Milliy Teragediye, Mehmut Muhiti We 6- Diwiziye

Hoja Niyaz haji atalmish ölkilik hökümetning mu'awin re'isi bolghandin kéyin u ürümchige méngish aldida , öz qisimliridin Hamuthan lüyjangni 500 esker bilen özini qoghdashqa élip qalidu , Shéng shisey Hoji Niyaz Hajining qalduq qisimlirini bir diwiziye qilip teshkillep , uni 6- diwiziye dep ataydu (u diwiziyening tuluq ismi «Shinjang chégra mudapi'e quruqluq eskiri atliq qoshun waqitliq 6- diwiziyisi ») .Bu diwiziyige Mehmut Muhitini qomandanliqqa teyinleydu .Diwiziye bir brgada ,4 polk (tuen) ,bir muhapizetchi iskadrondin terkib tapidu. Birgada komandirliqigha Qumulluq Sali Dorgha ,mu'awini qilip Turpanliq Tohtibeg teyinlinidu .1- Polk Tuen komandiri turpanliq Semet Haji ,2- polk komandiri Turpanliq Qurbanniyaz Gajidi(Shahidi depmu atilatti ) ,3-polk komandiri Toqsunluq Ghopur ,,4- polk komandiri Turpanliq Polatbegler bolidu .

36-Maxusen qismi maralbéshidin chékin'gendin kéyin qomandan Mehmut muhiti général léytnant onwani bilen 6- diwiziyini bashlap , 1934-yili 20- iyul Qeshqer shehrige yétip bérip ,Diwiziye Bash Shitabini Qeshqer shehridiki sabiq Shitey yamuligha orunlashturidu .Bulardin bir tuen bash shitab orunlashqan jaydiki yumulaq sheherge ,bir tuen sheher ichidiki soda- saraylargha , bir tuen yéngisar qel'esige ,bir tuen yerken kona sheherge orunlishidu . 1933-Yili teshkillin'gen yerlik qoshunlardin « Qeshqer Üstin Artush birigadisi » dep atalghan Zeydin Karwanning qalduq qoshunliri ,«Astin Artush Birigadisi »dep atalghan kichik Ahunning qalduq qoshunliri we Kichik Ahun qoshunidiki «Partizan etret qomandani» dep atalghan Rishtem (bu namni mafuyen bargen )ning bir pey eskiri Mehmut Muhitigha qoshulidu , shuning bilen 6- diwiziye eskirining omumi sani 4000 etrapida bolidu .

Mehmut Muhiti Qeshqerge kélip uzaq ötmey , Ürümchidin Gong Jinxen dégen kishi bashchiliqida bir tuen esker Qeshqerge kélip yéngisheherge ,Liyu Singchung bashchiliqida bir tuen esker Yerken'ge orunlishidu .Bu Majungying Sowét Ittipaqigha ötüp ketken ,uning qarmiqidiki qoshun Maxusen'ge tapshurulup , Maxusen Hoten'ge orunlashqan waqit idi . Shu künlerde Shéng Shisey 6- diwiziyini tertipke sélish bahanisi bilen , Rus généralliridin birinchi qétim Rabalkin (saqalliq général ),ikkinchi qétim Obhop ,üchünchi qétim Dotkin qatarliqlarni qeshqerge ewetip , eslidiki herbiy telim körmigen milliy qisimgha birinchi qedemde intizam terbiyisi ,ikkinchi qedemde zamaniwi herbiy telim -terbiye dersi ötidu . Dotkin kélishi bilen herbiy özgirish bolup ,bashqa ishlar élip bérilmaydu .

Shu künlerde Shéng Shisey 6- diwiziyedin qurbanniyaz se'idi (Mehmut Muhitining achisining oghli) ,diwiziye qoral -yaragh mes'uli Abdulla Ependi (Abdulla tuenjang) ,mu'awini Ehmet tuenjang , tuenjang Qurbanniyaz Shahidi we shitab bashliqi Sayim'axunlarni oqushqa dep Ürümchige élip kétidu . Ular 1934-yilidin 1935- yilighiche tashkentte herbiy mektepte oqup idiye özgertip kélidu .Shuningdin kéyin 6- diwiziye ichidiki weziyet özgirishke bashlaydu .

Mesilen , Sherqiy Shimal pida'iylar qoshunining sabiq générali Lu Bin garnizon qomandani bolup kélidu , buning bilen Mehmut Muhiti mu'awin sijang bolup qalidu . Shuningdin kéyin Shéng Shisey hökümiti qorallarni yighiwélish üchün «6- diwiziyining qoralliri kona , bu qorallarni tapshurunglar ,biz silerge yéngi qoral bérimiz » deydu . Mehmut Muhiti « Aldi bilen yéngi qoralni béringlar ,andin kona qoralni bérimiz » dep qoral tapshurghili unimaydu . Shuningdin kéyin Shéng Shisey Toqsunluq Ghopur tuenjang ,mu'awini Abdüshükür tuenjang ,muhapizetchi etret bashliqi Hüsiyin Ahun ,qumulluq Sali lüyjang ,Pazil lüyjang ,shayarliq Hemdem Beghaji , Polat tuenjang , meslihetchiler bashliqi Nizamidin ependi , qoral-yaragh bashliqi Abdumömin haji , Memet Helipet ,Eyyup beg qatarliq pishqedemlerni ürümchige yötkep , ularning ornigha bashqa ademlerni orunlashturidu . Shuning bilen 6- diwiziyining süpiti özgirip ,Mehmut Muhitining bezi yéqin ademlirimu uninggha qarshi turidu . Semet haji shéng shisey aldida Mehmut Muhitini öltürüsh üchün qesem béridu . Toqsunluq Ghopur tuenjeng ,Qeshqerlik mu'awin tuenjang Abdüshükür Ahunlar ehwalni Mehmut Muhitigha éytip qoyidu . Mehmut Muhiti semet hajini qolgha alidu . Yuqurqidek bir qatar herketler Mehmut Muhitini 1937-yili 4- ayning 2- küni bir qanche yéqin ademlirini élip, janijan wetini Sherqiy Türkistandin ayrilip Hindistan'gha chiqip kétishke mejbur qilidu .
*****

Mehmut Muhiti

Mehmut Muhiti 1887- yili Turpan Astanida halliq a'ilide tughulghan . U A'ile terbiyisidin kéyin öz yurtidiki kona mektep we medrislerde oqighan ,kéyin soda- tijaretke arliship Ürümchi ,Chöchek we Rosiyining Shemey ,Qazan we Ottura asiyadiki herqaysi chong -kichik sheherliride hetta Moskwa , Pétirborigkiche bérip tijaret qilghan .U shu mezgilde yéngi ilim -pen ögen'gen we Rus tili ögen'gen . Kéyinki mezgilde akisi Mehsut Muhitining yéngi mektep échish ishigha yardemde bolghan .

1931-Yili Qumul déhqanlar qozghilingining tesiri bilen Turpan xelqi qozghalghanda Turpan qozghilingigha qatnashqan , kéyin akisi Mehsut muhiti urushta qurban bolghandin kéyin Turpan qozghilingigha yétkchi bolghan . Qozghilangchilar turpandin Alte sheher terepke chékinip Qeshqerde turghanda ,Shéng Shisey qarmiqidiki 6- shining sijangi bolghan . Qeshqerde bolghan mezgilde Qeshqer yéngi zaman ma'aripi üchün körünerlik töhpe qoshidu .Diniy medrislerni islah qilidu .

1937-Yili -4-ayning 2- küni , u weziyet teqezasi bilen bir qanche yéqinlirini élip eziz wetini Sherqitürkistanni terk eip Hindistan'gha chiqip ketken . Hindistanda bir mezgil turghandin kéyin Sherqitürkistangha qaytish meqsitide Bay Ahun Ezizini jiyang jéyshining aldigha ewetip shéng shisey üstidin shikayet qilidu we özimu uzaq ötmey weten'ge qaytip kélip, 1944- yili béyjingda wapat bolidu .

Menbe:«shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler»