Sherqiytürkistan Jumhuriyiti - Shanliq Tarix We Pajielik Qismet
Muxbirimiz Ümidwar
2008-11-12
Prezidet Ahmetjan Kasimiy
1933 - Yili 12 - Noyabir we 1944 - Yili 12 - Noyabirdin ibaret oxshash bir künde uyghur xelqi ikki qétim öz musteqilliqini jakarlap, 20 - Esirdiki, öz - Özige xoja bolghan sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan idi. Ene shu künidin étibaren 12 - Noyabir uyghur xelqining tarixidiki untulmas sehipe bolup qaldi.
RFA File
1944 - Yili 12 - Noyabirda ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti armiyisining atliq qisimliridin bir körünüsh.
1944 - Yili, 12 - Noyabirda ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining bash katipi bolghan, kéyin almutida yashap, buningdin bir qanche yil ilgiri wapat bolghan abdurewup mexsum ibrahimi ependi hayat waqtida ziyaritimizni qobul qilip, eyni waqittiki weqelerni eslep, bu jumhuriyetning teqdirining sowét ittipaqining qolida bir oyunchuq bolghanliqini échinish bilen tekitligen idi
Sowét ittipaqi teripidin öch körülgen birinchi jumhuriyet
20 - Esir uyghur siyasiy tarixiy murekkep jeryanlar bilen toldi. 20 - Esirning aldinqi yérimida uyghurlar bashqa qérindash milletler bilen birlikte milliy azadliq inqilabi élip bérip, ikki qétim sherqiy türkistan jumhuriyitini qurdi.
Tarixiy melumatlargha asaslanghanda, 1931 - Yili, aldi bilen qumul taghlirida xoja niyaz hajim qatarliqlar rehberlikide qozghilang partlap, bu qozghilang ghelibiséri kéngiyip, uyghur élining hemme jaylirigha küchlük tesir körsitish bilen xelqning azadliqqa bolghan ishenchisini ashurdi. Netijide, 1933 - Yili.2 - Ayning 13 - Küni xoten xelqi muhemmed imin bughraning rehberlikide qozghilang kötirip, shu yili 4 - Ayning11 - Küni xoten hökümitini qurdi.
Shuningdin kéyin turpan, kuchar,aqsu,qeshqer qatarliq jaylardimu arqimu - Arqidin qozghilang kötirilip, bu jaylardiki jinshurén hökümranliqi aghdurup tashlinip, hakimiyet qozghilangchilar qoligha ötti. Xoja niyaz hajim we mehmut muhitilar bashchiliqidiki qumul - Turpan qozghilangchilirimu tengri taghlirining jenup tereplirige kéngeydi. Mana mushundaq sharaittin paydilinip, sherqiy türkistan musteqil jumhuriyitini berpa qilishni meqset qilghan sabit damollam 1933 - Yilining küz aylirida xotendin qeshqerge kélip, jiddi teyyarliqlardin kéyin 1933 - Yili 12 - Noyabir küni qeshqer shehride daghdughiliq murasimlar bilen sherqi türkistan islam jumhuriyiti qurulghanliqi jakarlandi.
Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti uyghur tarixidiki tunji jumhuriyet bolupla qalmastin belki, dunyaning islam dini rayonliridiki tunji qétim meydangha kelgen jumhuriyetlerning biri idi. Bu hökümet özining asasiy qanuni, dölet belgisi, dölet gémni, dölet bayriqi qatarliq döletchilik ipadilirige ige bolghandin sirt yene 16 ministirliq tesis qildi. Xoja niyaz hajim menggülük prézidéntliqqa , sabit damollam bash ministirliqqa saylandi.
1934 - Yilining etiyaz éyida sowét ittipaqining wastichiliqi bilen xoja niyaz hajim aqsuda shéng shisey wekilliri bilen kélishim tüzüp, birleshme hökümet qurushqa razi bolup, ürümchige bérip, muawin ölke reisilik wezipisini tapshuruwaldi. Shundaq qilip, bu jumhuriyet toluq axirlashti.
Birinchi qétim qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti peqet alte ay mewjut bolup turalidi. Mezkur yash hakimiyet aldi bilen qoshna sowét ittipaqigha peqet yaqmighan bolup, tashqi jehettin sowét ittipaqining ariliship, shéng shiseyni herbiy - Siyasiy jehettin qollishi, ichki jehette ma jungying terepdarliri bolghan tunggan qoralliq küchlirining biwaste herbiy hujumliri shundaqla qozghilangchilarning ichki nizaliri hem ittipaqsizliqliri qatarliq sewebler tüpeylidin üzül - Késil aghduriwétildi.
Ikkinchi jumhuriyet sowét ittipaqining yardimige érishken idi
Ariliqta 11 yil ötüp, 1944 - Yili 9 - Ayda nilqining ulastay taghlirida fatix batur, gheni batur ekber, nurum, osman we xemit qatarliqlarning bashlamchiliqida qozghilang partlap, milliy azadliqi inqilabi ili taghlirida kéngiyishke qarap yüzlendi. 1944 - Yili 4 - Ayda ghulja shehride qurulghan" azadliq teshkilati" mexpiy türde ghulja qozghilingigha teyyarliq qildi. 7 - Noyabir küni azadliq teshkilati ghulja shehiride nilqa partizanliri bilen birliship qozghilang kötirip, 12 - Noyabir künigiche ghulja shehiridiki herembagh, langshang qatarliq jaylardin bashqa pütün sheherni azat qildi.
1944 - Yili 12 - Noyabir küni sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümitining qurulghanliqi jakarlandi. Elixan töre reis, hakimbeg ghoja bilen qazaqlardin obul xeyir töre muawin reis boldi hemde uzun ötmeyla 9 maddiliq siyasi xitabname élan qilindi. Hökümet ezaliri békitildi hemde sehiye, maarip, déhqanchiliq - Ormanchiliq, dini ishlar, baj, soda we charwichiliq ministirlikliri quruldi. Shuningdin tartip, sherqi türkistan jumhuriyiti hökümitining rehberlikide ili xelqi tézdin ilini toluq azat qildi.
1945 - Yili 8 - Aprélda milliy armiye qurulup, 6 - Aydin bashlap üch yönilish boyiche hujumgha ötüp, tarbaghatay we altay wilayetlirini hemde jenub terepte aqsu, qeshqer hem yeken wilayetlirining bir qisim yerlirini azad qildi.
Milliy armiyining adem sani 40 minggha yetken bolup, uyghur, qazaq, qirghiz, tunggan, özbék, tatar, rus, mongghul, shiwe, tajik qatarliq milletlerning oghul - Qizliridin terkip tapqan.
Sherqiy türkistan jumhuriyitining bash katipi bolghan, ötken esirning 50 - Yillirida qazaqistangha köchüp kétip, shu yerde taki 2005 - Yilighiche hayat yashighan, merhum abdurewup mexsum ibrahimi ependi hayat waqtida ziyaritimizni qobul qilip, inqilabqa bashtin axiri sowét ittipaqining yardem bergenlikini, mexsus herbiy xadimlirini ewetip, urushqa qomandanliq qilghanliqi, sowét ittipaqi konsulliri we générallirining azadliq teshkilatining ezalirigha bu qétim musteqil dölet qurushqa yardem béridighanliqi heqqide wediler bergenlikini eslep ötti.
Biraq, xelqara weziyetning teqezzasi hemde stalin hökümitining bésimi sewebidin 1945 - Yili 10 - Ayda sherqiy türkistan jumhuriyet hökümiti bilen xitay merkizi hökümiti otturisida téchliq söhbiti bashlinip, 1946 - Yili,7 - Ayda birleshme hökümet tesis qilindi. Bitim tüzüshke qarshi chiqqan jumhuriyet reisi elixan töre sowét ittipaqigha élip kétildi. Xitay merkizi hökümiti bilen ili hökümitining 11maddiliq tinchliq kélishimining rohi boyiche qurulghan birleshme hökümet bir yilgha yéqin mewjut bolup, siyasi küresh ewji alghan bolsimu, lékin mezkur hökümet buzulup, exmetjan qasimi bashchiliqidiki birleshme hökümetke qatnashqan wekiller ghuljigha qaytip ketti.
Abdurewup mexsum ibrahimi: biz shu imamgha iqtida qilip olturghan iduq؛ tizginni ulargha tartquzup qoyghan iduq
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti bash katipi abdurewup mexsum ibrahimi ependi eyni waqitta sherqiy türkistan rehberlirining sowét ittipaqigha heddidin ziyade ishinip, özlirining tizginini ulargha tutquzup qoyghanliqini körsetti. U, mundaq deydu: "az kündin kéyin sowét ittipaqining généralliri kélip, hemme ishlarni qoligha aldi. Biz sowét ittipaqigha ishenduq, eshu imamlargha iqtida qilip olturduq, chünki, biz gomindangdin qutulsaqla meyli dégen iduq, meyli elixan töre, meyli exmet ependi bolsun ularning hemmisi ashularning aghzigha qaridi, chünki, ular bizge wede bergen idi. Biz ulargha sabit damollamni, ghojamniyaz hajimni körsetken iduq, shéngdubenning ishini dégen iduq, ular bu qétim undaq qilmaymiz, siler choqum musteqil bolisiler dégen idi, biraq, ularning meqsiti bizni qoral qilip ishlitish iken. Ular axiri bizni aldap, özimizning méyi bilen özimizning göshini qorup, axiri xitay kommunistlarni ekilip berdi."
Ene shuningdin tartip taki 1949 - Yili 10 - Ayghiche, ili, tarbaghatay we altayni bir gewde qilghan mezkur hökümet musteqil mewjut bolup turushni dawamlashturghan bolsimu, biraq 1949 - Yili 8 - Ayda exmetjan qasimi, ishaq beg munonof qatarliq inqilab rehberliri sowét térritoriyiside "ayropilan hadisisi" dégen nam astida sirliq türde qazagha uchridi. 1949 - Yili 10 - Ayda sowét ittipaqi bilen xitay kommunistliri arisidiki hemkarliq we pütüshüm boyiche xitay azadliq armiyisi uyghur éligha kirdi. Milliy armiye 5 - Korpus qilip özgertilip, üch wilayette besh yil mewjut bolup turghan hakimiyet axirlashturuldi.
Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ShT-shanliq-tarix-we-pajie-11122008213852.html/story_main?encoding=latin
