Obzorchimiz perhat muhemmidi
2008-10-27
Gérmaniye bash ministiri mérkél xanimning ötken peyshenbe küni bashlinip, shenbe küni ayaqlashqan 3 künlük xitay ziyaritidin kéyin, gérmaniye metbuatlirida bu qétimqi ziyaret we uning mezmuni heqqide küchlük talash - Tartishlar dawam qilmaqta.
Meshhur Dunya Lederliridin Biri Möhtirem Angela Merkil Xanim
Mérkél xanim béyjingni ziyaret qilghanda win jiyabaw bilen birge.
Mérkél xanim bu qétimqi xitay ziyariti jeryanida, tibet mesilisi bilen birge yene, uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitinimu alahide tilgha alghan shundaqla gérmaniye hökümitining bu ikki rayonning kishilik hoqoq weziyitige yéqindin diqqet qiliwatqanliqini eskertken idi.
Bu, gérmaniye tarixida bir bash ministirning tunji qétim " uyghur " dégen kelimini tilgha élishi, shundaqla xitay bilen bolghan muzakirilerde uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini biwaste otturigha qoyushi bolup hésablinidu. Shunga, mérkél xanimning bu herikiti, chetellerde, jümlidin gérmaniyide paaliyet élip bériwatqan uyghur teshkilatlirini we uyghur siyasiy paaliyetchilirini cheksiz söyündürüpla qalmastin, gérmaniyidiki kishilik hoqoq teshkilatlirini we uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitige köngül bölüp kéliwatqan siyasiy partiyilernimu alahide memnun qildi.
Mesilen, xelqara kechürüm teshkilati gérmaniye shöbisining bash katipi barbara xanim 10 - Ayning 25 - Küni muxbirlargha qilghan sözide, mérkél xanimning bu qétimqi jesurane herikiti teriplesh bilen birge, xitay bilen bolghan muzakirilerde nöwettiki iqtisadi krizis bilen birge yene, kishilik hoqoq mesilisiningmu daim küntertipte bolushi lazimliqini, chünki tibetlikler bilen uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitining intayin nachar bir weziyette turuwatqanliqini tekitlidi.
Gérmaniye yéshillar partiyisi bolsa uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitige eng aktip köngül bölüwatqan siyasiy partiyilerning biri bolup, gérmaniyidiki uyghur teshkilatliri bilenmu yéqin dialog qurup kelmekte. Uyghur milliy herikitining rehbiri we dunya uyghur qurultiyining reisi rabiye qadir xanim bu yil 4 - Ayda bérlinda gérmaniye yéshillar partiyisining hazirqi reisi klaodia roht xanim bilen körüshüp, uyghurlarning kishilik hoqoq weziyiti heqqide etrapliq söhbet élip barghan idi.
Gérmaniye hökümitide uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini tunji bolup tilgha alghan eng yuqiri derijilik emeldar gérmaniyining sabiq tashqi ishlar ministiri we gérmaniye yéshillar partiyisining sabiq reisi fisher ependi bolup, fisher ependi bir qanche yil burun jenwede chaqirilghan birleshken döletler teshkilati kishilik hoqoq komitéti omumiy yighinida qilghan sözide, xitayning uyghurlargha qaratqan kishilik hoqoq tajawuzchiliq qilmishlirini qattiq eyibligen idi. Shunga, gérmaniye bash ministiri mérkél xanimning bu qétimqi xitay ziyariti jeryanida uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini tilgha élishi, hazir gérmaniyidiki eng asasliq öktichi partiye hésablanghan yéshillar partiyisinimu memnun qildi.
Mesilen, gérmaniye parlaméntidiki yéshillar partiyisi parlamént ezaliri ömikining reisi wolker bekk ependi, 10 - Ayning 26 - Küni gérmaniye gherbiy jenub radiosida qilghan sözide, bash ministir mérkél xanimning kishilik hoqoq mesilisi jehettiki bu xil sezgürlükini üzüp qoymay dawamlashturushini ümid qilidighanliqini bildürdi we " iqtisadi krizis mezgilliride kishiler kishilik hoqoq mesilisige sel qaraydu, emma kishilik hoqoq mesilisige sel qarisaq, iqtisadni uzun muddet saghlam tereqqi qilduralmaymiz, shunga ikki mesilini her waqit parallil halda birge élip bérishimiz lazim " dep körsetti.
Wolker bekk ependi yene, olimpik sewebi bilen xitayning axbarat saheside bir az yumshash körülgen bolsimu, emma tibet bilen sherqiy türkistanda bu jehette héchbir özgirishning bolmighanliqini, bu ikki rayonning kishilik hoqoq weziyitining yenila intayin berbat bir weziyette turuwatqanliqini, köpligen kishilerning tutqun qilinip türmilerge tashliniwatqanliqini, shu sewebtin bu ikki rayonning hazir dunyaning diqqet - Étibarini qozghawatqanliqini eskertip kélip, " shunga bash ministir mérkél xanimning bu ikki rayongha qiziqiwatqanliqini, xitay dairilirige bildürüp qoyushi nahayiti muhim " dep körsetti.
Wolker bekk ependi yene, iqtisadni tereqqi qildurush bilen, kishilik hoquqni yaxshilashning ayrim ikki mesile ikenlikini, iqtisadni tereqqi qildursamla hemme mesile ongshilidu dep qarashning xata ikenlikini eskertip kélip, " mesilen, putinning rusiyisi janliq bir örnek, putin rusiyining iqtisadini tereqqi qildurdi, emma rusiyining kishilik hoqoq weziyiti kündin - Künge nacharlishiwatidu " dep körsetti.
Gérmaniye metbuatlirining xewiride körsitilishiche, mérkél xanimning bu qétim béyjingda uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini tilgha élishida, gérmaniye yéshillar partiyisining we gérmaniyidiki kishilik hoqoq teshkilatlirining oynighan roli chong bolghan. Ziyaret harpisida, dunya uyghur qurultiyi bashchiliqidiki uyghur teshkilatliri we tibet teshkilatliridin sirt yene, gérmaniye yéshillar partiyisi, xelqara kechürüm teshkilati, dunya xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati, gérmaniye kishilik hoqoq teshkilati qatarliq köpligen siyasiy partiye we kishilik hoqoq teshkilatliri gérmaniye hökümitige we mérkél xanimgha murajetname we mektup yollap, xitay rehberliri bilen élip baridighan muzakirilerde tibetlikler bilen uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitini küntertipke kirgüzüshni telep qilghan idi.
Gérmaniye metbuatlirida körsitilishiche, xitay hökümiti özlirining yawropa birliki bilen yaki gérmaniye bilen bolghan munasiwetlirini noqul halda, " peqetla soda - Sétiq munasiwiti " dep qaraydu, shunga yawropa birlikige eza döletler kishilik hoqoq mesilisini tilgha alghan haman xitay terep, " ichki ishlirimizgha qopalliq bilen arilashti " dep naraziliq bildüridu.
Ötken yili gérmaniye bash ministiri mérkél xanim bérlinda dalay lamani qobul qilip körüshkendimu xitay hökümiti, " ichki ishlirimizgha qopalliq bilen arilashti" dep qiyamet qopurup mérkél xanimgha qattiq hujum qilghan, mérkél xanim bolsa, " démokratik bir döletning bash ministiri bolush süpitim bilen, her qandaq bir milletning wekili bilen, her qandaq bir kishilik hoqoq jengchisi bilen körüshüsh hoququm bar " jawab bergen, bu sewebtin xitay bilen gérmaniye munasiwetliri bir mezgil dawalghushqa duch kelgen idi.
Emeliyette bolsa, yawropa birlikining xitaygha qaratqan omumiy istratégiyisining peqet soda munasiwetlernila emes, belki xitayning démokratiyilishishini ilgiri sürüsh, xitayni siyasiy, ijtimaiy,qanuniy, memuriy, medeniy - Maarip, muhitni qoghdash ... Qatarliq nurghun jehetlerde islahat élip bérishigha heydekchilik qilishtin ibaret köp tereplimilik mezmunlarni öz ichige alghanliqi shundaqla, kishilik hoqoq mesilisiningmu yawropa birlikining xitaygha qaratqan istratégiyisining muhim mezmunlirining biri ikenliki körülmekte.
Mesilen, ötkende byüriksélde élan qilinghan yawropa birlikining xitaygha qaritidighan istratégiyilik pilanida, yawropa birlikining kishilik hoqoq mesiliside xitay bilen bolghan söhbetlerni kücheytidighanliqi alahide tekitlinish bilen birge, "yawropa birliki, junggoning qanun we démokratik asaslargha tayanghan erkin bir jemiyetke qarap yüzlinishini ümid qilidu, junggo, yawropa birlikining sherqqe kéngiyishi jeryanidiki tejribe - Sawaqlirini qobul qilishi lazim, chünki ilgiriki köpligen sotsiyalistik döletler bu jeryanda özlirining qurulmisini tedriji halda yawropa birlikining ölchemlirige maslashturghan idi " dep körsitilgen idi. Yeni yawropa birliki xitayni sotsiyalizimdin waz kéchip, démokratik bir séstimigha köchüshke ashkara dalalet qilghan idi.
Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/obzor/obzor-parhat-10272008205202.html/story_main?encoding=latin
