Uyghur ziyaliliri: nurbekri '5 - Iyul ürümchi weqesi' ge jawabkar bolushi kérek!
Muxbirimiz Mihriban
2009-07-23

Nöwette xelqara jemiyette "5 - Iyul ürümchi weqesi" xitay hökümitining uyghurlar ustidin yürgüzüwatqan qattiq qol siyasitining mehsuli dep qaralmaqta. Undaqta bu weqening kélip chiqishida xitay hökümiti uyghur élige teyinligen qorchaq reisi nurbekrining qanchilik mesuliyiti bar ?


Hazir uyghurlar arisida nurbekri heqqide, uning xitay hökümitige yantayaq bolup, uyghur xelqini basturush jehettiki töhpisi, xitay hökümiti uyghur élini bésiwalghan 60 yil jeryanida uyghur aptonom rayonigha teyinligen, her qandaq bir uyghur reisning uyghurlargha keltürgen apetliridinmu éghir boldi dep qaralmaqta.

Ziyaritimizni qobul qilghan amérikidiki uyghur ziyaliysi turdi ghoja ependi, öz sözide nurbekrining uyghur xelqige élip kelgen ziyinining xitayning uyghur élige teyinligen her qandaq bir qorchaq reisiningkidinmu éghir bolghanliqini bayan qildi.

Turdi ghoja ependi sözide yene, nurbekrining 7 - Ayning 18 - Küni sözligen sözidiki, hökümetning bundin kéyin her yili ottura hésab bilen xitay ölkilirige 100 ming yash déhqan emgek küchini yötkep ishqa orunlashturush pilani heqqide toxtilip, shawgüen weqesi yüz bérip téxi bir aygha yetmigen waqit ichide, nurbekrining uyghur aptonom rayonining reisi turuqluq, uyghurlarning bixeterliki bilen hésablashmastin, yash uyghur qiz, oghullirini xitay ölkilirige mejburiy yötkeshni qarar qilishi, nurbekrining xitay hökümitining uyghurlarni assimilyatsiye qilish pilanini xitay hökümiti kütkendinmu ashurup orunlishidin bashqa nerse emeslikini tekitlidi.

Nurbekrining qarishiche, uyghur yash oghul, qizlirini xitay ölkirige éshinchi emgek küchi süpitide yötkesh, uyghur déhqanlirining turmushini yaxshilash uchun iken.

Nurbekrining xitay ölkilirige uyghur déhqanlirini yötkesh pilanigha qarita musteqil tetqiqatchi ilham toxti bu yil 3 - Ayda istansimiz muxbirining ziyaritini qobul qilghanda, uyghur ilide shunche köp ishqa orunlishish pursiti turuqluq, nurbekrining bu ish orunlirigha xitay ölkiliridiki xitay köchmenlirini orunlashturup, eksiche yash uyghur qiz, yigitlirini mejburi xitay ölkilirige ewetishining uyghurlarning milliy örp - Aditi, til aditini yoqitishtin bashqa nerse emeslikini bayan qilghan idi.

Nurbekrining "5 - Iyul ürümchi namayishi" yüz bergendin kéyin, buni xitayning uyghur ilide izchil halda muqimliqni tekitlep, her jehettin uyghurlargha qaratqan qattiq qol siyasiti sewebidin izdimestin, wang léchüen qatarliqlar bilen birlikte, bu ishni chetellerdiki uyghur teshkilatlirining qutratquluqi sewebidin dep, mesuliyetni bashqilargha ittirishi uyghur xelqining ghezipini qozghighan. Turdi ghoja ependi bu heqtiki shexsi qarishini ipadilidi.

Xitay hökümitining uyghur ilige qaratqan qattiq qol siyasitini ijra qilghuchilardin biri bolghan uyghur aptonom rayon reisi nurbekrining, muqimliqnila tekitlep, uyghur xelqining turmushi bilen kari bolmighanliqini tenqidligen ilham toxti ependi, eger bundaq kitiwerse uyghur ilidiki atalmish muqimliq siyasitining aqiwette uyghur xelqining naraziliqini qozghap éghir aqiwetlerni élip kélidighanliqini tekitligen idi.

Nurbekrining bir uyghur turuqluq, uyghur medeniyitining weyran bolushigha qol qoshturup qarap turushi, uyghurlarning diniy étiqadigha hörmet qilmasliqi, uyghur maaripini xitaylashturushta bashlamchi bolushi qatarliqlar uyghur xelqining milliy héssyatigha éghir tesir yetküzgen, uning uyghur xelqi arisida lenetlinishigimu seweb bolghan.

Nurbekrini "5 - Iyul ürümchi weqesi"ning partlishida bash tartip bolghili bolmaydighan mesuliyiti bar dep qaraydighan uyghur ziyaliyliridin biri bolghan, amérika uyghur uyushmisining muawin reisi élshat ependi öz qarishini bayan qildi.

Nurbekri 7 - Ayning 20 - Kuni muxbirlargha bergen bayanatida, bundin kéyin chetellerdiki bölgünchi küchlerning uyghur ili weziyitidin qusur tépishigha purset bermeslik üchün, uyghur aptonom rayoni tereqqiyatida bir qolida iqtisatni tereqqi qilduridighan, bir qolida muqimliqni yürgüzidighan siyaset élip bérilidighanliqini tekitlidi.

Nurbekrining bu sözige qarita, élshat ependi, buning xitay hökümitining uzundin buyan uyghur élide yürgüzüp kéliwatqan basturush siyasitining éghizdiki perdazlinishidin bashqa nerse emeslikini körsetti.

Élshat ependi sözining axirida, eger xitay kommunist hakimiyitila bolidiken, uyghur élige teyinlengen qorchaq reislerdin ümid kütkili bolmaydighanliqini, ularning menggu xitay hökümitining sadiq ghalchisi bolidighanliqini tekitlidi.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/nur-bekri-urumqi-weqesi-07232009195326.html?encoding=latin