Sherqiy Türkistan jumhuryitining 60 yilliqini xatirleymen

Uyghur Sadasi

1944-yili 12-nuyabirda qurulghan Sherqiy Türkistan jumhuryiti gerche Russiye we Xitay impiryélirining öz-ara til birikturushliri netijiside, 1949-yili yoqutivitilgen bolsimu, biraq bu jumhuryet Uygur xelqining yéqinqi zaman tarixidiki bir shanliq namayende süpitide kéyinki evlatlarni terbiyelep kelmekte. Mana bügün bu jumhuryitimizning 60 yilliqini xatirlewatimiz, xelqimizning tarixidiki bu shanliq sehipini her qétim esliginimizde we xatirliginimizde, köpligen " NIME ÜCHÜN?" digen suallar kallimizgha kilivélip, bizni oylunushqa, pikir yürgüzüshke, we bu jawapsiz qiliwatqan suallarning jawabini tipishqa undeydu.

60 yil burun qurulghan bu jumhuryitimizni qurushqa qatnashqan pishqedemlirimizning eslimilirige asaslanghinimizda, 1944-yili partilighan Sherqiy Türkistan inqilabining rehberlik hoqoqi, inqilab bashlanghan deslepki mezgillerde gerche özimizning qolida bolghan bolsimu, biraq kéyinche, bulupmu „ Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti“ qurulghandin kéyin, asasen shu devirdiki özini " ézilgen milletlerning nijatkari" digen chirayliq nam bilen niqapliwalghan Russiye kommunistlirining kontirolliqida bolghan. „ Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti“ ge dair bir arhip matiriyalida mundaq yézilghan:

" „Sherqiy Türkistan Waqitliq Hökümiti“1944-yili 11-ayning 20-küni Sovit ittipaqining Vilademir Közlop bashchiliqidiki meslihetchiler ömiki (sheritlik belgisi 1- bina ) bilen vilademir stifanovich bashchiliqidiki meslihetchiler ömikini ( sheritlik belgisi 2- bina )
ghuljigha kélishke teklip qildi."

“Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti“ qurulup bir ay bolmayla kélip Ghulja orunlashqan Russiyening bu meslihetchiler ömekliri shundin etiwaren inqilabning barliq sahélirige singip kirip, siyasi, iqtisadi we herbi jehetlerde umomiyüzluk kontirolluq yürgüzüshke bashlidi. shuning bilen köpligen Russiye terepdari bolghan kishiler hökümetning eng muhim bolghan iqtisadi we herbi tarmaqlirigha orunlushup, emeli hoqoqlarni changgiligha kirguzivilishti. Shuninggha egiship, „Sherqiy Türkistan hökümiti“ning fonkisiyesi barghansiri ajizlap, 1945-yilning kéyinki yerimigha barghanda, asasen Russiyelik meslihetchiler maqullighan qararlarni emir-perman sheklide élan qélip béridighan,héch qandaq emeli hokoqi bolmighan bir organgha aylinip qaldi. Töwendiki misaldin biz bu haletni iniq köriwalalaymiz;

1945-yili sintebirning bishida, 17 ming kishilik milli armiye qisimliri Manas deryasi boyigha yitip keldi. sintebirning 20- küni „Sherqiy Türkistan hökümiti“yighin echip, Elihan Tore bashliq musteqilliq tereptarlirining ching turushi bilen, Ürümchige umomiyüzluk hujum bashlash heqqide milli armiyening bash qumandani iwan yakovlivich palinovgha buyruq chushurdi. biraq „Sherqiy Türkistan hökümiti“ teyinligen bu bash qumandan öz hökümitining buyruqigha pisent qilmay, Russiyelik meslihetchiler ümikining körsetmisi bayiche hökümetning buyruqini bikar qiliwetti. Shuning bilen Sherqiy Türkistan inqilabining üzül-kisil ghelbige érishishidiki eng halqiliq purset qoldin ketti.

1945-yili sintebirdin taki 1949-yili oktebirgiche qehriman milli armiye qisimlirimiz bir qedemmu algha siljiyalmay, Manas deryasi boyida sheghil quchaqlap yétishqa mejbur boldi. arqidinla Russiye hökümiti „Sherqiy Türkistan hökümiti“ni Xitay dairliri bilen söhbet ötküzushke mejburlidi. söhbet arqiliq meydangha kelgen „ 11 maddilq betim „ we uning qoshumche hojjetlirini korgen her qandaq adem bu betimning Sherqiy Türkistan inqilabini yaki aldigha yaki arqigha mangalmaydighan haletke chüchürüp qoyghanliqini ongayla eziwalalaydu. shu betimning sewebidin xelqimiz qan kéchip berpa qilghan „Sherqiy tyrkistan jumhuryiti munqerz qilindi. shu betimning sewebidin wetinimizning jenubidiki Aqsu, Qeshqer, Tashqorghan qatarliq jaylardiki quralliq köreshler meghlubiyetke uchiridi. Shu betimning barliqqa kilishi bilen jumhuriyet reisi Elihan tore qatarliq musteqilliq tereptarliri tutqun qilinip, wetendin Russiyege élip kitildi.mana bular 1944-1949-yillardiki Sherqiy Türkistan inqilabining rehberlik hoqoqini öz qollirida mehkem tutalmighanliqi üchün ejdatlirimiz toligen qanliq bedeller. Endi xelqimiz bolsa, taki bügünki küngeche ejdatlirimiz sadir qilghan hataliqlar üchün hessilep bedel tolewatidu.

Her qandaq inqilabta, yétekchi idiye bilen rehberlik hoqoqi shu inqilabning ikki jan tomuri bolup hésaplinidu. Yétekchi idiye diginimiz asasen uzun yilliq inqilabi köreshler dawamida yekünlengen tejiribe-sawaqlar asasida, shu inqilabning ghayisi, meqsidi we yetmekchi balghan nishani hemde shu nishangha yétish üchün kérek balghan köresh qilish usulliri, inqilabning istiratigiyesi we emeli köreshte qollunidighan taktika qatarliqlarni tüzüshte zurur bolghan, sestimilashqan neziriyedin ibaret. Men bu yerde 1944-1949-yillar diki Sherqiy Türkistan inqilabining yétekchi idiyesi toghra bolmighan, dimekchi emesmen, biraq shu nerse nahayti iniqki, rehberlik hoqoqining musteqilliq tereptarliri qolidin tartivilinishigha egiship, inqilabning yétekchi idiyesimu burmilanghan. üzül-késil musteqilliq üchün köresh qilish digen ghaye yoq qilinip, aptonumiye, öz teqdirini özi hel qilish digenge ohshash uqumlar üstünlükni igelligen.

Sherqiy Türkistan inqilabining rehberlik qatlimi we yétekchi idiyéside yüz bergen bu özgürüshler netijiside musteqilliq körishining esli mahiyiti tamamen burmilinip, Uygur xelqining Xitay mustemlikichilirining asaritidin qutulup, özining musteqil dovlitini qurush yolidiki körishi, Russiyening kommunistik idologiyesining wekili bolghan Ehmetjan Qasimi we Xitay kommunistik idologiyesining choqun'ghuchisi Abdukerim Abbasup qatarliqlar bilen demukiratik idiyege mayil bolghan Mes'ud Sabiri ependi we Eysa Yusup ependiler otturisidiki idologiye körishige aylinip ketken. tuwendiki misaldin biz bu noqtini éniq körüwalalaymiz;

Wetinimizning 1944 – 1949 - yillardiki tarixidin hemde shu waqitlarda yüz bergen weqelerdin az-tola xewerdar kishilerning éside bolsa kérek, 1947 - yili 5 - ayning 10-küni shu devirdiki Xitay hökümitining Sherqiy Türkistan mesilisini hel qilishqa ewetken wekili, atalmish Shınjıang birleshme hökümitining reisi Jangjijung birleshme hökümetning reislikidin istipa bérip, özining ornigha Mes'ud Sabiri ependini reislikke körsutidu, 5-ayning 20-küni Xitay Gomindang hökümiti Mes'ud Sabiri ependini birleshme hökümetning reislikige, Eysa Yusup ependini birleshme hökümetning bash katipliqigha teyinleydu. Shuning bilen birleshme hökümetning reis we muavin reisliri, bash katipi we muavin bash katipi pütünley Uygurlardin bolidu. Buninggha her qaysi nazaret we organlardiki wezipe ötewatqan Uygur we Qazaq, Qirghiz rehberler qoshulup, birleshme hökümettiki Xitay bolmighan rehberlerning sani 20 ge yitip, 25 kishilik hökümet kabinitide mutleq üstünlükni igelleydu. Yüz bergen bu özgürüshler Uygur xelqining musteqilliq körishini yene bir qétim tipilghusiz yahshi purset bilen teminligen idi. Bundaq peyitte, birleshme hökümettiki asasliq rehberler ichki qisimdiki ittipaqliqni kücheytip, milletning menpeetini ela bélip, idologiye, meslek digenlerni chorup tashlap, bir niyet bir meqsette wetenni musteqilliqe érishtürüsh üchün köresh qilghan bolsa, Sherqiy Türkistan xelqi umid qilghan musteqilliqimiz közge körünüpla qalghan idi.
Oqurmenlirimizge éniq bulushi üchün men 1947 - yili 5 - ayning 20 - küni özgertip teshkillengen birleshme hökümetning asasliq rehberlirining wezipisi we namini bu yerge yézip qoyushni layiq taptim :

Birleshme hökümetning reisi: Mes'ud Sabiri ( Uyghur )
Birleshme hökümetning muavin reisi: Ehmetjan Qasimi (Uyghur )
Birleshme hökümetning muavin reisi: Burhan Shehidi ( Uyghur )
Birleshme hökümetning bash katipi : Eysa Yusup ( Uyghur )
Birleshme hökümetning muavin bash katipi: Abdukerim Abbasup ( Uyghur )

Mana bu Manjular ishghaliyitidin kéyinki uzun yilliq köreshler dawamida, wetinimiz Sherqiy Türkistan hakimiyitining birinchi qétim pütünley Uygur xelqining wekilliridin teshkil tipishi bulup hésaplinidu.

Bizge paydiliq bolghan bir nuqta bu mezgilde, Xitay dowliti tamamen ichki urushning patqighigha pitip qalghan bulup, Xitay kommunistiliri bilen Gomindang hakimiyitining hoqoq talishish körishi ewjige chiqqan idi.

Russiye terepte bolsa, Russiyelik meslihetchiler ömekliri 1946 - yilning otturiliri pütünley memlikitige qayturulghan bolup, hökümet apparatliri we milli armiyening rehberlik hoqoqi asasen Sherqiy Türkistanliqlarning qoligha otken idi. Bu chaghda milli armiyening adem sani 40 minggha yéqinlashqan bulup, her qaysi jaylardiki partizanlarni qoshqanda, xelqimiz 50 ming kishilik quralliq qoshngha ige bulup qalghan idi. Shu chaghdiki weziyet inqilab rehberliridin ichki inaqsizliqlarni bir chetke qayrip qoyup, hökümetning rehberlik rolini kücheytip, herbi jehette zurur bolghan orunlashturush élip bérish arqiliq Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda turwatqan qoshunlirini iskenjige élip, ularni wetinimizdin qoghlap chiqirish hemde muwapiq peyitni tallap turup, Sherqiy Türkistanning musteqilliqini jakalashni telep qilatti.

Epsuski, Mes'ud Sabiri ependining hökümet reislikige kilish, Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq kishilerning qattiq qarshiliqigha uchiridi. Ular öz qolliridiki hoqoqliridin paydilinip, pütkül Sherqiy Türkistan dairiside Mes'ud Sabiri ependi bilen Eysa Yusup ependige qarshi turush dolqunini qözghidi.

Barliq sheher, nahiyelerde digüdek Mes'ud Sabiri ependining hökümet reisi bolushigha qarshi turush yighini we namayishlar otküzüldi. Hetta Sherqiy Türkistan hökümiti tereptin birleshme hökümetke qatnashqanlar birleshme hökümettin chikingenlikini jakalap, birleshme hökümetni palech halgha chüchürüp qoydi. Ehmetjan Qasimi qatarliq kishilerning yol körsütüshi bilen shu devirdiki Sherqiy Türkistan inqilabining asasliq rehberliri bolghan Hekimbeg Ghuja, Ubulheyri Töre, Enwer Musabayup qatarliq kishiler Xitay hökümitining wekili bolghan Jangjijunggha het yézip, uning qaytip kélip qaytidin birleshme hökümetning reisi bolushini, Mes'ud Sabiri ependini reisliktin élip tashlashni telep qilishti. Inqilabning rehberlik qatlimida yüz bergen bu xil jidel-majralar eslidiki Xitay mustemlikisige qarshi turushni meqset qilghan Sherqiy Türkistan inqilabining nishanini tamamen bashqa terepke buriwetti. Shuning bilen Uygur xelqi 20 - esirdiki musteqilliqni qolgha kelturushning eng axirqi paydiliq pursitini qoldin bérip qoydi.

Mes'ud Sabiri we Eysa Yusup ependiler heqiqeten Ehmetjan Qasimi qatarliq inqilab rehberlirining eyipliginige ohshash héliqning dushmini, millitimiz ichidin chiqqan munapiqlarmidi ? miningche undaq bolmisa kérek. Chünki Mes'ud Sabiri we Eysa Yusup ependiler shu devirdiki xelqimiz ichidin yétiship chiqqan eng munewer ziyalilar bolup, ular milletning azatliqi, dovletning musteqilliqni özlirining ömürlük köresh nishanisi qilghan we pütkül angliq hayatini shu büyük nishan üchün atighan insanlar idi.

Elbette shu dewirdiki Sherqiy Türkistan inqilabigha tesir körsetken siritqi amillarnimu nezerdin saqit qilmasliqimiz kérek. Biraq ichki qisimda yüz bergen milli inqilabning yétekchi idiyesining burmulinishi, rehberlik qatlimidiki ittipaqsizliqlar, „ Sherqiy Türkistan jumhuryiti“ digen namning emeldin qaldurulishi, milli armiyening Manas deryasi boyida 4 yildin artuq yétip qilishi qatarliq mesililerde, Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab rehberlirining héchqandaq mes'uliyiti yoq, dep qarash miningche emeliyetke oyghun bolmisa kérek. Eger biz Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab rehberlirini Sherqiy Türkistanning musteqilliqi üchün köresh qilghan idi, dep tonisaq u halda tuwendiki suallargha jawap bérishke amalsiz qalimiz.

1- Ehmetjan Qasimi rehberlik ornigha chiqqindin kéyin nime üchün „ Sherqiy Türkistan jumhuryiti“ emeldin qaldurulidu?

2- Abdukerim Abbasup Gomindang hakimiyiti ötküzgen milli qurultaygha qatnishish üchün nenjinge barghanda, nime üchün Xitay kompartiyesining Nanjingdiki wekili Dungbiwu bilen mehpi körüshüp, kompartiyening rehberlikini qubul qilidighanliqini bilduridu?

3- Ehmetjan Qasimi qatarliq inqilab rehberliri nime üchün Xitay hakimiyiti wekilining birlashme hökümetke reis bulushini qubul qiliduyu, özining qan-qerindishi bolghan Mes'ud Sabiri ependining reis bolushigha jan-jehli bilen qarshi turidu?





Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab rehberlirimu uzaq muddetlik köreshler jeryanida ösüp yétilgen, héliq üchün köpligen paydiliq hizmetlerni qilghan hemde Uygur xelqining chin qelbidin hörmetlishige érishken rehberler idi. Epsuski, inqilabning eng halqiliq peytide ular héliqning janijan menpeetini emes belki özliri wekillik qilghan kommunistik idologiyening menpeetini ela bilgenliki üchün, inqilabni ghelbige qarap yéteklash ularning qolidin kelmidi hemde özlirimu axirda kommenistik édiologiyening qurbani bolup ketti.


4- Sherqiy Türkistan terep wekillirining birleshme hökümettin chiqip ketkenliki, Sherqiy Türkistan hökümiti bilen Xitay hakimiyiti otturisida tüzülgen 11 maddiliq bétimning emeldin qalghanliqini körsutidu, undaqta, milli armiyening herbi herketlerni bashlimay, Manas deryasi boyida yétiwirishini qandaq chüshünüsh kérek?

Meyli qandaqla bolmisun, 1944 -1949 - yillardiki Sherqiy Türkistan inqilabi Uygur xelqining musteqilliqni arzu qilidighan, wetinining musteqilliqi üchün her qandaq bedellerni töleshtin yanmaydighan eriksöyer millet ikenlikini dunyagha jakalash bilen tarix sehipisidin orun aldi.
“ Sherqiy Türkistan Jumhuryiti“ bolsa, gerche tolimu qisqa waqit mewjut bulup turghan bolsimu, biraq her bir Uygur perzenti qelbige musteqilliqtin ibaret büyük arzuni neqishlep qoyup ketti. Gerche ejdatlirimiz qurghan „ Sherqiy Türkistan Jumhuryiti“ wetinimizni Xitay basqunchilirining tömür tapini astidin qutuldurush meqsidige yételmigen bolsimu, biraq shundaq bir heqiqetni yeni, yétekchi idiyesi we rehberliki saghlam bolmighan inqilabning düshmenge chala tekken oq bulup qalidighanliqini, milletning menpeetini qurban qilish bedilige düshmen bilen sulhi qilishning aqiwette inqilabni halaketke élip baridighanliqini xelqimizning bügünki qan-yashliq sergüzeshtiliri arqiliq ispatlap berdi. Mana bu 1944 – 1949 - yillardiki Sherqiy Türkistan inqilabining eng uluq tohpisi.xelqimizning tarixi tejiribe-sawaqlargha tolimu bay, gep bizning bu tejiribe-sawaqlarni qandaq yekünlishimizde we nöwettiki musteqilliq inqilabimizgha qandaq örnek qilishimizda.

Men bu maqalemni pishqedem sair Muhemmet Eli Zununning [ Chala tekken oq ] namliq shieri bilen axirlashturushni layiq kordum.
Chala Tekken Oq

Waderiha, oqni tekkuzduq chala,
shu tupeyli baghrimiz qanliq yara.
qamcha- kaltek astida qalduq yene,
qosh bilen söremge mehkum uy-kala.

Qehrimizdin ot chéchildi qanche ret,
qip-qizil yanghingha chomdi tagh-dala.
köymidi yanghinda siritmaq ne üchün?
ne üchün biz bu balagha muptila?

Emdi bilsek, oqni tekkuzduq chala,
hemmedin better iken sulhi-sala.
waderiha, oqni tekkuzduq chala,
hemmidin yaman iken sulhi-sala.
Axirida wetendiki suyumluk xelqimni we chet'ellerdiki barliq teshkilatlirimizni, wetenperwerlirimizni kiliwatqan mubarek röza heyit munasiviti bilen qutluqlaymen.