2008.03.19
( Abduxaliq uyghurning shéhit qilinghanliqining 75 yilliqi munasiwiti bilen)
Bu yil 3 - Ayning 13 - Küni uyghur xelqining 20 - Esir edebiyatining asasini salghuchiliridin biri, uyghur xelqini oyghitip we uni azadliqqa chaqirip, shu yolda öz hayatini teqdim qilghan shair abduxaliq uyghurning shing shisey teripidin öltürülgenlikining 75yilliqidur.Untulmas kun
Buningdin 75 yil ilgiriki 3 - Ayning 13 - Küni turpan asmini qara bulutlar qaplighan, gerche bash bahar pesli yétip kélip, tonglar érishke bashlighan bolsimu, lékin achchiq quruq soghuq héch pesilge mas kelmigen halda zeherlik yilanning shepqetsiz neshtiri kebi natiwan bedenlerge sanchilatti. Kéchiche huwlighan boranning hushqurtushliri peseymey turup, turpan yéngi shehiridiki qazixana meschitining aldidiki meydangha qolliri chemberches baghlanghan 17 adem böre közlük, teleti sörün shéng shiseyning xitay we aq orus eskerliri teripidin yalap élip kélindi. Etrapqa xéli köp sanda puqralar toplanghan bolup, xelq topigha we mehbuslargha pilimutlar betlendi. Meydanni yigha - Zare, nale - Peryadlar hem xitay we aq orus eskerlirining tillashliri, warqirashliri qaplidi...
Ene shu peytte mehbuslar arisidiki yüzliri yumulaq, 30 yashlar chamisidiki abduxaliq uyghur gewdisini tik tutqan halda, walildap turghan qilich we miltiq neyzilirige pisent qilmay, sepning aldigha chiqti we uyghurche, rusche hem xitayche tillar bilen puqralargha, aq orus hem xitay eskerlirige xitap qilip, uyghur xelqining emdi oyghinip, azadliq yoligha atlanghanliqini, bügün özlirini öltürsimu, lékin qozghilangchilarning özliri üchün choqum intiqam alidighanliqini, bolupmu aq orus eskerlirining shéng shiseyge yallanma bolup, bigunah uyghurlarning qénini töküshüp bergini bilen haman bir küni eshu shéng shisey militaristlirining ulardin yüz örüp, özlirining téximu better aqiwetke qalidighanliqi eskertip, ularni oyghinip, uyghur qozghilangchiliri teripige ötüshke chaqirdi.
Abduxaliqning sözliri axirlashmayla, shéng shisey " sha! " dep qolini shiltip warqirishi bilen teng jallat eskerler aldi bilen abduxaliqni qilich bilen chapti. Abduxaliqning " azadliq üchün..." Dégen axirqi xitabi tügimey turup, yerge yiqildi, jallatlar uni qiyma - Chiyma qiliwetti, arqidin bashqa mehbuslarmu chépip tashlandi. Meschit aldi meydan nale - Peryadlar bilen toldi.
Mana bu turpan xelqining ebediy ésidin chiqmas pajielik 13 - Mart küni bolup, bu pajie 75 yildin buyan ewladtin - Ewladqa eslinip bir künmu untulmidi!.
Abduxaliqning paaliyetliri
Abduxaliq uyghur 1901 - Yili tughulghan. Ösmürlük waqtidin bashlap, turpan we rusiyining shemey, moskwa qatarliq sheherliride oqup, yéngiche meripetchilik we milletperwerlik éngi bilen terbiyilinip, oz xelqini jahalettin oyghitish, azadliq üchün küresh qilishqa teshkillesh yolida kop paaliyetlerni élip barghan idi.
Abduxaliq uyghur, 1932 - Yili, 12 - Ayda mexsut muhiti, mehmut muhiti we abdulla damolla qatarliqlar bashchiliqidiki turpan qozghilingigha qatnashqan we 1933 - Yili 3 - Ayda turpan shing shisey eskerliri teripidin ishghal qilinghanda yer asti paaliyiti bilen shughullinip, mehmut muhiti we mexsut muhiti qoshunliri bilen birlikte ichi sirtidin masliship, turpanni azad qilish üchün heriket qilghanda düshmenning qoligha chüshüp qalghan idi.
Abduxaliqning ijadiyiti
Abduxaliq uyghur 20 - Esir uyghur edebiyatining asasini salghuchiliridin biri, uyghur xelqini azadliqqa chaqirip, shu yolgha özini atighan pidakar shair hem edebiy ijadiyitini milletperwerlik, azadliq idiyiliri bilen zich baghlighan idéolog idi.
Abduxaliq uyghur yazghan " achil" naxshisi eyni waqitta turpan - Qumul qozghilangchilirining marshigha aylanghan bolup, abduxaliq qatnashqan ötken esirning 30 - Yilliridiki qumul - Turpan, qeshqer, xoten we aqsu wilayetliri we bashqa jaylarda ewji alghan ene shu keng kölemlik qozghilang netijiside 1933 - Yili, 12 - Noyabir küni qeshqerde sabit damollam bash ministirliki, xoja niyaz hajim reislikide sherqiy türkistan islam jumhuriyiti quruldi.
Turpan - Qumul qozghilangchiliri abduxaliq uyghur ijad qilghan " achil" naxshisini yangritip, qeshqerge yétip kélip, qeshqer - Xoten qozghilangchiliri bilen birleshken idi.
Uning" oyghan " qatarliq shéirliri milliy rohqa ilham bermekte
Uning uyghurlarni erkinlik üchün küresh qilishqa chaqiridighan "oyghan ", "achil" qatarliq köpligen shéirliri uyghur milletperwerlikige küchlük tesir körsetken hem uyghur milliy rohining küchiyishide belgilik rol oynighan idi.
Abduxaliq uyghurning " oyghan " namliq shehiri her bir uyghur teripidin daim yadlinip, uyghurlarning milliy rohigha ilham bermekte.
Abduxaliq uyghurning qurban bolghanliqining 75 yilliq munasiwiti uyghur élining ichi we sirtidiki uyghur ziyaliyliri, edibliri hem yashlirining uni türlük shekilde xatirilimekte, uning "oyghan uyghur!", "achil" dégen yangraq xitapliri we nidaliri bügünki kündimu dawamliq jaranglimaqta! (ümidwar)
Uyghur alimi murat hemrayofni xatirilesh
"Qulluq tamghisi" we "istimes" namliq shéir heqqide söhbet
Almatada lutpulla mutellip tewelludining 85 yilliqi xatirlendi
Yazghuchi "muhemmed rohi uyghur" ning hayat kechürmishliri
Wetenper uyghur zat hashir wahidining hayati we paaliyetliri toghrisida
"Körmigen" mawzuluq shéir heqqide söhbet
Türkistan dawasining péshiwaliridin biri - Mustafa chuqay
Mehmut qeshqiri yili we 1000 altun mukapat
Tajikistanliq alim sherqiy türkistan islam jumhuriyiti heqqide kitab yazdi
Seudi erebistandiki meripetperwer zat qurban abdulla hajim wapat boldi
Osman batur romani türkiyide neshir qilindi
Abdul eziz chinggizxan damollamning "türkistan asiyaning qelbi" namliq esiri heqqide
Büyük inqilabchi alim muhemmed emin islamiy
Sowétler ittipaqi dewridiki uyghur ziyaliylirining namayendisi abdulla rozi baqéyif toghrisida söhbet (2)
Sowétler ittipaqi dewridiki uyghur ziyaliylirining namayendisi abdulla rozi baqéyif toghrisida söhbet (1)
Dostigha yollash
Xewerge mushteri bolush
Torda anglashqa yardem
Qoyghuchi köchürüsh
Dolqun süzgüch
Radio Free Asia
2025 M Street NW, Suite 300, Washington DC 20036, USA 202-530-4900 uygweb@rfa.org RFA Jobs
© 2005 Radio Free Asia
