Oghuzname

....Ashundaq bolsun diyishti. Uning turqi mana mundaq: ( buqining resimi sizilghan), shundin kéyin shadliqqa muyesser boldi. Bir küni ayxanning küzi yuridi, u bir oghul tughdi. Oghulning yüz- chirayi kök édi. Aghzi choghdek qizil, közliri hal, chachliri, qashliri qara édi. U höz perilerdinmu chirayliqraq édi. U oghul anisining oghuzini bir qétim imipla ikkinchilep anisini emmidi. Xam gösh, ash, mey soridi, tili chiqishqa bashlidi. Qiriq kündin kéyin chong boldi, mangdi, oynidi. Uning puti buqa putidek , béli böre bélidek , mörisi qara bulghun mürisidek , köksi éyiq köksidek, pütün bedinini quyuq tük basqan édi. U yilqilargha qarayti, atlarni minetti, ow- owlayti, künler ütüp, tünler ütüp u yigit boldi. Bu chaghda , bu yerde, bir chong orman bar édi. Uningda köp derya - éqinlar bar édi. U yerde yawayi haywanlar köp édi, qushlar uchup yuruyti. Bu orman ichide chong bir qiat bar édi. U mal - charwa we xelqning jénigha zamin bolghan, intayin wehshi bir haywan édi. U el jamaetke zor jewri japa keltürgen édi. Oghuz xaqan bir batur adem édi. U bu qiatni owlimaqchi boldi. Künlerning biride u owgha chiqti. Neyze élip, oqya élip, yene qélich élip , qalqan élip atlandi. Bir bugha owlidi, u bu bughini talning chiwiqi bilen derexke baghlap quyup ketti, etisi tang atqanda kelginide kördiki qiat bughini élip kitiptu. U yene bir éyiq owlap , uni altun belbighi bilen derexke baghlap quyup ketti. iKkinchi küni tang atqanda kelginide kördiki qiat éyiqni élip kitiptu. U ( héliqi ) derexning tüwide turghanda qiat kilip béshini oghuzning qalqinigha urdi. Oghuz neyzisini qiatning béshigha urdi. Uni öltürdi. Qélich bilen béshini kesti. Uni élip ketti.U yene kelgende kördiki bir shungqar qiatning ich - qarnini yep turghan, u shungqarni oqya bilen öltürdi. Uning béshini kesti, andin kiyin u yttiki :" qarang, mana bu shungqarning turqi( shungqarning resimi sizilghan), qiat bugha yédi, éyiq yédi, u gerche tümürdek qattiq bolsimu neyzem uni öltürdi. Shungqar qiatni yédi, u geche shamaldek téz bolsimu, oqyayim axiri uni öltürdi" sözlep bulup kétip qaldi, mana bu qiatning turqi ( qiatning resimi sizilghan).

Künlerning biride oghuz xaqan bir yerde tengrige séghiniwatqanda ( etirap) qarangghuliship, asmandin bir kök yuruq chüshti, u kündinmu nurluqraq, aydinmu yuruqraq édi. Oghuz xaqan uning yénigha bérip qarisa u yuruqning ichide bir qiz tenha olturghan . U sahipjamal bir qiz édi. Uning pishaniside choghdek parqiraq ,méngi bolup xuddi, tümür quzuqqa oxshayti. U qiz shundaq güzel édiki , u külse tengrimu küler édi, yighlisa tengrimu yighlar édi. Oghuz xaqan uni körginide pütün bedinini titirek bésip hushidin ketti, uninggha küyüp qaldi, uni aldi, uning bilen birge yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp , tünler ötüp uning közi yuridi , üch oghul tughdi. Tunjisigha kün dep, otturanchisigha ay dep, kenjisige yultuz dep at qoydi.

Bir küni oghuz xaqan owgha chiqti, aldidiki kölning otturisida bir tüp derexni kördi bu derexning kawikida bir qiz tenha olturatti. U intayin sahipjamal édi. Uning közi asmandinmu kökrek, chéchi su éqinidek , chishi ünchidek édi. U shundaq sahibjamal qiz édiki yer jahandiki kishiler uni körse" ah, ah,janni alidiken" derler édi. Süt qimizgha aylandi. Oghuz xaqan uni körginide hushidin ketti. Yürikige ot chüshti , uninggha ashiq boldi, uni aldi. Uning bilen bille yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp, tünler ötüp yenggidi. Üch oghul tughidi. Tunjisigha kök, otturanchisigha tagh, kenjisige déngiz dep at qoydi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan chong toy berdi. eL jamaetni teklip qildi. Ular kilip qatnashti. Qiriq shire , qiriq orunduq yasatti, köpchilik türlük nazu- nimetlerni yiyishti. Toydin kiyin oghuz xaqan beglerge we el- jamaetke yarliq chüshürüp, mundaq dédi:

Men silerge boldum xaqan
Élinglar ya bilen qalqan
Tamgha bolsun bizge buyan
Kök böri bolsun hem oran
Tömür neyziler bolsun orman
Owluqta yürsun mal - waran
Hem aqsun derya - éqin
Quyash tugh bolsun
Asman qorghan

Uningdin kéyin , oghuz xaqan terep - terepke yarliq chiqardi. Mektup yézip elchilerni ewetti. Mektüpte mundaq dédi: " men uyghurlarning xaqanimen. Men pütün jahanning xaqani bolushim kérek, shunga silerning manga boy sunishinglarni soraymen, kimki méning aghzimgha baqsa, men uninggha tartuq tartip, uning bilen dost bolimen. Kimki aghzimgha baqmisa , ghezep bilen leshker tartip uni özümge düshmen tutimen. Leshkerlirim hemmila yerde silerni yuqitidu" .

Bu chaghda , ong terepte altun xaqan deydighan bir xaqan bar édi. Bu altun xaqan oghuz xaqan'gha elchi ewetip nurghun altun - kömüsh, nurghun yaqut, ünche- merwayitni sowgha qilip, oghuz xaqan'gha béqinidighanliqini bildürdi. Oghuz xaqan uning yaxshi begliri bilen dostluq munasiwet ornatti. Altun xaqan bilen dost boldi.

Sol terepte, urum ( rim) dégen bir xaqan bar édi. U xaqanning leshkerliri we sheherliri nurghun édi. U urum xaqan oghuzxaqanning yarliqini qubul qilmidi. Uni hörmetlep aldigha barmidi" bu sözlerge pisenit qilmaymen" dep yarliqqa boy sunmidi. Buning bilen oghuz xaqanning ghezipi kélip , uninggha esker chiqirishqa teyyarlarndi. Shuning bilen tughni kötürüp eskerlirni bashlap atlandi. Qiriq kündin kiyin muztagh dégen taghning baghrigha yitip keldi. Chidir tikip, shük bolup uxlashti. Tang süzülgende, oghuz xaqanning chidirigha kündek bir bir yuruq chüshti, bu yuruq ichidin kök tüklük, kök yayiliq chong bir erkek böre chiqti, bu böre oghuz xaqan'gha mundaq dédi: " hey oghuz, sen urumgha .eSker chiqarsang men aldinglarda yol bashlap mangimen" shundin kiyin oghuz xaqan chidirlirni yighip atlandi, qarisa leshkerlirining aldida kök tüklük , kök yayiliq chong bir erkek böre yol bashlap méngiwatqan, buning bilen ular börining keynidin egiship ilgirlidi.

Birnechche künidn kiyn kök tüklük , kök yayiliq erkek böre yoldin toxtidi. Oghuzning leshlerliri bilen birge toxtidi. U yerde étil dégen bir derya bar'édi. Étil deryasining qirghiqidiki qara tagh baghrida qattiq urush boldi, ikki qushun arisida nahayiti köp jiddi urush boldi. Urush el jamaetning könglige köp qayghu saldi, urush shundaq qattiq boldiki étil deryasining süyi qipqizil sirgha aylandi. Ughuz xaqan yengdi. Urum xaqan qachti. Oghuz xaqan urum xaqanning xaqanliqini aldi, el jameetni özige qaratti, nurghunlighan jansiz we janliq ghenimetler oghuz xaqanning ordisigha kirdi. Urum xaqanning bir qérindishi bolup, uning ismi urus beg édi. Urus beg oghlini tagh béshigha jaylashqan , etirapi chongqur xendek bilen oralghan sheherni qoghdashqa ewetti. Hemde oghligha " sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan'ghandin kiyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek" dédi. Oghuz xaqan ashu sheherge atlandi, urus begning oghli oghuz xaqan'gha nurghun altun - kümüsh ekeldi. Hemde :" Hey Oghuz, sen méning xaqanimsen! atam bu sheherni manga bergen , hemde sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan'ghandin kiynmu sheherni qoghdap qélishing kérek dégen. eGer atam xapa bolup qalsa, méning halim qandaq bolur? Men séning yarliqingni ijira qilishqa teyyarmen , bizning bextimiz séning bexting, bizning urughimiz séning derixingning uruqidur, tengri sanga pütün ziminni ata qilmaqta, méning jismim hem bextim sanga mensüp, men sanga tartuq tartip turup, dostluqtin chiqmaymen " dédi. Oghuz xaqan'gha yigitning sözi yaqiti shatlinip küldi. Hemde :" manga köp altun teghdim qilipsen, sheherni yaxshi saqlapsen "dédi. Shunga uninggha " saqlap" dep at qoydi. Uninggha dostliq qildi, shuningdin kéyin oghuz xaqan leshkerliri bilen bille étil deryasigha keldi. Étil deryasi chong bir derya édi, oghuz xaqan uni körüp éyttiki: " étilning süyidin qandaq ütermiz? " Leshkerler ichide olus ordabeg dégen yaxshi bir beg bar édi. U qabiliyetlik hem eqilliq adem édi. U beg derya boyida nurghun tal - yaghachlarning turghanliqi kördi, uning bilen héliqi beg .....Ashu yaghachlar ...Kesti, uning suning üstide leylitip , özliri uning üstige chiqip étil deryasidin ötti. Oghuz xaqan shatlinip küldi. Éyttiki:" hey, sen bu yerge bolghin beg , qipchaq sanga at bolsun" . Ular dawamliq ilgirlep mangdi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan yene héliqi kök tüklük, kök yayiliq erkek börini kördi. Bu kök böre oghuz xaqan'gha éyttiki :" oghuz , emdi leshkerliringni bashlap bu yerdin qozghal. Sen el jamaet we beglerni bashlap mang. Men sanga yol bashlap mangimen" . Tang atqanda oghuz xaqan erkek börining leshlerliri aldida yol bashlap kétiwatqanliqini körüp shatlandi. Hemde dawamliq ilgirilep mangdi.

Oghuz xaqan bir chipar ayghir atqa minetti . U bu ayghirni intayin yaxshi küretti. Yolda bu ayghir közdin yütti. Bu yerde égiz bir tagh bar édi. Uning üstide tong muzlar bar édi. Uning choqqisida ap'aq qarlar bar édi. Shunga bu tagh muztagh dep atilatti. Oghur xaqanning éti muz tagh ichige kirip ketti. Buning bilen oghuz xan uzun'ghiche azap chekti. Leshker ichide besitlik we tembel bir er bar édi. U hichnimidin qorqmas batur adem édi. Jenglerning siniqigha berdashliq bergen adem édi. Bu adem atni izdigili taghqa kirdi. Toqquz kündin kéyin , oghuz xaqan'gha ayghirni hazir qildi. Muztagh intayin soghoq bolghachqa, bu begning pütün et- janini qar - muz qaplighan édi. Oghuz xaqan xursen bolup küldi, éyttiki : " hey, sen beglerge bolghin bashliq, menggülük isim bolsun sanga qarluq" hemde uninggha nurghun dunya teqdim qildi. Yene dawamliq ilgirlidi.

Bu yolda égiz bir öyni kördi. Bu öyning témi altundin, tunglugi kümüshtin, ishigi tümürdin yasalghan édi. iShigi quluplan'ghan bolup, achquchi yoq édi. Leshker ichide bir chiwer ustam bar édi. Uning ismi tömürdu qaghol édi. Oghuz uninggha :" sen bu yerde qal, ishikni ach, ishikni achqandin kéyin ordigha qaytip bar" dep yarliq chüshürdi hemde uninggha qalach dep at qoydi. Yene dawamliq ilgirilidi. Bir küni kök tüklük, kök yayiliq erkek böre yene yoldin toxtidi. Oghuz xaqanmu yoldin toxtap , chidirlirini tikti. Bu térilmighan tüzlenglik bir yer bolup, churchit dep atilatti. Uning el jamaiti köp , yerliri keng édi. Bu yerde yilqilar , pada- kalilar, altun -kümüsh, ünche merwayitlar köp édi. Churchit xaqan we el - jamaiti oghuz xaqan'gha qarshiliq bildürdi. Urush bashlandi. iKki terep oq chiqirip , qélich urushup jeng qildi. Oghuz xaqan chorchit xaqanni yengdi. Uning béshini élip öltürdi. Churchitning el - jamaitini öz aghzigha qaratti. Urushtin kéyin, oghuz xaqan leshkerlirige , nöwkerlirige we xelqqe köp ghenimetler chüshtiki, uni tushushqa shunchila at, xéchir , kalilar azliq qildi. Oghuz xaqanning leshkerliri ichide yashan'ghan bir chiwer kishi bar bolup, uning ismi barmaqliq yosun billig édi. Bu chiwer adem bir égiz harwa yasidi. Harwa üstige jansiz ghenimetlerni qachilidi. Harwining aldigha janliq ghenimetlerni qoshti. Ulargha harwini tartquzdi. Nöwkerler , el jamaet buni körüp heyran boldi. Ularmu harwa yasidi. Égiz harwa mangghanda " qan'gha, qan'gha" dégen awaz chiqatti. Shungilashqa uninggha " qan'gha" dep at qoydi. Oghuz xaqan qan'ghalarni körüp küldi. Éyttiki:" qan'gha bilen jansiz ghenimetlerni janliq ghenimetler sörep mangidiken, égiz harwini menggü untup qalmasliq üchün , qan'ghuluq sanga at bolsun". Sözini tügütüp yurup ketti.

Andin kéyin , oghuz xaqan yene kök tüklük, kök yayiliq erkek böre bilen sindu, tangghut, shagham tereplerge yürüsh qilip bardi. Köp urush we toqunushlardin kéyin, u jaylarni ishxal qildi. Hemde u yerlerni öz dölet chigrisigha qoshti. Untup qalmasliq kérek, jenup terepte barqan dégen yerning barliqini bilish kérek, u yer nahayiti munbet we issiq yer iken. U yerde haywan we qushlar köp iken. U yerdiki kishilerning chirayi qapqara iken. Xaqanning ismi masar xaqan iken. Oghuz xaqan shu jaygha atlandi. iNtayin qattiq urush boldi. Oghuz xaqan yengdi. Masar xaqan qachti. Oghuz xaqan bu yerni ishxal qildi. Buningdin uning dostliri xursen boldi. Düshmenliri zar qaxshidi, oghuz xaqan uni yenggendin kéyin, pütmes - tügümes bayliqqa we mal - charwigha ége boldi. Hemde ularni öz ilige tushup ketti. Untup qalmasliq kérek, kishilerge bildürüsh kérek, oghuzxaqanning yénida aq saqalliq , muz chachliq, qabiliyetlik bir qéri kishi bar édi. U bilermen we lilla wezir édi. Uning ismi ulugh türk édi.

Künlerning béride , u chüshide bir altun ya bilen üch kümüsh oqni kördi. Bu altun ya kün chiqishtin, kün pétishqiche suzulghan édi. Üch kümüsh oqning uchi shimalni körsitip turatti. Uyqudin kiyin u chüshige kechkenlirni oghuz xaqan'gha éytip mundaq dédi:" hey xaqanim. Sanga uzun ömür yar bolsun, hey xaqanim, séning el - nizaminggha adalet yar bolsun; Kök tengri chüshümde berdi manga isharet, ishxal qilghan yerlerdin urughigha bölüp bersun dep" . Oghuz xaqan ulugh türkning sözini anglap, intayin xursen boldi, hemde:" éytqining kelsun" dédi. iKkinchi küni tang atqanda , balilirini chaqirip keltürüp éyttiki :" hey ( oghullirim) owni könglüm tartip turidu, yashinip qalghanliqim üchün, owgha chiqishqa chamim yetmeydu, kün , ay , yultuz üchünglar tang atar terepke béringlar, asman, tagh, déngiz üchünglar tün qarangghusi terepke béringlar". Buning bilen ücheylen tang atar terepke, qalghan üchi tün qarangghusi terepke ketti. Kün , ay, yultuz nurghun haywan we qushlarni owlidi hemde yoldin bir altun ya tépiwaldi, shundaqla uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shatlandi hemde altun yani üch bölekke böldi we éyttiki:" siler yagha oxshash oqni kökkiche étinglar ." Yene shundin kéyin asman, tagh, déngiz nurghun haywan we qushlarni owlighandin kéyin , yoldin üch kümüsh oq tépiwaldi, hemde uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shatlandi. Hemde oqlarni üchke bölüp berdi. Éyttiki:" hey iniler , bu oq silerge mensup bolsun, ya oqni toghurlarydu, siler oqqa oxshash( ya gha boysuninglar) ." Shundin kéyin oghuz xaqan chong qurultay chaqirdi.

Nökerlirini , el jamaitini chaqiritti , ular kélip ba meslehet olturushti. Oghuz xaqan chong chidirda ...(Ong teripige) qiriq ghulachliq uzun yaghach qadatturdi. Uning uchigha bir altun tuxu asti uning tüwige bir aq qoyni baghlidi. Sol teripige qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir kümüsh tuxuni asti, tüwige bir qara qoyni baghlidi. Ong terepte buzuqlar olturdi, sol terepte üch oqlar olturdi. Qiriq kéche - kündüz toy boldi. ichishti , yiyishti, xursen bolushti, shundin kéyin , oghuz xaqan oghullirigha yurtni üleshtürüp berdi. Éyttiki:" hey oghullirim, men köp yashidim, köp urushlarni bashtin kechürdüm, ya bilen köp oq attim, ayghir bilen köp yollarni kezdim. Düshmenlerni zar yighlitip, dostlarni shat eylettim, tengri aldida mejburyetni ada qildim, emdi yurtni silerge bölüp bérimen" ....................