Qirghizlar We Özbékler Otturisidiki Toqunushning Sewebi Zadi Néme?
Muxbirimiz Erkin Tarim
2010-06-16

Qirghizistanning osh we jalalabad wilayetliride yüz bergen weqe 6 kündin béri dunya metbuatliridin keng kölemde orun almaqta. Türk metbuatliridiki xewerlerge qarighanda, bu toqunushta 200 etrapida kishi ölgen, 2000 gha yéqin adem yaridar bolghan.


Türkiye metbuatlirida eng köp munazire boluwatqan mesililer, özbék we qirghizdin ibaret ikki qérindash millet néme üchün bir - Birini qiridu? rusiye néme üchün qirghizistanning waqitliq hökümitining telipini ret qildi? özbékistan hökümiti néme üchün téxiche pozitsiye bildürmidi? özbékistan chégrisigha kelgen özbéklerning beziliri néme üchün özbékistangha kirishke ruxset qilinmidi? bu weqede shangxey hemkarliq teshkilatining roli néme? türk hökümiti bu mesilide némilerni qilalaydu? dégendeklerdin ibaret.

Türkiye jumhuriyiti 6 - Ayning 14 - Küni ikki ayropilan ewetip qirghizistanning osh we jalalabad wilayetliride turushluq türklerni türkiyige qayturup ekeldi. Qaytip kelgen türklerning éytishiche chirayi özbéklerge oxshaydighan bezi türkler awarichiliqqa uchrighan bolsimu, lékin qirghizlar türklerge chéqilmighan.

Biz yuqiridiki soallargha jawab tépish üchün sabiq dölet ministiri exet andijan we türkiye qoch uniwérsitéti oqutquchisi proféssor doktor témur qojaoghlu ependilerge mikrafonimizni uzattuq.

Burun türkiyide türkiy milletler we türkiy jumhuriyetlerge mesul dölet ministirlik wezipisi ötigen proféssor doktor exet andijan ependi qirghizlar bilen özbékler otturisidiki toqunushning otturigha chiqishidiki sewebler üstide toxtilip mundaq dédi: "buning üch sewebi bar. Aldi bilen buning bir tarixiy arqa körünishi bar. Perghane wadisi sowét ittipaqi mezgilide üch réspublikigha, yeni qirghizistan, özbékistan we tajikistangha bölüp bérilgen. Sabiq sowét ittipaqi özbékler eng köp jaylashqan osh bilen jalalabadni 1936 - Yili qirghizistanni réspublika qilghan waqtida qirghizistangha bergen. Xojent shehiri tajikistangha bérilgen. Hazir bu döletlerning chégriliri milliy kimliklerge maslashmaydu. Yeni, özbékler zich olturaqlashqan jaylar tajik we qirghizlargha bölüp bérilgen. Sowét ittipaqi mezgilide ruslarning bésim siyasiti tüpeylidin toqunush meydangha chiqmighan. Sabiq sowét ittipaqi ajizlighandin kéyin, 1989 - Yili, perghanide aghiska türkliri bilen özbékler otturisida toqunush meydangha keldi. 1990 - Yili, yazda tupraq bölüp bérishtiki adaletsizlik bahanisida özbékler bilen qirghizlar arisida toqunush kélip chiqti. Bu toqunushta 150 etrapida özbék, 40 etrapida qirghiz we bir qanche rus ölgen idi."

Sabiq dölet ministiri exet andijan ependi bu toqunushning meydangha kélishidiki ikkinchi sewebning iqtisadiy seweb ikenlikini chüshendürüp mundaq dédi: "ottura asiyadiki qirghizistan bilen tajikistan eng namrat döletlerdur. 2008 - Yilidiki melumatlargha qarighanda, qirghizistandiki bir insanning yilliq otturiche kirimi 550 dollar etrapida. Bu daramet adil tarqitilsa bir kishining ayliq maashi 50 dollarghimu yetmeydu dégen gep. Bundaq bir sharaitta qirghizistanda, parixorluq, arqa ishik we qanunsizliq ajayip ewj élip ketken. Iqtisadiy jehettiki adaletsizlik hakimiyetke we bashqa milletlerge bolghan nepretni kücheytiwetken."

Sabiq dölet ministiri exet andijan ependi üchinchi sewebning siyasiy seweb ikenliki heqqide toxtilip, mundaq dédi: "osh we jalalabadtiki bu weqeni bashlighan kishiler sabiq dölet bashliqi qurmanbék baqiyéfning qollighuchiliri. Ular baqiyéfning qirghizistangha kélip, qayta dölet bashliqi bolushini telep qilidu. Ular qirghizistanning waqitliq hökümitini qobul qilmaydu. Bu yerdiki özbékler baqiyéfning esebiy milletchilik siyasitige qarshi idi. Osh we jalalabadtiki özbékler waqitliq hökümetni qollaytti. Waqitliq hökümetke qarshi bolghan bu qirghizlar merkezge qarshi élip barmaqchi bolghan herikitini özbék - Qirghiz toqunushigha aylandurdi. Qisqisi, bu qanliq weqening sewebi tarixiy, iqtisadiy we siyasiy sewebtin ibaret."

Sabiq dölet ministiri proféssor doktor exet andijan ependi özbékistanning yüzlerche özbék öltürülgen mezkur weqege nisbeten pozitsiye bildürmeslikidiki sewebning dölet bashliqi kérimofning özbék xelqini qoghdashtin köre, öz textini qoghdap qélishning koyida ikenlikini bildürüp mundaq dédi: "özbékistan, 1990 - Yilida 150 özbék öltürülgendimu pozitsiye bildürmigen idi. Hazirmu pozitsiye bildürmey turiwéliwatidu. Özbékistanda diktaturliq tüzüm mewjut . Islam kérimof 2005 - Yili, qirghizistanda meydangha kelgen hökümetke qarshi erkinlik herikitining özbékistangha yéyilip kétishidin ensirigechke, qirghizistan chégrisini taqiwetken idi. Islam kérimof üchün özbéklerning jéni, özbék xelqining menpeeti muhim emes, özining hakimiyitini saqlap qélishi muhim. Shunga, bu qétim qirghizistandin qéchip özbékistan chégrisigha kelgen özbék yashlarni kirgüzmidi. Yashanghan ayallarni , balilarni qobul qiliwatidu. Eng échinishliqi özbékistan xelqi osh we jalalabadta öltürülgen özbéklerdin bixewer. Özbék metbuatliri qirghizistanda toqunush bolghanliqini bériwatidu, emma özbéklerning öltürülgenlikini bermeywatidu. Özbékistan hökümiti buni bilidu, emma xelqqe ashkarilimaywatidu."

Sabiq dölet ministiri exet andijan türkiyining bu rayondiki tesirining bek az ikenlikini, ikki ayropilan ewetip türklerni ekelgenlikini we yardem boyumliri yollaydighanliqini, buningdin bashqa bir chong roli bolmaydighanliqini körsetti. U, buning sewebning qirghizistanning türkiyidin birer telipi yoqluqi ikenlikini bildürdi. Uning qarishiche, rusiye qirghizistanning ichki ishlirigha arilishishni xalimighachqa herbiy qoshun ewetmigen bolup, belki shangxey hemkarliq teshkilatining yardem qoshuni teshkillep osh we jalalabadqa ewetish éhtimali bar.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/qirghizistandiki-toqunush-sewebliri-06162010202357.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.