Muxbirimiz Erkin Xewiri
2008-06-05
Amérika tashqi ishlarministirliqi aldinqi küni her qaysi döletlerdiki adem etkeschilikining 2007 - Yilqi ehwali toghrisida doklat élan qilip, xitayni bu yilmu adem etkeschilikide közitilidighan döletler tizimlikige kirgüzdi.
Amérika tashqi ishlarministiri Kondaliza Rayis bir bayanat élan qilish yighinida.
Doklattiki diqqetke sazawer mezmunlarning biri, uyghur yash - Ösmürlirining adem etkeschiliki we mejburiy emgekke sélinish obyékti bolup qéliwatqanliqini tekitligenliki idi. Töwende muxbirimiz erkin tepsiliy melumat béridu.
" Uyghur qizliri sherqiy xitaydiki zawutlarda ishleshke mejburlanmaqta "
Amérika tashqi ishlar ministirliqining adem etkeschilik doklatida xitayni"balilar, ayallar we erlerni jinsiy ékspilatatsiye qilish we mejburiy emgekke sélish meqset qilinghan adem etkeschilik herikitining menbesi, ötkünchi békiti we axirqi menzili" dep körsetti. Doklatta, xitayning 2007 - Yili adem etkeschilik herikitini cheklesh xizmitide muhim ilgirileshke érishkenliki, lékin yenila etkeschilikni chekleshning eng eqelli ölchimige yételmigenliki, hökümet ayallar we balilar etkeschilikige qarshi turush ishxanisi qurup, adem etkeschilikige qarshi turush pilani élan qilghan bolsimu, lékin yerlik we ölkilik hökümetlerning buni ijra qilish pilani yoqluqini bildürdi. Uning üstige bu pilan peqet jinsiy etkeschilikning qurbani ayallarghila qaritilghanliqi, emgek etkeschilikining qurbanlirini yaki jinsiy etkeschilikning er qurbanlirini ichige almaydighanliqini eskertidu.
Doklatta, jinsiy etkeschilikning ziyankeshlikige uchrawatqan kishiler ichide xitaydiki shimaliy koriyilik kimliksiz musapir ayallar we balilarning barliqini, ular etkeschilerning eng asan owlash obyékti bolup qéliwatqanliqini ilgiri sürdi. Uyghur balilar we yashlirining bolsa ichki ölkilerde qanunsiz ishlar shundaqla mejburiy emgekke séliniwatqanliqini yazdi. Doklatta mundaq deydu, " shinjang ölkisidin bezi balilar bolupmu uyghur yashliri görüge élinip ichkiridiki chong sheherlerde mejburiy tilemchilik we yanchuqchiliqqa sélinmaqta. Cheteldiki kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, uyghur qizliri we yash ayallar hökümetning qollishidiki emgek programmisi buyiche sherqiy xitaydiki zawutlarda yalghan wediler we normal muash ölchimidin töwen pulgha ishleshke mejburlanmaqta ".
Uyghur qizlirini xitaygha yötkesh pilani "muqimliqqa munasiwetlik bir siyasi pilandek körünmekte"Amérika tashqi ishlar ministirliqi adem etkeschilikige qarshi turush idarisining mesuli, bash elchi mark lagon charshenbe küni muxbirlarni kütüwélish yighinida uyghur yashlirining mejburiy emgekke séliniwatqanliqigha ait ishenchilik deliller barliqini bildürgen idi. Lagon, "bu yerde uyghurlargha ait ishenchilik deliller bar " deydu.
U, bir muxbirning "kimlerge ait "? dégen soaligha "shinjangdin kelgen musulman uyghurlargha ait " dep jawab bergen. U bu sözlerni xitayning guangdung ölkisidiki dunggüende yüz bergen balilarni emgekke sélish weqesige ait bayanlarda bolghanda tekitleydu. Lagon ilgiri amérika dölet mejliside xitay dairilirining uyghur qiz - Chokanlirini ichkiri ölkilerge zor kölemlik yötkesh pilani "muqimliqqa munasiwetlik bir siyasi pilandek körünmekte" dégen idi. U, peyshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, ichkirige yötkiliwatqan uyghur qizlarning sherqiy türkistanda nopusni köpeytish iqtidarigha ige yashlar ikenlikige diqqet qiliniwatqanliqini bildürdi.
Lagon yene, " bu ishlarni yéqindin közitiwatqan bir qisim jiddiy kishilik hoquq teshkilatlirida xen köchmenlirini xitay hökümiti shinjang dep ataydighan gherbtiki bu rayongha yötkep xizmet bériwatqanliqi, xitayning ichkiri ölkiliride nachar ishlargha séliniwatqan bu uyghur qizlar bolsa sherqiy türkistanda nopusni köpeytish iqtidarigha ige yashlar ikenliki guman qozghighan. Bezi asaslar bu ishning hökümetning pilanlishidiki bir programma ikenlikini körsetmekte " deydu. Lagon bu pilanning emgek etkeschilikige kirish - Kirmeslikide talash - Tartish barliqi, amérika hökümitining buni inchikilep tekshürüwatqanliqini bildürdi.
" Emgek pursiti yaritip bérishmu, etkeschilikining qurbani ehwaligha chüshürüp qoyushmu ?
"Cheteldiki uyghur teshkilatliri xitay dairilirining mezkur pilanini tenqidligen, bu pilanni uyghurlarning nopusini cheklesh, assimiliyatsiye qilish we uyghur qizlirini etkeschilikning qurbanigha aylandurushni meqset qilghan gherezlik pilan, dep eyibligen idi. Mark lagon muxbirimizgha bergen bayanatida bu éhtimalliqni tilgha aldi. U mundaq deydu,"bu yerdiki mesile bu pilan hökümet éytqandek kishilerge emgek pursiti yaritip bérish, yaxshi xizmet bilen teminleshni meqset qilghanmu yaki xelqara köchmenler teshkilatliri éytqandek bu kishilerni gherezlik halda emgek etkeschilikining qurbani ehwaligha chüshürüp qoyushmu ?" Doklatta yene, adem etkeschiliki bilen xitay nopusidiki jinsiy tengpungsizliqning munasiwiti tekitlengen bolup, "eger xitayning jinsiy tengpungsizliqi yeni ayallarning nisbiti erlerdin éship ketken bolsa, buning adem etkeschilikidiki tesirige baha bérish qiyingha toxtimaqta. Bezi mutexessisler buning adem etkeschilikige tesir qiliwatqanliqini yaki tesir qilish mumkinchiliki barliqigha ishinidu " déyilgen. Mark lagon charshenbe küni muxbirlarni kütüwélish yighinida xitaydiki shimaliy koriyilik ayallar we qizlarning alahide xewp astida yashaydighanliqini ilgiri sürdi. U, " istibdat hakimiyet, nachar ijtimaiy we iqtisadi sharaitlar tüpeyli yürtini tashlap chiqqan shimaliy koriyilik bu kishiler, xitayda köchmenlik yolini izdimekte. Lékin adem etkeschilirining qurbanigha aylanghan bu kishiler didekler süpitide xotunluqqa sétilmaqta "dep körsetti.
" Xitay emgek etkeschilirini, hemkarlashquchi emeldarlarni jazalishi kérek "
Xewerlerde eskertishige qarighanda, xitayda texminen 300 ming shimaliy koriyilik musapirlar yashawatqan bolup, ular her waqit shimaliy koriyige qayturulush xewpi astida kün kechürmekte. Amérika tashqi ishlar ministirliqining doklatida yene, xitaygha bezi tekliplerni bergen. Bu teklipler ichide yerlik we ölkilik hökümetlerni maliye bilen teminlesh, etkeschilikning ziyankeshlikige uchrighuchilarni qutquzush, emgek etkeschilirini, ular bilen hemkarlashquchi emeldarlarni jazalash, emgek etkeschilirining qurbanlirigha mulazimet qilish qatarliqlar bar.
Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/amerika-erkeschilik-doklati-06062008054916.html?encoding=latin
