Kéys richburg: 'Gherbni Échish Siyasiti Bu Rayonlardiki Étnik Milletlerning Sadaqetmenlikini Sétiwalalmidi'

Muxbirimiz jüme
2010-06-29

Washington pochtisi gézitide xitayning gherbni échish siyasiti heqqide bir parche maqale élan qilinghan. Maqalide körsitishiche, mezkur siyaset peqet xitay hökümet igidarchiliqidiki shirketlernila paydigha érishtürgen.


Maqale aptori kéys richburg ziyaritimizni qobul qilip, xitayning "gherbni échish" siyasiti heqqide toxtaldi we mezkur siyasetning xitay közligendek ünüm bermigenlikini otturigha qoydi.

"Xitay gherbni échiwatidu, emma gherbiy rayonlarning tapawiti sherqiy rayonlarningkidin yenila töwen" namliq maqale "washington pochtisi" gézitining 29 - Iyundiki sanigha bésildi. Maqale aptori "washington pochtisi" géziti yazghuchisi kéys richburg bolup, u nöwette béyjingda xizmet qilmaqta.

Aptor maqaliside xitay gherbni échish siyasiti arqiliq, uyghur éli we tibet qatarliq gherbiy rayonlarning iqtisadiy tereqqiyatini ilgiri sürüp, mezkur rayonlardiki "tinchsiz az sanliqlarni tinchitmaqchi" bolghanliqini ilgiri sürgen.

Maqalide körsitishiche, xitay hökümet dairiliri mezkur siyaset yolgha qoyulghandin kéyin, yuqiri süretlik tashyollarning yasalghanliqini, öylerning sélinghanliqini, charwichilarning ölchemlik yézilargha yötkelgenlikini we milyonlighan ademning pakiz su icheleydighan bolghanliqini küchep teshwiq qilmaqta iken.

Aptor maqaliside mezkur siyasetlerning ünümi heqqide toxtilip mundaq yazghan: "hökümet dairiliri teyyarlighan bu statistikilar toplimi astigha yene bir réalliq yoshurunghan idi. Ichki mongghul, shinjang we tibet qatarliq bir qanche aptonom rayon we ölkilerni öz ichige aldighan xitayning gherbi rayonliri, xitaydiki eng namrat, tereqqiy qilmighan we qalaq rayon süpitide qéliwerdi."

Ziyaritimizni qobul qilghan aptor kéys richburg, xitayning gherbni échish siyasitini pütünley meghlup bolghan siyaset dégili bolmisimu, siyasetning közligendek ünümge érishelmigenlikini ilgiri sürdi.

"Her zaman yol yasalsa, paydisi tégidu. Emma mesile, bu siyaset hökümet közligen gherb bilen sherqning iqtisadiy kirimidiki perqni yéqinlashturushtin ibaret meqsitige yétish jehette ghelibe qazinalmidi . Men, bu siyasetni pütünley meghlup boldi déyelmeymen. Bir rayongha ashunche köp meblegh sélinsa, elwette buning azraq bolsimu tesiri bolidu, emma buning tesiri hökümetning sanliq melumatlirida körsitilgendek yaki hökümet arzu qilghandek zor bolmidi. Shunga buni bir xil ebjesh netije déyish mumkin."

Maqalide körsitishiche, gherbiy rayonlarda "nechche on yillardin béri élip bérilghan iqtisadiy tereqqiyat qurulushi, bu rayonlardiki étnik milletlerning sadaqetmenlikini sétiwalalmighan." Maqalide mundaq körsitilgen: "ötken yili shinjangdiki uyghur musulmanlar qozghalghan bolsa, 2008 - Yili tibetler qozghaldi. Béyjing dairiliri her ikki yerde kontrolluqni yenimu kücheytti."

Radiomiz igiligen we uyghur élide heqqide gherb metbuatlirida bérilgen uchurlargha qarighanda, uyghur élide yerlik uyghurlar bilen xitay köchmenlerning tapawitimu köp perqlinidu. Uyghurlar namrat we uyghurlarda ishsizliq éghir. Mutexessislerning qarishiche, "5 - Iyul weqesi" ning kéngiyip kétishige yuqiriqi amillarmu seweb bolghan.

Shu sewebtin xitay dairiliri "5 - Iyul ürümchi weqesi" din kéyin, uyghur élige yene meblegh salidighanliqini bildürdi we uyghurlardiki ishsizliq nisbitini töwenlitish üchün" her ailide xizmetke orunlashqan bir adem bolush" siyasitini yolgha qoydi.

Aptorning qarishiche, u, xitayning gherbni échish siyasiti heqqide maqale yézish üchün nurghun kishiler bilen söhbetleshken we bu jeryanda peqet meblegh sélish bilenla mesilini hel qilghili bolmaydiken dégen tonushqa kelgen.

U mundaq dédi: "bu yerdiki mesile peqet qanchilik mebleghning sélinghanliqida emes, belki mebleghning yerlik orunlardiki kishiler éhtiyajliq orunlargha sélinghan yaki sélinmighanliqida. Buningda yerliklerning pikrini élishmu muhim. Bu, yol, yéza we soda saraylirini yasash mesilisi emes, belki bu öz nöwitide yene, yerlik xelqning öz teqdiri özining qolda ikenlikini hés qilalighan yaki qilalmighanliqi mesilidur."

Aptor kéys richburgning qarishiche, yuqiriqilar gherbni échish siyasitidiki négizlik mesile iken. Bular meyli uyghur éli we meyli tibetlerde bolsun oxshash mewjut iken.

Uning qarishiche yene, mezkur tereqqiyat pilanigha yerliklerni mejburiy kirgüzüshining ornigha, siyaset yürgüzgüchiler yerliklerdin pikir élishi kérek iken. U, mundaq dédi: "bu pul mesilisi emes, belki yerlik orunlardiki xelqlerge melum nersilerge nisbeten igidarchiliq hoquqini hés qildurush mesilisi."

Maqalide neqil qilinishiche, kishilik hoquqni közitish teshkilatidiki nikolas békoélin mundaq dégen: "bu xelq merkez qilinghan zamaniwilashturush siyasiti emes. Bu bir yuqiridin töwenge qarap yürgüzülgen siyaset. Bu, köpinche hallarda hökümet yaki partiye igidarchiliqidiki karxanilarni paydigha érishtürgen siyaset."

Aptor kéys richburg yéqinda uyghur éli qatarliq rayonlargha xizmet bilen baridiken. Uning bildürüshiche nöwette, "5 -Iyul weqesi"ning bir yilliqi we dalay lamaning tughulghan küni munasiwiti bilen uyghur éli we tibetlerde bir xil jiddiylik shekillengen.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-milletler-sadiqliqini-setiwalalmidi-06292010201546.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.