Jallat Shing Shisey Qetliam Qilghan Uyghurlar Heqqide Sanliq Melumat

                                                                           -1-
1957 - yili bahar ayliri idi . Idare boyiche omumiy taziliq yürgüzmekchi bolup , hemme ishchi - xizmetchiler guruppilargha bölündi . Merhum Téyipchan Éliyop , Abdékirim Hoja , EHmet Ziya'i , Rozi Qasim we men bilen besh - alte kishi bir guruppa bolghanduq . Xizmet teqsimati boyiche biz shu chaghdiki rus kulubi ( hazirqi dostluq kulubi ) bilen shinjang edebiyat - sen'etchiler birleshmisi ( hazirqi shinjang xelq neshriyati a'ilikler qorasi ) ariliqidiki lapasliq karidorni tazilashqa kirishtuq . Bu karidorgha 40 - yillarda chiqqan uyghur yéziqidiki gézit zhornallar top - topi bilen baghlap tashlan'ghan . Biz ularning kargha kélidighan ( sésip - chirimigen ) lirini birleshmining qira'etxanisigha toshup , kéreksizlirini exlet döwisige tashliduq . Uni tügitip karidorning yer yüzini süpürüp tazilighandin kéyin , torustiki lim yaghachlar bilen chenzilerning arisigha qisturulghan gézit - zhornallar we xet - cheklerni yighishturushqa kirishtuq . Shu arida qolimizgha meshning kaniydek chongluqta , ikki béshi yilimlap chaplan'ghan bir top qeghez chiqip qaldi . Biz uninggha qiziqip , " buning ichide choqum qimmetlik matiriyal bolushi mumkin dep , uni pichaq bilen késip achtuq , uning ichidin yip bilen tikilgen xenzuche yéziqtiki ikki top matiriyal chiqti . Merhum Abdékérim Hoja uni qoligha élip oqup , bizge mundaq dep bergini hazirqidek ésimde : " bu ichkiridin shinjanggha shéngshiseyning ishini mexpi tekshürgili kelgen bir xizmet ömiki yazghan doklatning kupiyisi iken . Buningda Shéng Shisey türlük bednamlar bilen qetl qilghan ademlerning sani jedwelleshtürüptu . Buning yekünide mundaq diyilgen :



1 . Jay - jaylardin tutqun qilip ekilip öltürülgenler 57000 din artuq . Bular asasen yerlik xelqning mötiwerliri , yurt chongliri we oqumushluq kishiler , bularning ichide , komunist dep öltürülgenlerdin bashqa xenzulardin shéngshiseyning özining inisimu bar .



2 . 1933 - yili maxosenni qoghlash bahanisi bilen jenubiy shinjangning maralbéshi nahiyisigiche ewetilgen aq oruslar teripidin öltürülgenler we 1937 - yili " shinjangda kötürülgen qozghilanggha qatnashqan " dep öltürülgenler 30000 din artuq



3 . " altaygha altun kolashqa baridu " dep , jenubiy shinjangning herqaysi jayliridin élip kélinip , altaygha barghiche bolghan chöl - jezirilerde susizliq , achliq we yuqumluq késellikler bilen ölgenler we altaygha élip bérilghandin kéyin miltiqni onglap atalmay urushta nabut bolghanlarning sani 40000 , bularning jughi - jemi'iy 127000 din artuq . Herqaysi wilayet - nahiyelerning qamaqxanilirda öltürülgenlerning sani buning sirtida . Chünki , biz bu heqte éniq we heqiqi san'gha érishelmiduq .



Bu matiriyal arimizda bir az ghulghula qozghidi . Axir , Abdukérim Hoja bu matiriyalni birleshminng partiye guruppisigha élip kirip ketti . Bu ishqa bügünki künde 36 yil boldi . Bu ish her bir ésimge kelse , paji'elik ötmüshning qanliq , xünük we yirginchlik körünüshi köz aldimda gewdilen'gendek bolidu .



                                                                        -2-
1944–yili 9- ayning 11- küni ikki quli shinjangdiki her millet xelqining qéni bilen buyalghan jallat shéng shisey shinjang xelqini bulap - talap tapqan altun–kümüshlirini aldin yolgha sélip shinjangdiki 11 yilliq "padishah"liq hayatini axirlashturup chongchinggha uchidighan ayropilan'gha olturup qachmaqchi boldi .


Uning kitidighanliq xewirini anglighan nurghun kishiler duben mehkimisining aldigha yighilip : " shéng shisey digen yalmawuz , siningmu axiri texittin chüshidighan küning keldi " dep waqirap tentene qilishti , liyudawan etrapidiki qewristanliqta nurghun kishler shéng shisey teripidin öltürülgen uruq - tuqqanlirining qewre béshigha kilip yigha - zare qilishti . " nur géziti " ning tuluq bolmighan sitastikisigha asaslan'ghanda shéng shisey shinjanggha hökümranliq qilghan 11 yil ichide yüzming ademni türmige tashlighan , buning ichide ellik ming adem qiynap öltürülgen . Tümür xelipe , xujuniyaz'haji , memtéli ependi , abduxaliq uyghur qatarliq uyghur xelqining munewer perzenitliri shéng shisey we uning ghalchilliri teripidin qiynap öltürülgen .Shéng shisey chongchinggha barghandin kiyin duben mehkimisining tégidiki ambargha yushurup qoyghan téxi yötkep kitishke ülgürmigen 50 ming ser altunni her qandaq bedel tüleshtin qayitmay qoghdap qélish toghurluq ürümchidiki qéyna'akisi we maliye nazaritining naziri péng jiyüen'ge télfon qilghan . U chongchingda gomindang ormanchiliq ministérligining ministéri bolghandin kiyin uning qisaschilliri chongchinggha egiship kelgen shundaqla chongchidiki awam xeliq uning shinjangdiki qilmishliridin xewer tépip uning düshmini köpiyip ketkechke u xizmetke baralmay öyide yushurnup yatqan.1945–yili gomindang 6 nöwetlik qorultéyi échilghanda , gomindangning ichki qismidiki burun shinjanggha xizmet bilen barghanda shéng shisey teripidin türmige tashlinip ülüm éghzidin yénip kelgen nurghun emeldarlar shéng shiseyge " birleshme hojum " qozghap , eyni waqittiki gomindang zongtungi jiyang jéyshidin shéng shiseyni sotqa tapshurup sotlashni telep qilghan . Bu waqitta shéng shiseyning shinjangdiki duben mehkimisining astidiki altun - kümüshlirini pare alghan jiyang zongtung shéng shisey shinjangni öz qulida tutup turalidi , shinjangni pantürkisitlar we chet'el jahan'girlirigha ( rusye , türkiye , en'gilyeni körsitidu ) tartquzup qoymidi , buning özi bir chong töhpe , shéng shiseyni jazalash gomindangni ichki qismigha nisbeten paydisiz dep shéng shiseyni qoghdap qaldi . Shuning bilen shéng shisey chongchingdiki mensiwidin élip tashlan'ghan bulup boldi qilindi.Yapun'gha qarshi urush ghelbe qilghandin kiyin shéng shisey gomindang génrali xuzungnen bilen munasiwettin paydilinip qayta bash kütürüp burunqi xaqanliqini eslige keltürüsh xam - xiyalida wéyyüenjang gherbi shimal senmusining meslehetchilik wezipisini qolgha keltürüp shinjangdin bulap kelgen nechche mashina altun - kümüshni élip shenshige qarap yolgha chiqti . Bu waqitta shéng shiseyning shinjangdin ghayet zor altun - kümüsh bulap kelgenlik xewiri pütün memliketke pur ketken bulup u bawji shehrige kelgende élip mangghan altun - kumushliri u yerdiki gomindang herbiliri teripidin pak - pakize bulandi . Shuning bilen rohiy jehettin qattiq zerbige uchrighan bu jallat lalma it kebi qéchip wuxen'ge bérip panahlandi.Shéng shisey chongchinggha qachqanda qéyin'atisi ,ayali qatarliq 11 kishini gensuning lenju shehrining sértigha yasidaqhoyla - aram sélip urunlashturup qoyghan bulup ular u yerde shéng shiseyning qayta bash kütürüshini kütüp turuwatatti . –1949 yili 5 - ayning 17- küni sa'et altide bu bir a'ilidiki 11 adem namelum kishiler teripidin dehshetlik usulda qirghin qilindi . Eyni chaghdiki enze pash qilish alahide gurupisidiki fen zungshiyangning xatirisige asaslan'ghanda neq meydan intayi qoqunuchluq bulup nurghun yil herbide ishlep urush meydanlirida yürgen kishlermu bu menzirini kürüp qorqup hoshidin kitip yéqilghan . Kiyin lenju da'irlirining iz qoghlap tekshürüsh netijiside buni eyni waqitta shinjangda shéng shiseyning ziyankeshlikige uchrighan sherqi shimalliqherbiler qilghan bulup asaslighi öch élish we shinjangdin bulan'ghan bayliqlarni bülüshüsh qatarliq amillar sewep bolghan . Qatilliq qilghan herbi lenju terep qattiq tekshürwatqanda özini öltürwalghan bulup wesyetnamisigha asaslan'ghanda bu herbiler eyni waqitta shéng shisey hakimyet tikliwalghandin kiyin özige yardemleshken yurutdashlirini " asiyliq qilmaqchi " digenni bahene qilip közdin yuqatqanda qéchip aman qalghanlar iken. Barliq uruq - tuqqanliridin ayrilghan shéng shisey–1949–yili jiyang jéyéshigha egiship teywen'ge qachqan . Teywen'ge barghandin kiyin jiyang jéshigha pare birip zongtong mehkimisining meslehetchisi , lahiyelesh - pilan mehkimisining ezasi qatarliq quruo menseplerge ige bulup kün ötküzüshke chüshken . Biraq teywen'ge barghandin kiyinmu uning ziyankeshlikige uchrighanlar uni bosh quyuwetmigen . 1954 - yili teywende " gomindang qorultéyi " échilghanda köp sanliq kishiler jiyang jéshidin shéng shiseyni tekshurüp - sotlashni telep qilghan . Eyni waqitta jiyang jéshi parlamittin zongtung ölgiche texitte olturidu digen maddini asasi qanun'gha kirgüzüshni umit qilwatqan bolghachqa amalsiz shéng shiseyni tekshürüshke imza qoyghan . Shéng shisey shinjangdin bulighan altun - kümüshni axirqi qalduqlirini gomindang emeldarlirigha pare bérip bu tekshurüshtinmu aman - isen ütüwalghan .Shundaq bulishigha qarimay gomindangning her qétimliq chong yéghinlirida shéng shisey meslisi toxtimastin otturgha quyulup gomindang ichki qismining bash aghriqigha aylan'ghan .

Shéng shisey qorqup ketkechke familisini yen dep özgertip siyasi sehnidin chikinip chiqip yushurunup yashashqa mejbur bolghan , özini qoghdashqa mexsus yushurun qoghdash etriti yallighan.1960–yiligha kelgende teybiydiki sherqi nenjing yuli beshinchi bölek 291- kochidiki kishiler bir aq chachliq qérining renggi öngüp ketken chapanni kiyip , eski bajin'gir keshni sörep kichik pukeylerdin yimeklik sétwélip yürgini küretti , léki héchkimmu uni shinjang xelqini 11 yil bulang - talang qilip ikki quli uyghur xelqining qip - qizil qéni bilen buyalghan jallat shéng shisey dep oylimayitti.Shéng shisey bughulghan qan - qisasining köplikini bilgechke ölgiche yen familisini qollinip yushurnup yürgen , bashqilar sogha qilghan yimekliknimu yiyishke pétinalmay kochidiki botkilardin özi sétwélip qol sélip tekshürüp yiyishke mejbur bolghan . U 1970 - yili 7- ayning 13 - küni 75 yéshida teybiyda aghrip it ülümide ölgen .

_________________



Esli menbe : "Shinjang Tarix Matériyalliri" 35 - san