Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2008-11-11
Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining 2008 - Yilliq doklatida, mexsus uyghurlargha ait bölüm ajritilghan bolup, doklatta, uyghurlarning siyasiy, iqtisadiy, medeniyet hoquqlirigha ait mesililer omumyüzlük otturigha qoyulghan.
Amérika dölet mejlisidin bir körünüsh.
Bu yilliq doklatta, xitayning shinjangni échish we güllendürüsh siyasiti bilen qosh qilliq maarip siyasiti üstide alahide toxtalghan.
Doklatta, xitayning gherbni échish siyasiti heqqide mundaq déyilidu: xitayning gherbni échish siyasiti, shinjang uyghur aptonom rayonining iqtisadini tereqqi qildurdi. Emma bu tereqqiyat uyghur rayonigha bir munchilighan mesililerni tughdurdi. Buning birinchisi xitay köchmenliri mesilisi.
Xitay köchmenliri tereqqiyattin alahide imtiyaz bilen behriman boldi, yerlik xelq bu tereqqiyattin behriman bolalmidi, yerlik xelq yer asti bayliqliridin mehrum qélish bilen bille köchmenler tehditige duch keldi. Muqimliqni saqlash nami astida yerlik xelqqe qaritilghan bésim hessilep kücheytildi.
Doklat yene, xitayning gherbni échish siyasitide yerlik xelqning turmush sewiyisini östürüsh shuar qilghanliqini, ijra qilishta bolsa undaq emeslikini, xitayning uyghur rayonigha köchmen yötkeshte, qandaqtur, shinjangni tereqqiy qildurushni emes, shinjangda muqimliq saqlashni asasiy meqset qiliwatqanliqini bayan qilghan.
Doklatning köchmenler siyasiti babida yene, uyghurlar üstidin yolgha qoyulghan pilanliq tughut siyasitimu tenqidlengen we mundaq déyilgen: "shinjang uyghur aptonom rayonluq hökümet doklatida, rayonda 2008 - Yili 2007 - Yiligha nisbeten 65000 bowaqning kem tughulghanliqini bayan qildi. Uyghur teshkilatlirining inkasidin qarighanda, bu xitayning bala aldurush qatarliq pilanliq tughut charilirini mejburiy yolgha qoyghanliqining netijisi, shundaqla rayonda yerlik nopusni azaytishning bir charisi."
Doklatning qosh tilliq maarip heqqide tepsiliy toxtalghan qismida munular bayan qilinidu: xitay yéqinqi yillardin béri qosh tilliq maaripni téz qedemde kéngeytiwatidu. Namda qosh tilliq atalghan bu maarip, emeliyette xitay tilini omumlashturup yerlik tilni emeldin qaldurushni meqset qilmaqta.
Doklatta, xitayning qosh tilliq maarip siyasitining xitayning özining asasiy qanunighimu xilap ikenliki tekitlinip mundaq déyilidu: xitay asasiy qanunining 4 - Bölüm 10 maddisida, xitayning xitaydiki az sanliq milletler rayonida aptonomiye qanunini yolgha qoyidighanliqi we az sanliq milletlerning til - Yéziqini qoghdaydighan we tereqqi qildüridighanliqi belgilengen. 37 - Maddisida az sanliq millet rayonlirida oqutush matériyalliri yerlik xelqning öz ana tilida bolidu déyilgen. Biraq undaq ijra qilinmidi. Xitayning qanun orunlirida uyghur tili qollinilmaydu, yerlik xelq aly maarip terbiyisi körüshte cheklimige uchrawatidu.
Doklatta, uyghurlarning olimpikning aldi - Keynide muqimliq nami astida basturush heriketlirige duch kelgenliki, xitayning uyghur paaliyetchilirini yéterlik pakiti bolmay turup, térrorchiliq bilen eyibligenliki, xitayning yene uyghurlargha öz wetini ichidila emes, weten sirtidimu awarichiliq keltürüwatqanliqi bayan qilinghan. Shangxey hemkarliq teshkilatining uyghurlarning cheteldiki hayatigha, jümlidin ottura asiyadiki bixeterlikige dexli - Terüz yetküziwatqanliqi bayan qilinghan.
Doklatta, xitayning xelqara kélishimler buyiche, uyghurlarning teshkilatlargha uyushush, namayish ötküzüsh we pikir qilish erkinlikige yol quyushi kérekliki, emeliyette bolsa, buninggha xilap halda, bu yil 3 - Ayda xoten ayallar namayishini qattiq qolluq bilen bir terep qilghanliqi, namayishchilarning aqiwitini hazirghiche yoshurun tutuwatqanliqi bildürülgen. Doklatning bu qismida yene, toxti muzat, abdughéni memtimin, abdulla jamal, abduxélil zunun, nurmemet yasin we küresh hüseyinler bilen bir qatarda, shinjang xelq radio istansining sabiq xizmetchisi mehbube ableshmu tilgha élinghan we uning qolgha élinishini uyghurlarning nöwettiki pikir erkinliki weziyitige pakit qilip körsetken.
Doklatta yene, uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanim heqqide mexsus toxtalghan bolup, xitayning rabiye qadir xanimdin öch élish xaraktéride heriket élip barghanliqini körsitidu. Rabiye qadir xanimning oghulliridin bashqa ayshem kérim we rozi memet qatarliq kishilerningmu, rabiye xanim ailisi bilen yéqinliqi seweblik 7 ay nezerbend qilinghanliqi bayan qilinghan.
Hörmetlik oqurmenler, amérika dölet mejilisining xitay ishliri komitéti adette hökümet we mejlisni xitay weziyitige alaqidar uchur we pikirler bilen teminleydu we hökümetning xitay siyasitini belgilishige doklat hazirlash we pikir toplash yoli bilen tesir körsitidu.
Bu qétimqi doklat amérika dölet mejilisining uyghurlar mesilisini inchike we etrapliq küzitip méngiwatqanliqini körsetmekte.
Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/amerika-dolet-mejlisi-uyghur-mesilisi-11112008203303.html/story_main?encoding=latin
