Axbarat Yéziqchiliqi Heqqide Qisqiche Sawat
Korash Atahan

Insaniyet tereqqiyatigha egiship yézilar bilen sheherlerning perqi qalmighandekla, ziyalilar bilen adiy puqralarning, edebiyat we axbaratchiliqni kesip qilghan xadimlar bilen bashqa kesipte mexsus terbiylengenlerning ottursidiki axbarat yéziqchiliqi bilimliri heqqidiki perqlermu aziyishqa mundaqche qilghanda yoqulushqa qarap yüzlenmekte. Uyghur jemiyitige qaraydighan bolsaq yoqarqidek alametlerning körülüshke bashlighanliqini körüwalalaymiz. Emma Uyghurlar jemiyet tereqqiyati bésip ötüshke tégishlik basquchlarni toluq bashtin kechürelmigechke, xelqimizge axbaratchiliq heqqidiki sawadlar hazirghiche omumliship ketkini yoq.Shu wejidin bu sahede ishlinishke tégishlik nurghun xizmetler bizni kütüp turmaqta. Qilamaqchi bolghinimiz del shu xizmetlerning deslepki qedimi xalas.

Axbaratchiliq heqqide addiy sawatlargha ége bolush weziyetning eqelliy teleplirining biri bolup, bu meqsetke yétishte aldi bilen maqala yeni xewer, tepsiliy xewer, ochérik, edebiy axbarat we yoqarqidek eserler üchün intayin muhim bolghan her-türlük xam matériyallar bilen yüzeki bolsimu yéqindin tonushup chiqish intayin muhim.

Axbarat orunliri qimmiti bar dep qaralghan, yoqarqidek eser we xam matériyallarni kopinche Gézit-Jornal, Radiyo-Télwéziye, axbarat élan qilish yighinliri we Intérnét sehipilerde élan qilish arqiliq öz meqsetlirige yétidu.

Adette Gézit-Jornal (Intérnétning gézit-Jornalgha oxshighan) sehipillirige hazirlanghan maqalilar tékist we foto sürettin tüzülse, Radiyo we Intérnét Radiyosigha hazirlanghan maqalilar tékist(maqala) we nex meydandiki awazlar(audiyo)din, Télwézor we Intérnét télwéziyesi üchün hazirlanghan maqalilar tékist we herketlik süret(vidiyo) qatarliqlardin tüzilidu.

Biz töwende xewer, tepsiliy xewer, uchirik we edebiy axbarat qatarliq bu birqanche türlük maqalilarning Gézit-Jornal we Radio-Téléwisor qatarliqlargha qandaq teyarlinidighanliqi heqqide qisqiche sawat bérip ötimiz.

Xewerler her xil bolup bezilliri gézit-jornal we Internet sehipilliri üchün, bezilliri téléwézor yaki süretlik mexsus filimler üchün, bezilliri radiyo üchün hazirlinidu.Xewerlerni qaysi xildiki axbarat wastisigha hazirlanghanliqigha qarap turup adette: (A)Gézit-Jornal(Intérnét) xewerliri, (B) Radiyo xewerléri, (C)Télwéziye xewerliri qatarliq chong üch türge ayrip turushqa bolidu.

A.Gézit-Jornal Xewerliri
Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette tékisttin yaki tékist we resimdin tüzülgen xewerler bolup, adettiki ehwalda tékist edebiy jehettin süpetlik yaki süpetsiz bolishidin qettiynezer xewerning töwendiki 7 amilini hazirlighan bolishi kérek. Xewer yollashta, imkan bar tékistke resimni qoshup yollash kérek. Shert-Sharaét yar bermigen ehwalda ihtiyajgha qarap tékistni yéziqqa aylandurup yollashqimu, téléfon, masangrér yaki biwaste aghzakiy éytip bérishkimu, resimni qoshup yollashqimu yaki zörür tépilghanda peqet resimnila yollashqimu bolidu. Untup qalmasliq kérekki xewerde yézilghan weqening alahidiliki we rast-yalghanliqini ipadilep bérishte resim intayin muhim bolup, nöwette xewer tékisti bilen qoshup élan qilinghan eserning qimmiti yalghuz resim yaki peqet tékist arqiliq teyyarlanghan xewerningkidin köp yoquri bolmaqta.


B.Radiyo Xewerliri
Radiyo Xewerliri xususiyet tereptin gézit-jornal (Inérnet) xewerliri bilen oxshash bolup, oxshash shekilde yézilidu. Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette radio istansilliri teripidinmu ishlitilishke bolushtek alahidilikke ége bolup, ikkisining asasliq perqi aldinqisida yéziq we resim, kéyinkiside awaz we tekist asasi rol oynaydu.
Bundaq dégenlik yene gézit-jornal xewerlirini radiyogha ishlitishkimu bolidu dégenliktur. Bundaq eserler radiyo istansisi teripidin tapshurup élinghandin kéyin, oqushqa layiqlashturulup awaz arqiliq radiyo dolqunlirida tarqitilidu.

C.Télwéziye xewerliri
Télwéziye xewerliri köp hallarda tékist, wédiyo we resimlerdin terkip tapidu.Télwéziye xewerlirining asasliq alahidiliki ish-herketning vidiyo arqiliq teswirlengenliki yaki muxbérning uzaqta turup hadésini süretlik biwaste bayan qilishi bolup, uning gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan xewerlerdin perqlinidighan we oxshap kétidighan terepliri bar.Bu perq we oxshashliqni télwéziye xewerlirining yekke alahidiliki we ishni wujutqa chiqirishta bar bolghan imkaniyetlerning chong-kichik bolishi belgüleydu.

Melum bir weqe-hadése heqqide mukemmel süretke tartilghan xewerning tékistini choqum Gézit-Jornal we radiyo xewerliridek shekilde yézish kérek.Bundaq dégenlik Télwéziye xewerlirige vediyo we resimler qisturma qilinghachqa, u nersilerni téximu inchiklep yézip kétishning zörüriyiti yoq.Chunki yézish telep qilinmaydighan teripi védiyo we resim arqiliq ipade qilinghan bolidu.

Alahide tekitlep kétishke erziydighini shuki meyli gézit-jornal xewerliri, meyli radiyo xewerliri we meyli télwéziye xewerliri bolsun, u meyli qelemni, foto aparatni weyaki vidiyo kamérani qural qilishidin qetiy nezer, imkaniyetning bériche töwendiki bu shertlerni orunlighan bolishi kérek. : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?
Bu dégenlik u yette amil mukemmel bir xewerning oxshimaydighan organliri bolup, her birsi xuddi bir bedendiki köz yaki qulaq qatarliq organlargha oxshaydu. Uning biri kem bolghan xewer ya qoli yaki közi yoq ademge oxshap qalidu.


1)Qisqa Xewer
Xewer(addiy) Axbarat yéziqchiliqidiki asasliq janirlarning biri bolup, ehmiyetlik ish-herketler, weqe -hadisiler we shexisler heqqidiki qisqa, yighinchaq, mezmunluq, axbarat qayidisige uyghun bolghan janir, uningda adette ish-herket we weqe-hadésiler heqqidiki éytilmaqchi bolghan bir talay geplerning peqet poskallisi diyilidu. Ötkür waqit xaraktérigha we rastchilliq xususiyitige ége bolghan bolidu.Uni yézish yéziqchiliq teliwi we yetmekchi bolghan meqsetke uyghun bolushni aldinqi shert qilidu.

Yéziqchiliq pirinsiplirigha uyghunlishish üchün, hazirlanghan maqalidin kem dégendimu töwendikidek suwallargha jawap tépilishi kérek. (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?Teyyarlanghan maqalida bu 7 amilning qaysi biri kem bolidiken xewer mukemmel bolghan bolmaydu.

2) Tepsiliy Xewer
Tepsiliy xewer axbaratchiliqtiki özige xas xususiyetke ége ottura tiptiki janirlarning biri bolup, addiy xewer maqalisidin chong, edebiy axbarattin kichikrek bolushtek alahiyidilikke ege. U addiy xewer maqalisidiki : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amil pirinsipigha tepsiliy bayan qilish yoli arqiliq boy sunidu. Tepsiliy xewer adettiki xewerge qarighanda waqitning anche cheklimisige uchrap ketmeydu.Emma qanche tiz bolsa shunche yaxshi.

Bu janirning ismidin körünüp turuptiki, bu türlük maqalilarda bir-qeder chong we tepsilatliri köp, uzaqqa dawamlashqan, ish heriket we weqe-hadésiler qisqa xewer maqalisigha qarighanda tepsiliy we uzunraq yézilidu. Bir tepsiliy xewer yazghili bolidighan hadésini addiy xewer qilip yazghili bolishi mumkin, emma herqandaq bir xewer maqalisini tepsiliy xewer qilip yazghili bolmaydu. Bundaq bolishini bashqa seweplerdin bekrek weqe we hadésilerning hékayichanliqqa ige yaki ige emesliki, uzaqqa sozulghan yaki tiz yüz bérip tiz axirlashqanliqi, qaysi xil shekilde yézishqa bap kélidighan yaki kelmeydighanliqi qatarliqlar belgüligen.

Tepsiliy xewerler shu weqe we hadésilerge ayit resim we vediyo filimliri arqiliq gézit-jornal yaki radiyo-téliwézorgha layiqlashturup teyyarlinidu. Qaysigha teyyarlashni bar imkanlargha qarap békitish aqilaniliktur.Bundaq dégenlik gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan maqalilar üchün artuqche heshemdirem ketmeydu.Qeghez-qelem yaki Intérnét bolsila kupaye.

3) Edebiy Axbarat
Edebiy Axbarat xuddi tepsiliy xewerge oxshap kétidighan janirlarning biri bolup, uning hejimi tepsili xewer bilen teng yaki uningdin chongraq bolidu. Addiy xewer qilip yézishqa mas kélidighan weqe we hadésilerni tepsiliy xewer qilip yazghili bolmighandekla edebiy axbarat qilip yazghilimu bolmaydu. Emma tepsiliy xewer qilip yézishqa bolidighan weqe we hadésilerning hemmisini edebiy axbarat qilip yézishqa bolidu.

Bu xil maqalilarnimu yézishta xuddi xewer we tepsiliy xewerlerni yazghan chaghdikidek, axbarat yéziqchiliqidiki . (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha hörmet qilghandin bashqa edebiy eserlerde bar bolghan her türlük istilistikiliq wastilarni meselen, oxshutush, mubalighilashturush, daritmilash we öz qarishigha asasen muwapiq derijide baha bérish qatarliqlarni erkin qollunushqa bolidu. Emma hergiz toqulma qilishqa yoq nersilerni qoshup qoyushqa mundaqche qilip éytqanda yalghanchiliq we kazzapliq qilishqa bolmaydu. Waqit jehettin tepsiliy xewerge qarighanda erkinrek emma waqtida élan qilinghini yaxshi.

Edebiy axbaratmu xuddi bashqa axbarat tipidiki eserlerge oxshashla imkaniyetning yétishi yaki yetmesliki, zörür yaki emesliki we ihtiyajning texirsizliki qatarliq seweblerdin bezide gézit-jornal we radiyogha, bezide téléwizor we axbarat élan qilish yighinlirigha hazirlinidu.

4) Edebiy Ochérik
Edebiy ochérik bir tereptin rast weqe we hadésilerni ekis ettürgen edebiy axbaratqa tuqqan kelse, yene bir tereptin weqe we hadésiler pütünley toqup chiqirilghan hékayiler bilenmu tuqqan kélidu. Axbarat janiridiki az sandiki bezi qisqa xewerlerdin bashqa herqandaq eserni edebiy ochérik qilip yazghili bolidu, emma herqandaq bir edebiy ochérikni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat qilip yézip chiqqili bolmaydu.

Xewer bolush xususiyitini yoqatqan bolsimu tarixiy iznaliri yézilip qaldurulghan herqandaq bir weqe we hadésiler heqqide shundaqla xewer, tepsiliy xewer we edebiy axbarat bolush ihtimali bolghan herqandaq weqe we hadésiler heqqide Edebiy ochérik yazghili bolidu.Bu türdiki maqalining bundaq bolishini, uning edebiyat we axbarat bilen tuqqan bolghanliqi belgüligen.

Bu xildiki eserlerde axbarat xaraktérini kücheytidighan waqit, zaman, makan, adem, weqe we hadésilerning heqiqiy bolishigha anche qattiq telep qoyulmighachqa, bundaq eserlerning ünümini yaritishta bedihiylik tereptin alahiyde küch chiqirishqa toghra kélidu.Emma bu tiptiki eserlerni yézishta, axbarat yéziqchiliqidiki (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha sel qaralsa yaki ular pütünley untup kétilse, yézilghan nerse ya ochérik bolmaydu yaki hékaye bolmaydu.

Jemiyitimizning hazirqi ehwalidin qarighanda yéziqchiliq sépige qoshuliwatqanlar az emes.Bularning ichide beziliri mexsus axbarat kespide terbiylengen, bezilliri xizmetning höddisidin chiqalmaydu. Bezilliri özlikidin ügengen, bu kesipning höddisidin chiqidu. Yene beziliri axbarat yéziqchiliqigha ayit bilimlerni peqetla bilmigechke axbaratqa ayit her türlük maqalilarni bir-biridin ayriyalmay xewerni edebiy axbarat, tepsiliy xewerni hikaye, hékayini ilmiy maqala, muhakime xaraktérliq maqalini ochérik bilen arlashturup qoyup, yaki u yaki bu qilip chiqalmaydighan meselilerni sadir qilmaqta.

Jemiyitimzge kérek boliwatqini, bekraq edebiy eser emes axbarat bolghachqa yaki éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewer bolghachqa we yaki téximu éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewerlerni hazirlash üchün kéreklik bolghan höjjet xaraktéridiki xam matériyallar bolghachqa bu matériyalini hazirlawatimiz.

Insan balisi terbiyilinishke muhtaj. Terbiylengenler kesip ehli bolalaydu we bashqilar qilghan herqandaq ishni qilalaydu.Melum kesipte terbiyilinish her waqit aliy mekteplerde oqushnimu aldinqi shert qilmaydu. Özilikidin ügünip melum bir penni mukemmel igilep, yaki shu sahede sistémiliq terbiylenmey turupmu xuda bergen eqil-parasetke tayinip jemiyetning tereqqiytigha zor töhpe qoshqanlarni köplep misal keltürüsh anche qiyin emes.Hemmidin muhimi yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradedur.

Yoqarqi üch nersige ige bolghan herqandaq bir kishige nisbeten axbarat qimmiti bar bolghan weqe we hadésilerni bayqash, muhim teripidin turup küzitish, axbaratchiliq pirinsipigha asasen, yéziqchiliqining öz iqtidari yar bergen derijide höddisidin chiqish, yaki axbaratqa alaqidar eng qimmetlik xam matériyallarni addiy bir terep qilip, axbarat orunlirigha yollash anche qiyin mesile emes.

Siz axbaratchiliqta intayin tizlikte közge körüngen bir shexis bolup kétishingiz yaki eng deslepte her tereptin mukemmel bir parche maqalini yéziwetishingiz natayin. Emma yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen axbaratchiliqta kem bolsa bolmaydighan 7 amil yeni 7 suwalgha jawap béreleydighan ish-heriket we weqe hadésilerge ayit tékist, vediyo we foto süretlerni retsiz yaki tertipsiz halette bolsimu Axbarat orunlirigha yollap bérelisingiz bu xizmetning birinchi qedimini ongushluq basqan bolisiz.

Axbaratchilarning meqsidi jemiyette qanuniy tertip, adalet we barawerlik ornutush bolghachqa, ular shughulliniwatqan bu kesip kishiler teripidin qedirlinip kelmekte. Axbaratchilarda her türlük naheqchilik, tengsizlik, uwalchiliq hem zorawanliq, öktemlik, mutihemlik qatarliqlarni adil meydanda turup küzüteleydighan, bashqa kishilerde az tépilidighan artuqchiliq bolghachqa heqqaniyetning haman naheqchilik üstidin ghelbe qilishida aktip rol oynap keliwatidu.

Axbaratchilar haman awam-puqraning menpeti terepte turup pikir qilghachqa yaxshi adem we yaxshi heriketler hem yaman adem we yaman heriketler ularning küzidin asanliqche qéchip qutulalmaydu. Ularning yazghanliri milletning janijan menpetige wekillik qilishi, zurawan küchlerge ejellik zerbe bérishi kérek.Nimining yaxshi adem, yaxshi heriket hem nimining yaman adem, yaman herket ikenlikini 7 yashtin 70 yashqiche bolghan jemiyetning oxshimighan tebiqisige tewe bolghan her-türlük ademlerge her waqit rastchilliq bilen anglitip, jamaet pikirni yiteklep, jemiyette adil tertip we heqqaniyet ornitish axbarat xadimlirining bash tartip bolmaydighan buruchi hésaplinidu.Insanlar barawer yaritilghanliqi üchün oxshash hörmetlinishi kérek, awam-puqralarning qanuniy menpeetini qoghdash yolida axbaratni waste qilip talliwélish perwerdigarning iradisigimu uyghun.

Bügünki künde wetinimizde zorawanlar maddiy menpiet qoghlushup, hükümettin, emilidin, milliy salayitidin paydilinip, dinni , siyasetni, qanunni we edep-exlaqni ayaq asti qilidighan, bir xelqning kolléktip iradisini közge ilmaydighan weqe we hadésiler bash kötürüp maarip, pen-téxnika, iqtisad tereplerde köp arqida qalghan xelqimizge yéngip kitish tes bolghan qiyinchiliqlarni tughdurmaqta. Yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen xelqimiz duch kiliwatqan milliy xorluqqa chek qoyushta eng ewzel qurallarning biri bolghan axbarat yéziqchiliqi bilen shughullinish dewrimizdiki milletperwer, wetenperwer, meripetperwer kishillirimizning bash tartip bolmaydighan burichidur. Xelqaragha nezer salidighan bolsaq, mushu künlerde özining qanuniy heq-hoquqlirini qandaq qoghdashni bilmey, bizdek xaniweyran bolup ketken, namratliship ketken, talan-tarajgha we buzek qilinishqa uchrighan, bulang-talang qilinghan, medeniyette arqida qaldurulghan, téxnika we zamaniwiy bilimlerde sawatsiz qaldurulghan, xotun-qizlirining numusinimu qoghdiyalmas halgha chüshürüp qoyulghan, eng töwen derijidiki insaniy heq-hoquqliridinmu mehrum qaldurulghan yene bir xelq yoq. Biz yillardin béri özimizge bolghan ishenchimizni yoqutup, chong ishlarni tewritishke yaritilghanlar choqum bashqa xelqler bolishi kérektek, mezlumluq we qulluq bizning pishanimizge perwerdigar teripidin tamgha bilen uriwitilgendek oylap kelmigen bolsaq, öz teqdirimizni belgüleshning xujayinlirigha aylinip, xuddi bizdin qanche hesse kichik, qalaq we arqida qalghan, ajiz we namrat xelqlerchilek bolsimu béshimizgha sayiwen yasap, issiq-soghaq we yamghur-shiwirghandin daldilanghan bolattuq. Netijide zulum séliwatqanlarning xelqimizni xelqara weziyettin xewersiz, iman we itiqattin uzaq, nadan we bilimsiz qaldurup, xurapiy, horun, deldüsh, xamush, diweng, ishqa xosh yaqmaydighan, japadin qachidighan, ölümdin qorqidighan, öz xelqining teqdirini özgertishke jüret qilalmaydighan qilip qoyghanliqi melum boldi. Bizning wezipimiz xelqimizning rohiy dunyasida iman we étiqat, ghaye we ümüt, ishench we irade, baturluq we pidakarliq, eqil we paraset, hem isyankarliq rohi qatarliqlarni yétildürüp, ularning mushu yolda basqan her-bir qedimining netijisini, paydisini bar imkaniyetlirimiz bilen eng yüksek milliy ghayimiz üchün, ijadiy xizmet qildurush üchün küresh qilishtin ibaret. Bu meqsetke yétishte töwendiki ehwallardin hükümet we hökümettinmu üstün bolghan orunlarni xewer tapquzush xelqimizning qelbide ishench we irade peyda qilish we xelqara-küchlerni maddiy we meniwiy jehettin yüksek ghayimiz üchün her waqit yar-yülek bolidighan haletke keltürüsh intayin muhim xizmetlerning biri bolup, bu meqsetke yétishning deslepki qedimi axbarat wastisi arqiliq emelge ashidu.Biz bar imkaniyetlirimizdin paydilinip, xelqimiz duch kéliwatqan töwendikidek meselilerni axbaratchiliq yoli bélen waqtida xelqara jemiyet köngül bölüdighan témilarning birige aylanduralisaq weten-milletning ümüdini deslepki qedemde aqlighan, xelq bergen nanni halallap yigen bolimiz.

1)Türmilerning toshup kétishi, qanunsiz adem tutush, sürüshtisiz memuriy we siyasiy jaza bérish, türmidikilerni bolupmu yerlik xelqlerni insan qatarida körmeslik, fizikiliq, biologiylik we ximiylik usullar bilen iqrar qildurup, mingisige okul urup sarang qiliwétish, Jinsiy setchilikke zorlash, itiqadiy yol qoymaydighan ishlargha mejburlap pissixik tereptin tügeshtüriwétish, türmilerde qiyin qistaq we her türlük ten jazasining ewij élip kétishi, jinsiy yoligha éliktér we zeher ötküzüsh, muz ichide tonglutup, otqa dessitip iqrar qildurush, issiqta künge qaritip ésip qoyush, soghaqta kéyim-kécheklirini salduriwétish, türmidiki naheq ölüm we milliy öch-adawetni ölchem qilghan qiyin qistaqlar, türmidikilerning uruq-ewlatlirigha tehdit sélish we haywan ornida xorlash; xelq arisida bash kötergen naraziliq, namayish, erz, isyan we quralliq toqunushlarning wehshiylerche basturulishi, jazaliniwatqanlarning insaniy heq-hoquqlirining depsende qilinishi; insan qélipidin chiqqan shekillerde basturush, biguna awam-puqralargha qaritilghan qorqutush, tehdit sélish, mal-mülükni musadire qilish, yérini tartiwélish, berdashliq bérelmigüdek derijide iqtisadiy jerimaniye qoyush, balisi qilghan ish üchün ata-anisini, bir adem qilghan ish üchün pütün bir jamaetni jazalashqa ayit matériyallar;
2)Xelqimizning yesli, bashlanghuch, ottura, toluq ottura, téxnikum, aliy mektep we uniwérsititlarda terbiyelinishige ayit heqqaniyetsizlikler.Oqutquchi we oqughuchilar duch kéliwatqan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi kirzislar, Öz ana tilimizdiki mekteplerning chölderep kétishi, ana tilda deris bérilishning cheklinishi, dersliklerdiki milliy medeniyitimizge ayit mezmunlarning qisqariwétilishi, xelqning sadasini anglatqan oqutquchilarning jemiyet we türmilerdiki échinishliq kechürmishliri, oqughuchilarning türmidiki tuqqini, milliy hésiyati küchlük oqutquchi yaki ata-anisi sewebidin kemsitilishi, chetke qéqilishi we jazalinishi, öz ana tilida sözliyelmeydighan bolup qélish, oqush yéshidiki balilarning oquyalmasliqi, iqtisadiy, siyasiy we ijtimayi qiyinchiliqliri, oqughuchilardiki yuqumluq késel we addiy kesellerning dawalinish imkaniyitige érishelmesliki, balilargha ozuqluq yétishmeslikke ayit her türlük melumat, méyip we naka balilarning her türlük qiyinchiliqliri, balilarning qul ornida sétilip, jinsiy setchilik, heqsiz emgek we organlirini sétishqa zorlinishi, balilar we oqutquchilarning milliy kemsitilishi, oqutquchilarning ish heqqi, teminat we sotsiyal parawanliqigha ayit naheqchilikler, Oqutquchi we oqughuchilarning normal heq-hoquqlirigha qoyulghan chekler, ularning ailisige keltürülgen weyranchiliq, derslik kitaplarning kona, mektep qurulushlirining xeterlik, her türlük maarip üskinillirining waqti ötkenliki we maaripimizgha séliniwatqan mebleghlerning tiz sürette aziyishi, Tenterbiye , ammiwiy köngül échish, edebiyat sennet we xelq folkilorigha ayit qurulushlargha mektep ichide ehmiyet bermeslik;
3)Meschitlerning saqchi punkitigha aylandurup qoyulushi, jamege qizil bayraq we kommenistlarning eserlirini ésip, resimlirini taqash, normal diniy paaliyetlerge qoyiliwatqan eghir cheklimiler, jamege kiridighanlarni xatirjem ibadet qildurmasliq, itiqatchilar jamaétini gas-gachilargha, sarang-chélish ademlerge, chulaq we tokurlargha aylandurup qoyush, musulmanlar arisida pitne, söz-chöchek tarqitip ittipaqliqni buzush, bir-birige ishenmes qiliwétish, qip-qizil dinni inkar qilidighan, xudagha asiyliq qilidighan ademlerni imam qilip, xelqni uninggha iqtida qilip namaz qilishqa mejburlash, dinning sherietlirige uyghun kelmeydighan nersilerni meschitning qoli arqiliq xeliqqe téngish, quraniy kerimge xalighanche petwa bérip, „padisha“ning emrining wajipliqini tekitlep, itiqatchilarni gunahqa, jinayetke shirik qilish, itiqatchilarning arisigha köz-qulaq we jasuslarni yaghduriwétish, hej qilish paaliyitining normal élip bérilishigha qanunsizlarche arlishiwélish, kélip-ketkenlerni qopallarche suraqqa tartish, tehdit sélish we türmige solash, pasportini tartiwélish, diniy telim-terbiye, hej paaliyiti sewebidin xizmet, oqush we eskerliktin heydesh, örpi-adet, yimek-ichmek we kiyinishte hörmet qilmasliq shundaqla iqtisadiy jehettin kötürüp qopqusiz derijide jerimane qoyush, dingha ayit kitaplarni köydürüsh, islamiy muesseslerdin pul we mülüklerni musadire qiliwélish, metbuatlarni taqash, ölima we taliplarni öltürüsh, solash, sarang qiliwétish, zorawanlarning diniy itiqat erkinlikining boghulishigha ayit qanun, siyaset, belgülimelerning orginalliri, dinsizliq we bashqa dinlargha kirishke mejburlash heqqidiki pakitlar;
4) Sheherlerde birdin, yézilarda ikkidin artuq perzent körgili qoymasliq, artuq perzent körgenlerning ballirini qursaqta 4-9 ayliqtin ashqandimu, tughulup 1-2 yashqa kirgendimu zeherlik okul we Opiratsiye yolliri bilen anisini qoshup öltüriwétish, yash erkekler we yash anilarni tughmas qiliwétish, tughulush bilenla qisirlashturush, uruqni püchekleshtüriwétish, waqtida öylik-ochaqliq bolushqa yol qoymasliq, buwaqlarning ey bolush nisbitini dewletning mexpiy siyasiti süpitide töwenleshtüridighan okullarni urup mexsus „qanunluq“tughulghan balilarnimu qirghin qilish arqiliq yéngidin köchüp kéliwatqanlar we kélidighan aqqunlargha zémin hazirlash , kisel bolup doxturgha kirgen yaki puli yoq dawalitalmay ölüp ketken ana balilar, késel karwitida ingirap yatqan her türlük saqaymaydighan, yaman süpetlik balayatqu,mataka raki qatarliq késelliklerge we emchek rakigha giriptar bolghan anilar, bala chüshürüsh sewebidin meyip we bashqa ziyan zexmetke uchrighanlar heqqide istatiskiliq melulatlar, balilarning ey bolishi we anilarning saghlamliqigha paydisiz bolghan her türlük pakitlar, zeherlep öltürülgenler heqqidiki melumatlar we qimmetlik organliri sétiwétilip naka qilinghan we öltürülgen buwaqlar, ademning göshi bilen béqiliwatqan it we choshqilar, buwaq orghanliri tijaritige ayit xitay sodilliri, buwaq göshi yewatqan xitaylarning bet-beshire qiyapetliri, késellerning iqtisadiy we siyasiy jehette duch kéliwatqan her xil qiyinchiliqliri, nopusimizning tiz sürette aziyip bérishigha ayit bashqa sewepler, tughut yéshidiki qizlirimizning qullar emgikige tutulishi we bashqa rayonlargha köchürülüshi;
5) Otlaq we térilghu yerlerning buzghunchiliqqa uchrishi heqqidiki melumatlar, orman we yépinchi ösümlüklerning tebiy qanuniyetke qarshi halda qirghin qilinishi, köller we deryalarning süyining azlap kétishi we qurup kétishige ayit tepsilatlar, tebiy qoghdulushqa tégishlik rayonlardiki her türlük buzghunchiliq, su we quruqluq haywanlirining neslining qurup kétishi we uning hayatliqigha tehdit élip kéliwatqan xeterler, aqqunlar keltürüp chiqarghan térilghu yer, yaylaq, su menbeliri we her türlük yer asti we üsti bayliqlirining talan-taraj qilinishigha ayit hadésiler, térilghu yerlirimizni qum bésip otlaqlirimizning tartiwélinishi heqqidiki pakitlar, xelqimizning ekilogiyege ayit her türlük zamaniwiy pen-téxnikidin xewersiz qélishi, yer asti we üsti bayliqlirining binormal échilip bashqa yerlerge toshup kétilishi, insan organliri we qoghdilidighan haywanlar göshining qimmetlik tamaqlar tizimlikige kirgüzülishi, térilghu yerning kemchilliki we tériqchiliqtiki emeliyetke mas kelmeydighan usullar keltürüp chiqiriwatqan ishsizliq, iqtisadiy ziyan we bulghunush, wetinimizde ochuq ashkare sinaq qilinghan 50 ke yéqin Atom siniqi we uningdin bashqa ximiylik we biologiylik sinaqlar keltürüp chiqiriwatqan tebéiy apetler we ékilogiylik buzulushlar;
6)Neshriyat-axbarat, radiyo-Télwéziye, Gézit-Jornal bashqurushtiki naheqchilikler, qisqartiwétilgen, taqiwétilgen, chekliwétilgen neshriyat, axbarat orunliri.Türmige tashlanghan, xizmettin heydelgen, nazaret astigha élinghan ziyalilar heqqide melumatlar, Yazghuchi, shayir, tarixchi we oqutquchilarning sözlesh, ijat qilish, neshir qilish, balilarni terbiyelesh ishlirida yoluqiwatqan her türlük siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi qiyinchiliqlar we ularning jazalinishigha ayit melumatlar, cheklengen, köydüriwétilgen, neshir qilishqa ruxset qilinmighan kitap maétiyallar, yoqarqidek aqiwetni kelturup chiqiriwatqan siyaset, qanun we xizmetlerge ayit matériyallar. Zorawanlarning we qol chomaqlirining bu heqtiki her-türlük yolsizliqlirigha ayit weqe-hadésiler.Medeniy miraslarning weyran qilinishi, arxiologiylik orunlarning qesten buzghunchiliqqa uchrishi, qedimiy kitaplarni neshir qilishqa pul ajratmasliq, xelq arisidiki muzika, tibabet, yéza-igilik, pen-texnikigha ayit bilimlerning zamanisigha xas shekilde tereqqiy qilishigha sharaét yaritip bermeslik, yuqarqidek kesipte oqughanlarningmu ish tapalmasliqidin ibaret kirzis we iqtisadiy jehettin sharaét yaritip yoqarqidek sahelerdiki xizmetlerni ishlesh imkaniyiti yaritip bermey, xitay bolmighanliq sewebidinla chetke qéqilish we bu heqtiki tetqiqat hem tereqqiyatni boghush, hükümetning arqa tirek bolup, aqqunlarning yerliklerning medeniyet, étiqat, örpi-adetlirini kemsitishige yéshil chiraq yéqip bérishi, xelqimizning öz medeniyitini özige ügitish yollirini cheklesh yaki taraytiwétish;
7) Derijidin tashqiri tiz sürette yamrap kétiwatqan exlaqsizliq, hükümet xadimlirining nomissiz jinsiy setchilikliri, nikah we muhabetlishish ishlirida meydangha kéliwatqan diniy étiqat we milliy örpiy-adetlirimizge xilap bolghan aqiwetler, kishini endishige séliwatqan qorqunchluq jinsiy késellikler, oghurluq, bulangchiliq, bu hadésilerning biwaste yaki wastiliq ziyinigha uchrawatqan kishiler, buzuqchiliq, paahashe, zeherlik chikimliklerge bérilish, iqtisadiy we ijtimayi kirzislarning köpüyüp kétishige sewep bolup qéliwatqan dölet siyasetliri we emeldarlargha yéshil chiraq yéqip bergen qarangghu bulunglar, bu türdiki kirzislarning aldini élishqa köngül bölmeslikke ayit iqtisadqa, dawalinishqa, maaripqa we ammiwiy parawanliqqa alaqidar jinayi pakitlar, u türlük apetlerning yamrap kétishige qesten yol qoyuliwatqanliq heqqidiki xata siyaset we shexislerge ayit tepsilatlar, materiyallar;
8) Uyghur qizlirining qanuniy heq hoquqlirining depsende bolishigha ayit her türlük materiyallar. Uyghur qizliri xitay ölkilliride duch kelgen adem chidap turghusiz achchiq aqiwetler, ularning emgek, ish-heqqi, dem élish, ammiwiy parawanliq ishliridin behrimen bolush, dawalinish, istraxuwaniyelinish, tuqqan yoqlash, seyle-sayahet qilish, ammiwiy paaliyetlerge qatnishish, edebiyat-senet we diniy itiqat paaliyetlirige qatnishish, ish heqqini waqtida elish-alalmasliq qatarliqlargha ayit matériyallarni özlirining, ehwaldin xewerdar kishilerning we Ata-anisi uruq-tuqqanlirining guwaliq sözliri, mejburi emgekke tutulghan we jinsiy setchilikke zorlanghan, ozuqlinish, dem élish, erkin paaliyet qilish jehetlerde yoluqiwatqan kishini xorlaydighan qilmishlar we echinishliq aqiwetler.Mushu seweptin weyran bolghan, türmige tashlanghan aililer, öliwalghan qiz-yigitler, qudilashmaqchi bolghanlar arisidiki majralar, bikar qiliwétilgen toylar, yitim qaldurulghan perzentler, ata-ana we uruq-tuqqanlar. Ish heqqini kembérish we héch ish heqqi bermeslik meseliliri keltürüp chiqarghan éghir aqiwetler;
9)Déhqanlarning heqsiz emgekke sélinishi, xitaylar behrimen boliwatqan her türlük ewzel siyasetler, quralliq qisimlar, saqchilar, xitay eskerliri, éghir jazalanghan wetimizge sürgün qilinghan xitay jinayetchillirining türme ichi we siritidiki wehshiylikliri, Xitay hökümitining milletler siyasitining uyghur qatarliqlargha pütünley paydisiz yürgüziliwatqanliqigha ayit her türlük jinayi pakitlar, heddidin ziyade ewij éliwatqan xitay aqqunliri apiti keltürüp chiqiriwatqan ijtimayi, siyasiy, iqtisdiy meseliler, xitaylarning bayliship, uyghur we qérindashlirining namratliship bérishigha sewep boliwatqan hadésiler heqqide matériyallar qatarliqlargha ayit xitaylar we xelqimiz hazirlighan, mexpiy we ashkare élan qilinghan we élan qilinmighan tékist, vidiyo, resimler;
10) Jemiyetnini qaplap ketken, hemmila ademni rahetsiz qiliwatqan ishlar, térilghu yer, olturaq öy, qatnash, ammiwiy parawanliq, diniy ishlar, maarip, ishsizliq, muash we ish heqqi, soda-sétiq, balilarni öylük-uchaqliq qilish jehetlerdiki tengsizlikler, xitaylarning her türlük öktemlikliri, uyghur we qérindashlirigha zorawan emeldarlar we qonchaq emeldarlar teripidin yürgüziliwatqan naheq siyasetler, emeldarlarning shewhaniy qilmishliri, iqtisadiy jehettin chiriklishishi, satqunlar, pursetperesler, dinni qalqan qilip xelqning yilikidin su ichiwatqan ghalchilar, emeldarlarning paraxorluq we nepsaniyetchilikke bérilishi, buzup-chéchish we keypi-sapagha bérilip xelqni talan-taraj qilishigha ayit öktemlikliri, ularning chiriklikke bérilishige dölet teripidin yéshil chiraq yéqip béilgenlikige ayit jinayi qilmishlar, naheq enziler, bihude étilip ketken, muddetlik we muddetsiz türmige tashlanghanlargha alaqidar matériyallar we ularning ailisige ayit échinishliq weqeler, namratliq, tijarette yol tapalmasliq, oghurluq we bulangchiliq, zeher we qural-yaraq etkeschiliki, xotun-balilarni élip-sétish, ayallar we balilarni xorlash, Aydis, siblis, waba, yaman süpetlik ösme, diwenglik, horunluq, xamushluq késilige giriptar qiliwétilgenlerning eshu aqiwetke qélishigha sewep boliwatqan ishlar heqqidiki melulatlar, aydis ailliri, aydis anilar, aydis dadilar we aydis balilarning kemsitilishi, yaman aqiwetlerning aldi élinmasliq, xelqaradin bu meselilerni hel qilish üchün kelgen pul,dora-dermek we bashqa maddiy yardemlerni xiyanet qilish yoli bilen öz-jayigha ishletmeslik; qatarliqlarni axbaratchiliq qayidisi we pirinsiplirigha layiqlashturup, texist, vidiyo, resim we bashqa madiy pakitlar arqiliq eng bixeter yollarni tallap munasiwetlik orunlargha yollashta paydilinishinglar üchün aldi bilen axbarat we axbarat yéziqchiliqi heqqide az-tola sawatqa érishishimiz kérek. Shunga biz, weten ichide we siriti toxtawsiz élip bériliwatqan milliy herkitimizge ishtirak qiliwatqan bir qisim qérindashlirimizning qiyinchiliqlirini nezerde tutup bu matériyalni tüzüp chiqtuq.Bu peqet köz aldimizdiki bezi meselilerni nezerde tutqan we mushu xildiki matériyallargha jiddiy éhtiyaji bolghan, bu kesipte shu xil sewiyege ige kishiler üchün tüzüldi.Elbette bu heqte toxtimay izlinidighan we ügünüshni xalaydighanlargha her-tereplime izlinish tekliwini bérimiz.

Millitimiz qedimiy medeniyetlik, shanliq tarixqa ige, itiqadi küchlük, eqilliq, exlaqliq, emgekchan, batur we jasaretlik xelq. Tarixiy, ijtimayi we siyasiy sewepler tüpeylidin bashqa xelqlerge qarighanda köp arqida qalduq.Bu ehwalning téximu küchiyip yamrap kétishining aldini élishta eng awal axbaratchiliqqa tayinishqa toghra kéliwatidu.Yoqarda tilgha alghandek meselilerni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat we ochérik sheklide her-türlük axbarat wastillirigha axbaratning 7 amilini pirinsip qilghan asasta layiqlashturup teyyarlash intayin muhim. Shunerse éniq bolsunki xelqimizning béshigha kéliwatqan bu milliy zulum xelqara jamaetchilik teripidin bolupmu Amérika bashliq gherip döletlirining, yawropa birliki we birleshken döletler teshkilatliri qatarliqlarning qattiq gheziwini keltüridu.Xelqimizning üstidin yürgüziliwatqan zulum menggü dawamlashmaydu, u zorawanlarnimu jazalash üchün teyyarlap qoyulghan xelqara qanunlar bar.Zorawanlarning qattiq jazalinidighan künlirigimu barghanche az qéliwatidu.Bizning bundaq yaman aqiwetke qélishimizgha birinchidin özimizning bixutliqi, ikkinchidin zorawanlarning héle-mikireliri sewep boldi.Heqqaniyet haman biz terepte, azraq gheyret qilsaqla, azraq kallimizni ishletsekla, azraq bedel bérishtin qorqmisaqla, zulum we zorluqning üstidin ghalip kélip, mezlum xelqimizni qed küterteleymiz.

Nöwette kolléktip halda qiliniwatqan ishlirimizdin ghayet zor netijeler qolgha kelmekte.Bir milletning teqdirini özgertish undaq asan bolmighachqa téximu köp xizmetlerni birlikte ishlishimizge toghra kéliwatidu.Biz özimizge paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilinip, eqliy küchimizni siyasiy we maddiy ewzellikke aylandurushta, nangha qarighanda axbaratqa bolghan ehtiyaj téximu küchlük bolmaqta. Biz bu zulum ichide yashighili 60-70 yil bolup ketti. Dunya xelqige zorawanlar bizni buzek qiliwatidu deyli dések qolimizda milyonlighan jinayetlerni ispatlap béridighan birermu tüzükrek yéngi maddiy pakit yoq. Meselen barin, ghulja, xuten, qumul-turpan, aqsu, bay, toqsu, shahyar qatarliq jaylarda bir qisim ademler zulumgha qarshi partilap chiqip, éghir basturuldi. 10 minglighan adem jazalandi, türmige kirdi. Turmidikilerning emiliy ehwalini, basturulghan chaghdiki qebih hadésilerni mehele-mehelide körgezme qilghan idi, U heqte maqla, resim we maddiy pakitlarmu shunche köp idi. Emma hazirghiche u heqte qolimizgha tekken maddiy pakitlar, shu chaghdiki ishlarning mingden biri bolup, téxi uning köp qismini öz xelqimiz emes bashqilar erkin dunyagha élan qilghan. U nersilerning her biri milliy menpetimiz üchün xuddi chet-eldiki bir teshkilattek payda körsetmekte. Biz shunchilik yarimas, shunchilik bixut, shunchilik horun, shunchilik diweng, shunchilik bilimsiz bolup kettuqmu emdi?Elbette qilayli dések bizmu qilimiz, qilalaymiz. Bu ishlarni wujutqa chiqirish heqqide kesip ehli bolmighanlargha az-tula sawat bérish, ularning eqil-parasiti we heqqaniy istekliridin paydilinish we shu asasta her türlük qanuniy heq hoquqlirimizni qoghdap qélish we milliy musteqilliqimizni baldurraq qolgha keltürüsh herkitige birlikte aktip qatnishish meqsidide bu matériyal tüzüp chiqildi. Paydilinishingizlarni ümüt qilimiz.Janabiy Alla herzaman yardemchingizlar bolsun!(Adéler)

06-Yaniwar 2008(ETU)