Istanbulda sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirlesh murasimi ötküzüldi
Muxbirimiz Arslan
2008-11-10
Muxbirimiz Arslan
2008-11-10
Her yili 12 - Noyabir uyghurlar üchün tarixi bir kün. Dunyadiki pütkül döletler özlirining musteqilliq yaki dölet qorghan künlirini xatirilep murasim ötküzidu.
RFA Photo / Arslan
2008 - Yili 9 - Noyabir yekshenbe küni sherqiy türkistan wexpining orunlashturushi bilen 1933 - Yili 12 - Noyabir qeshqerde we 1944 - Yili 12 - Noyabir ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirilesh murasimidin körünüsh.
Bu künde xushalliqini ipadilep bayram paaliyiti élip baridu. Emma uyghurlarchu? gerche uyghurlarmu 20 - Esirde ikki qétim dölet qurghan bolsimu dunyaning siyasi yönilishi tetür kélip bu döletler tashqi küchlerning qarshiliqi bilen yimirilip ketken. Shundaqtimu dunyaning her qaysi jayliridiki uyghurlar bu tarixiy künni her yili qayghuluq ichide xatirilep yighin we murasim uyushturup kelmekte.
2008 - Yili 9 - Noyabir yekshenbe küni sherqiy türkistan wexpining orunlashturushi bilen 1933 - Yili 12 - Noyabir qeshqerde we 1944 - Yili 12 - Noyabir ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirilesh murasimi ötküzüldi. Murasim istanbuldiki sherqiy türkistan wexpige yéqin etrapqa jaylashqan wafa toluq ottura mektepning yighin zalida ötküzüldi. Murasimgha sherqiy türkistan ammiwiy teshkilat mesulliri, doktur, proféssorlar, tetqiqatchilar, uyghur mesilisige qiziqquchi we köngül bölgüchi shexsler, uyghurlarning dostliri we istanbulda yashawatqan uyghur - Qazaqlar bolup jemiy 500 din artuq kishi ishtirak qildi.
Murasimda istiqlal marshi oqulghandin kéyin sherqiy türkistan wexpining bashliqi dem élishqa chiqqan général mehmetriza békin ependi échilish nutqi sözlidi. Murasimgha istanbul uniwérsitéti til - Edebiyat fakultéti tarix bölümining oqutquchisi proféssor doktor abdulqadir donuk ependi riyasetchilik qildi.
Murasimda beykent uniwérsitéti tarix fakultétining oqutquchisi proféssor dokturi abdulxaliq chay ependi "sherqiy türkistanliqlar heqqide chüshenche" dégen témida, sherqiy türkistan wexpining muawin bashliqi proféssor doktor sultan mehmut qeshqerli " 20 - Esirde qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyetliri we uning tarixtiki ehmiyiti" dégen témida, baghchesheher uniwérsitéti qanun fakultéti oqutquchisi proféssor doktor hesen koni ependi" weziyettiki yéngiliqlar sayisida sherqiy türkistan siyasiti "dégen témida, izmir ege uniwérsitéti türkologiye tetqiqat inistituti oqutquchisi proféssor doktor alimjan inayet " eng axirqi dunya munasiwetliride sherqiy türkistan weziyiti "dégen témida söz qildi.
Beykent uniwérsitéti tarix fakultétining oqutquchisi proféssor doktor abdulxaliq chay ependi "sherqiy türkistanliqlar heqqide chüshenche" dégen témida söz qilip mundaq dédi: "xitay kommunist partiyisi qanun, hoquq we atom - Yadro qullargha ige bolghanliqi üchün döletni küch bilen idare qilip kelmekte. Xitayda üch muhim rayonni körüwatimiz, sherqiy türkistan mesilisi, tibet mesilisi we ichki mongghul mesilisi, hemde xitay we teywendiki réjimge qarshi chiqqan guruppilarning paaliyetliri, bu paaliyetlerdin biz köngül bölidighan paaliyet qaysi? elwette sherqiy türkistan mesilisi, qimmetlik qérindashlirim, bir az ilgiri qérindashlirimiz sherqiy türkistandiki yaqupbeg dewridin étibaren siyasi paaliyetler 1933 we 1944 - Yillarda qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyetliri heqqide sözlep ötti."
Proféssor doktor abdulxaliq chay ependi xitay dairlirining uyghurlarning nopusini azaytish meqsitide ichkiri ölkilerdin xitaylarni köchürüp ekilip sherqiy türkistangha orunlashturuwatqanliqini ilmiy pakitlar bilen otturigha qoyup mundaq dédi: "asiyaning nopusi eng köp hésablinidighan xitayning kontrolluqida bir uyghuristan rayoni uyghur ili rayonimiz bar. Bu rayonda xitay yürgüziwatqan siyasetlerni sözlep ötimen, bu rayondiki eng muhim bolghan weqelerdin biri xitay nopusini sherqiy türkistangha köchüshke teshwiq qilish weqesidur, xususen xitay pilanliq halda 1949 - Yildin étibaren sherqiy türkistanda xitay nopusini köpeytish siyasitini emeliyleshtürüp kelmekte, ilgiri sherqiy türkistandiki xitay nopusining sani 300 ming idi bügün 7 milyongha yetti. Istatistikilargha qarighanda xitay dairiliri her küni 7 ming neper xitayni sherqiy türkistangha orunlashturushqa tirishmaqta, xitaylar ichkiri ölkilerdin ewetilmekte."
Proféssor doktor abdulxaliq chay ependi yene mundaq dédi: " 1992 - Yili séntebirdin xongkongda neshir qilinghan bir jurnalda xitay xelq komitétining bir mexpi höjjiti neshir qilinghan bolup, höjjette ötken 2000 yilghiche yene 5 milyon xitayni sherqiy türkistangha orunlashturushni pilanlighanliqi bildürülgen. Uningdin sirt xitay armiyisige qarashliq bingtüen eskerliri bolupmu xitayning ichkiri ölkiliride jinayet ötküzgen jinayetchilerni jazalap emgekke sélish meqsitide sherqiy türkistandiki jaza lagirlirigha ekilidighanliqi otturigha chiqti. Bügünki künde xitaydin sherqiy türkistandiki jaza lagirlirigha yötkigen xitay jinayetchilerning sani 50 mingdin ashidu. Bu jinayetchilerdin jazasi toshqanlar sherqiy türkistanning ahalisi hésablinip oxshimighan rayonlargha orunlashturulmaqta. Bu shekilde orunlashturulghan xitaylarning sanining 1 milyondin artuq ikenlikini bilimiz. 1953 - Yili sherqiy türkistanda uyghur qatarliq türk sistémisidiki milletlerning jemiy sani %75 pirsentni igileytti. Bu 1982 - Yili töwenlep %55 ge chüshüp qaldi. 1990 - Yilida yene töwenlep epsuslinarliq bilen %40 pirsentke chüshti. Igilishimizche sherqiy türkistanda bügün xitayning 500 mingdin artuq eskerliri mewjut. Xitay bu rayondiki türk qérindashlirimizning nopusini azaytish üchün xitaylarni köchürüp orunlashturush siyasitini tosalghusiz halda emeliyleshtürüp kelmekte."
Murasim axirida sherqiy türkistan wexpi bashliqi mehmet rizabékin ependi murasimgha ishtirak qilghan wafa toluq ottura mektep mudiri sabir ependi, proféssor doktur abdulxaliq chay ependi, proféssor doktor sultan mehmut qeshqerli ependi, proféssor doktor hesen koni ependi we proféssor doktor alimjan inayet ependi qatarliq shexslerge murasimgha ishtirak qilghanliqigha teshekkür bildürüp tebrikname teqdim qildi.
Axirida sherqiy türkistan wexpide tamaq ziyapiti bérilgendin kéyin murasim köngüllük axirlashti.
