiyati hazir pütün millet boyiche omumiy keypiyatqa alliqachan aylinip boldi.Shunga eger mushu siyasetni yürgüzüwatqanlar xelqning rayigha baqmisa, haman chong weqe chiqidu. Shexsen menmu béyjingda yashawatqinim bilen balilirimning uyghur tilini untup qélishigha yol qoymaymen. Öyde uyghur tilini ching tutimen."

U, "sizningche tibetlerning bu naraziliq namayishidin kéyin hökümet dairiliri tibetlerge qaratqan qosh tilliq maarip siyasitini yolgha qoyushni astilitishi mumkinmu?" dégen soalgha jawab bérip mundaq dédi: "chingxey oqughuchilirining namayishidin kéyin, chingxey hökümiti tibet oqughuchilirining "qosh tilliq maarip"siyasitini xata chüshinip qalghanliqini otturigha qoyup, rayonda maarip islahati élip bérishtin ilgiri aldi bilen xelq rayigha étibar béridighanliqini, ata ‏ - Anilarning, oqughuchilarning pikrini alidighanliqini bildürdi. Méningche bu bir aktip inkas, yaxshi ehwal hem mushundaq bolushi kérek."

Ilham toxti ependi arqidinla shinjang uyghur aptonom rayonida yürgüzüliwatqan "qosh tilliq maarip " siyasitining xelqning rayigha xilap halda xata élip bériliwatqanliqini, chingxey hökümiti bilen sélishturup uyghur aptonom rayon dairilirini tenqidlidi.

"Bir milletning tilini xelqning pikrini almay, u milletning maaripini, tilini orunlashturush, héchkim qobul qilmaydighan bir ish. Shu milletning maaripida islahat élip barghanda shu milletning pikrini élish kérek. Shundaq, xitay tilini öginish nahayiti muhim, emma bu tilni öginish qandaqtur uyghur aptonom rayonidiki hökümet dairiliri tekitlewatqandek héchqachan bizning ana tilimizdin muhim emes. Xitay tilini öginish kérek, emma aldi bilen ana tilni, öz medeniyitimizni yaxshi bilish kérek. Hökümet dairiliri choqum atalmish qosh til maaripi bilen milliy maarip otturisidiki bu munasiwetni toghra bir terep qilishi kérek! eger bu siyaset shinjangda toghra ijra qilinmisa, shinjangda choqum chong ish chiqidu! bundaq dawamlishiwerse bolmaydu. Aldi bilen bir medeniyetni, bir tilni hörmetlesh kérek. Chünki bu junggoning qanunida belgilengen."

"Uyghur aptonom rayon dairiliri mesilining éghirliqini bilidu, emma tüzitishke tirishmidi"
Ilham toxti ependi muxbirning " sizningche chingxey hökümitining xelqqe bergen jawabidin kéyin, uyghur aptonom rayon dairiliri buningdin ilham élishi mumkinmu? sizningche, ular hazir yürgüzüwatqan qosh tilliq maarip siyasitide ötküzgen xataliqini tüzitermu ? " dégen soaligha jawab bérip, uyghur aptonom rayon dairilirining mesilining éghir ikenlikini bilidighanliqini, emma bu xataliqini tüzitishke tirishmighanliqini ilgiri sürdi.

"Méningche, hazir shinjang uyghur aptonom dairiliri rayonda mesilining éghir ikenlikini bilidu. Chünki hazir uyghur aptonom rayonidiki weziyet nazuk halette turuwatidu. Ular qosh tilliq maarip siyasitidiki mesililerni oylinishi mumkin. Bu peqetla chingxeydiki mesilila bolup qalmastin, belki uyghur aptonom rayon hökümitige bérilgen bir signal. Milletning til mesilisi bilen oynashsa, buningdin mesile chiqidighini éniq. Eger mesile chiqsa hökümet rayonda qoghdimaqchi bolghan muqimliq weziyitigila tesir yétip qalmastin, belki shu emeldarlarning olturghan orunduqighimu tesir yétidu. Shunga ular shexsiyiti nuqtisidin bolsimu, bu mesilini oylishidu. Emma, men dewatqan muhim nuqta til tibetlerning hoquqi, til uyghurlarning hoquqi, bu qanuni prinsip. Bir milletni hörmetlesh kérek, bir tilni hörmetlesh kérek. Shunga shinjang uyghur aptonom rayon dairiliri aldi bilen qanunni hörmetlesh kérek. Bu muresse qilidighan mesile emes."

"Biz uyghur tilini qoghdash yolida herqandaq bedel töleshke teyyar"
Ilham toxti ependi yene hazir uyghur aptonom rayon dairiliri yürgüzüwatqan basturush siyasitini eyiblesh bilen bille, özining uyghur tilini qoghdash yolidiki iradisini ipadilep mundaq dédi: "til heqqide sözlesh dölet qanunigha xilap emes. Eger mushu nuqtidin ademni solap qoysa, bu nuqtidin ademni xatalashti dése, bu xataliqni üstimizge alsaqmu meyli. Chünki bizning qiliwatqanlirimiz xata emes. Chünki hazir dölet qanunini tüzgenler özi xata qiliwatidu. Ana tilni qoghdighuchilarni jazalash heqqide perman chüshürüwatqanlar, shu xil siyasetni tüzgenler özi xatalashti. Eger yerlik orunlar yerlik siyasetni dölet qanunidin yuqiri orungha qoyup, xelqning qanuni hoquqini depsende qilsa, bu xil ehwal xelqning naraziliqini kücheytip, axirqi hésabta zor kölemlik naraziliq herikitini keltürüp chiqiridu."

Söhbitimiz dawamida ilham toxti ependi yene, nöwette özi bashchiliqidiki bir guruppa ezalirining uyghur aptonom rayonida mejburiy yürgüzüliwatqan "qosh tilliq maarip" siyasitining ijra qilinish ehwali heqqide tekshürüsh élip bériwatqanliqini eskertti, shundaqla tekshürüsh netijisi hem bu birnechche yildin buyan bu siyasetning uyghurlargha élip kelgen emeliy ziyanliri heqqide toxtaldi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-qosh-til-heqqide-11032010184635.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki söhbitimizning tepsilatini anglaysiler. Etiki programmimizda söhbitimizning dawamini tonushturimiz.