Rabiye Xanim Izdéreksiz Yoqalghan 10.000 Uyghurning Hésabini Soridi
Muxbirimiz Erkin
2009-07-30

5 - Iyuldiki "ürümchi weqesi"de zadi qanchilik uyghurning ölgen we iz ‏ - Déreksiz yoqalghanliqi xelqara metbuatlarda ghula - Ghula qilinmaqta. Uyghurlar bilen xitaylar élan qilghan bu jehettiki sanliq melumatlarda zor perqler mewjüt.


29 - Iyul, rabiye qadir xanim tokyo shehiridiki xelqara axbarat élan qilish merkizide muxbirlarni kütüwélish yighini ötküzgen bolup, sürette, rabiye xanim muxbirlarning sualigha jawap bermekte.

Xitay hökümiti uyghur teshkilatlirining weqede iz déreksiz yoqalghanlargha dair melumatini ret qilsimu, lékin rayondin kéliwatqan xewerler xitayning melumatigha sual isharetlirini tughduriwatidu.

5 - Iyuldiki ürümchi weqeside zadi qanchilik uyghurning ölgen we iz ‏ - Déreksiz yoqalghanliqi dunya metbuatlirining diqqitini qozghawatqan qiziq témilarning yene biri bolup qaldi. Bu mesile uyghur rehbiri rabiye qadir xanimning yaponiyidiki axbarat élan qilish yighinida 10 ming uyghurning iz déreksiz yoqalghanliqini élan qilishi bilen xelqara metbuatlarning diqqitini tartqan. Bu yerdiki nigizlik mesile xitaylar teminligen uchur bilen uyghurlar élan qilghan iz - Déreksiz yoqalghanlarning sanigha dair melumatlardiki perqning zadi qanchilik ikenlikidur.

Xitay hökümiti bu qétimqi weqede qolgha élinghanlarning 1800 ge yétidighanliqini, 197 ademning ölgenlikini, ölgenlerning köp qisimi xitaylarni asas qilidighanliqini bildürgen idi. Lékin uyghurlarning rehbiri, dunya uyghur qurultiyi reisi rabiye qadir xanim aldinqi küni tokyoda axbarat élan qilish yighini ötküzüp, weqede 10 ming uyghurning iz déreksiz yoqalghanliqini, xelqara jemiyetning rayongha tekshürüsh ömiki ewetip, iz ‏ - Déreksiz yoqalghanlarning iz ‏ - Dérikini qilishni telep qilghan idi.

Xitay hökümiti peyshenbe küni washingtongha qaytish sepiri üstidiki rabiye qadir xanimning yuqiriqi bayanatigha jawab qayturdi. Birleshme agéntliqining ziyaritini qobul qilip, 10 ming uyghurning iz ‏ - Déreksiz yoqalghanliqini ret qilghan uyghur aptonom rayoni partkomi sirtqi teshwiqat bölümining mesuli xu xenméy, bu sanni "pütünley uydurma" dégen.

U xitayning "yer shari waqti"géziti we birleshme agéntliqigha bergen bayanatida töwendiki ikki nuqtini alahide tekitleydu. Birinchi, 10" ming ademni turup turush üchün qanchilik türme we kamir hazirlighan bolushimiz kérek?". Ikkinchi, rabiye qadirning "buni ispatlaydighan pakiti yoq". Üchinchi, "eger 10 ming adem tutulghan bolsa, buning üchün qanchilik saqchini seperwer qilish kérek", "pütün sheherdiki uyghur ahalisining nopusi qanchilik?"

Lékin yaponiye kagoshima uniwérsitétining oqutquchisi, doktor haji qutluq qadiri ependi bolsa, xu xenméyning ritorik xitabining put tirep turalmaydighanliqini, iz ‏ - Déreksiz yoqalghanlarning ürümchi nopusidiki xizmetchilerni emes, belki turmush helekchilikidiki uyghur köchme nopusini asas qilidighanliqini bildürdi. Uning éytishigha qarighanda, iz ‏ - Déreksiz yoqalghan bir qisim kishilerni ürümchining sirtigha yötkigen.

10 Ming uyghurning iz - Déreksiz yoqalghanliqigha dair bu xewerge shu künki xelqara chong metbuatlarda keng orun bérilgen idi. Roytérs agéntliqi bu heqtiki bir xewiride, rabiye qadir xanimning töwendiki sözlirige alahide orun bergen. Rabiye xanim 10"minggha yéqin uyghur namayishchi ürümchidin bir kéchide ghayip boldi. Eger ular ölgen bolsa, ularning jesiti qéni ? ular qolgha élinghan bolsa qeyerde tutup turuluwatidu?" dégen idi.

B d t bash katipi ban ki - Mun tünügun nyuyorktiki muxbirlarni kütüwélish yighinida rabiye qadir xanimning iz ‏ - Déreksiz yoqalghan 10 ming uyghurning iz ‏ - Dérikini qilish toghrisidiki chaqiriqigha inkas bildürüshke mejbur boldi. U, xitay we mongghuliyide élip barghan ziyariti munasiwiti bilen chaqirghan muxbirlarni kütüwélish yighinida bir muxbirning bu heqtiki soaligha jawab bérip, 10 ming uyghurgha dair uchurning tepsilatini bilmeydighanliqini, bu heqtiki tepsiliy uchurlarni körüp chiqishigha toghra kélidighanliqini tekitligen.

U "xitayning shinjang weziyiti mesiliside aldi bilen men, siz dégen 10 ming kishi heqqidiki tepsiliy uchurni körüp chiqmidim. Shunga aldi bilen bu heqtiki tepsili uchurni körüp chiqishim kérek. Mende u otturigha qoyghan bu mesilige dair héchqandaq uchur yoq. Qisqisi men yéqinda xitayning shinjang uyghur aptonom rayonida yüz bergen adem ölüsh we zorawanliqtin chongqur qayghurdum" dégen.

Yaponiye kagoshima uniwérsitétidiki qutluq ependi bu weqening yaponiyide zor tesir qozghighanliqini, iz ‏ - Déreksiz yoqalghan uyghurlarning iz ‏ - Dérikini qilish heqqidiki chaqiriqning küchiyiwatqanliqini bildürdi.

Xitay dairiliri rabiye xanimning yaponiye ziyaritidin biaram bolup, yaponiye hökümitining uyghur rehbirige wiza bergenlikini eyibligen. Xitayning tokyodiki bash elchisi suy tyenkey yaponiye hökümitining rabiye xanimgha wiza bergenlikini "xitay - Yaponiye munasiwitige dexli yetküzüdu " dégen idi.

Béyjingda xitay tashqi ishlar ministirliqining muawin ministiri wu dawéy yaponiyining béyjingdiki bash elchisi yuji miyamotoni chaqirtip, rabiye xanimning yaponiyidiki paaliyitini chekleshni telep qilghan. Lékin yaponiye hökümitining bayanatchisi kozu kodama rabiye xanimning ziyariti yaponiye - Xitay munasiwitige dexli yetküzmeydu dep qaraydighanliqini, rabiye xanimgha yaponiye qanunigha asasen wiza bérilgenlikini, uning yaponiyidiki ammiwi teshkilatlarning teklipige binaet yaponiyini ziyaret qiliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Rabiye qadir xanim 3 künlük yaponiye ziyaritini axirlashturup, peyshenbe küni washingtongha qaytqan idi. U shu küni tokyodiki bir ammiwi yighinda yaponiyilik qollighuchilirigha söz qilatti. Lékin uning amérika dölet mejlisi we tashqi ishlar ministirliqidiki emeldarlar bilen élip baridighan söhbiti jüme künige orunlashturulghanliqi sewebidin yaponiyidiki ammiwi nutuqini bikar qilip, amérikigha qaytqan. Lékin tokyodiki tingshighuchilargha rabiye qadir xanimning sinalghu nutuqi qoyup bérilgen.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/rabiye-10-ming-uyghur-izderigi-07302009212217.html/story_main?encoding=latin