2008.03.18
Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
Awaz köchürüsh
Türkiyediki `onje weten` gézitining 13 - 14 - Mart künliridiki sanida` sherqiy türkistan üchün tarixiy purset` mawzuluq obzor élan qilindi. 2 Qisimdin terkip tapqan bu obzorni kemal salli ependi yazghan bolup, obzorda 2008 - Yilining sherqiy türkistan mesilisini dunya jamaetchilikige anglitish üchün tarixi purset ikenliki bayan qilinghan.
Sherqiy türkistan üchün tarixiy purset
2008 - Yili birleshken döletler teshkilati UNESCO teripidin mehmut qeshqiri yili élan qilindi. Bu sherqiy türkistan mesilisini dunyagha anglitish üchün muhim bir purset. Sherqiy türkistanni qoghdap qélishimiz kérek. Chünki sherqiy türkistanning tarix sehnisidin yoq bolup kétishi türkistangha shundaqla türkiye joghrapiyisige qorqunch netijilerni élip kélishi mumkin. Türkiy jumhuriyetlerning köpining sherqiy türkistan bilen chégridash ikenlikini untumasliqimiz kérek.
Obzorchi kemal salli ependi, obzorida weten téléwiziyisidiki bir programmida mehmut qeshqirige alahide yer bérilgenlikini, shuning bilen birlikte mehmut qeshqiri tughulup chong bolghan zéminidiki yeni sherqiy türkistandiki uyghur türklirining tragidiyisidin türk jamaetchilikining xewerdar bolghanliqini, 2008 - Yilining sherqiy türkistanliqlar üchün tarixi bir purset ikenlikini anglatqan.
Uyghurlarning dunya medeniyitige qoshqan töhpisi
Kemal salli ependi, uyghurlarning dunya medeniyitige qoshqan töhpisi üstide toxtilip mundaq dep yazidu: " uyghurlar ming yil burun sheher turmushigha ötken. Emma qoshna milletlerning bésimi we her xil sewebler tüpeylidin bezi waqitlarda bashqa jaylargha köchüshke mejbur bolghan. Eger uyghur türkliri dawamliq halda köchmen turmushi köchürgen bolsa, orxun yénisey abidilirini yézip qalduralmighan bolatti. Qeghezni, neshiriyatchiliqni, yipekni, chine ishlepchiqirishni, toqumichiliqni, muzika chalghu eswablirini, 12 muqamni, yingne bilen dawalashni ijat qilip tereqqi qildurup, bularni gherb döletlirige tarqitip, dunya medeniyitige töhpe qoshalmighan bolatti. Türkistandiki türkiy milletler qoshna milletlerning medeniyitining tesirige uchrapla qalmastin, dunya medeniyitige muhim töhpilerni qoshqan."
Xitaylar uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq siyasiti élip barmaqta
Obzorchi kemal salli ependi obzorida xitaylarning uyghurlargha élip bériwatqan siyasitining irqiy qirghinchiliq siyasiti ikenlikini bayan qilip mundaq dep yazidu: "minglarche yilliq türk yurti bolghan sherqiy türkistan, munbet tarim oymanliqi, orman bilen tolghan tengritéghi we altay taghliri, eng muhimi seudi erebistan bilen oxshash néfit we altun bayliqlirigha ige turuqluq, xitay basqunchilirining qol astida zulum tartmaqta. Xitaylarning bügün sherqiy türkistanda élip bériwatqan siyasiti birleshken döletler teshkilatining irqiy qirghinchiliqqa bergen izahatigha asaslanghanda , irqiy qirghinchiliqtin bashqa bir nerse emes. Epsuski dunya döletliri xitaylarning uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitini körmeslikke salmaqta."
Türklerning könglide uyghurlarning alahide yéri bar
Obzorchi sherqiy türkistan jughrapiyiwi jehettin türkiyige uzaq bolsimu, türklerning könglide uyghurlarning alahide yéri barliqini éytip mundaq dep yazghan: "sherqiy türkistan türk dunyasining sherqiy uchida. U yerde miladidin 12 ming yil burun impératorluq qurghan uyghur türkliri yashimaqta. Ular bizdin ming kilométir uzaqliqta. Biz bilen sherqiy türkistanliqlar qan qérindashtur.
Sherqiy türkistanliqlar közimizdin uzaqta bolsimu, emma ular bilen könglimiz yéqin. Könglimizdin uzaqta bolushimu mumkin emes. Türkiye hökümiti uyghurlarni körmeske salsimu, xitay hökümiti her daim sherqiy türkistan mesilisini bizdin körüwatidu. Sherqiy türkistandiki pantürkizm we panislamizm herikitini bizdin körüwatidu. 2004 - Yili xitay hökümiti teripidin teyyarlanghan `2000 - 2004 Yillirida sherqiy türkistanda pantürkizm, panislamizm heriketliri we buning aldini élish tedbirliri` mawzuluq kitabida, eyiblengen kishi kim bilemsiler? men silerge dey, osmanli impériyisining padishahi 2 - Abdulxemittur. Néme dégen mentiqsizliq, xitaylar 2004 - Yilidiki weqe üchün 100 yil burun ötken padishahni eyibligen. Qérindash bir milletning mesilisi heqqide bash qaturmisaq bolamdu? elwette bash qaturimiz. Sherqiy türkistan xelqining öz tupraqlirida erkin yashashtin bashqa telepliri yoq. Uyghurlarning qérindishi bolush süpitimiz bilen ularning derdini dunyagha anglitish bizning burchimizdur."
Uyghurlar ümidsizlenmesliki kérek
Obzorchi kemal salli yazghan ` sherqiy türkistan üchün tarixiy purset `mawzuluq obzorning ikkinchi qismi mundaq bashlinidu: "insanliq alimi, neshriyatchiliqni, qeghezni, yipek toqushni, yingne bilen dawalashni, muzika chalghu eswablirini, chine yasashni keship qilip tereqqi qildurup, gherb döletlirige ögetken uyghurlarning tragédiyisini körmeslikke salalmaydu. Bolupmu türk dunyasi , türkiye bu qérindashlirimizning peryadigha qulaq sélishi shert."
Kemal salli ependi obzorining ikkinchi qismida, 1863 - Yilida qeshqerde qurulghan dölet we yaqupxan bedewletning osmanli impériyisi bilen bolghan munasiwetliri heqqide toxtalghandin kéyin, 1933 - Yili 11 - Ayning 12 - Küni qeshqerde , 1944yili 11 - Ayning 12 - Küni ghuljida élan qilinghan sherqiy türkistan jumhuriyetliri heqqide qisqiche melumat bergen. U obzorida yene , ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining uyghurlargha yardem qilmaywatqanliqini, emma uyghur türklirining ümidsizlenmesliki kéreklikini bayan qilip mundaq dep yazidu: "bulargha qarap ümidsizlenmeslikimiz kérek. Sherqiy türkistan üchün biz qilalaydighan ishlar nahayiti köp." (Erkin tarim)
Uyghurche
© 2008 Radio Free Asia
Munasiwetlik maqalilar
Yawropa parlaméntida rabiye qadir xanimni qollash heqqide murajetname
Xitay saqchi dairiliri uyghur qizning meqsiti ayropilanni partlitish, dep élan qildi
Xitayning térrorluq hujum heqqidiki bayanati uyghurlar toghrisidiki yéngi mulahizilerge yol achti
Norwégiyide tibet we uyghurlar namayish ötküzdi
Hindistandiki tibet yashliri yurtigha qaytish üchün uzun seperge atlandi
Barat hajining hayat kechürmishliri heqqide höjjetlik filim ishlendi
Jorj bush olimpik murasimigha barghanda xitayning kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyidu
Amérika dölet mejlisi ezaliri xitayni olimpik wediside turushqa chaqirdi
Finlandiye "paytext munbiri" géziti béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilish chaqiriqi élan qildi
Türkiyining TV5 téléwiziyiside kosowa we sherqiy türkistan mesilisi munazire qilindi
Sherqiy türkistan birliki teshkilati gérmaniyining kölin shehiride teshwiqat paaliyet élip bardi
Muhajirettiki tibetlikler olimpik musabiqisini hindistanda ötküzmekchi
Olimpikni kim siyasiylashturuwatidu?
"Mesilining tügüni darfur emes belki béyjingdur"
Türkiyediki sherqiy türkistan teshkilatliri xitayning béyjing olimpik yighinining bixeterlikini sherqiy türkistanchilargha baghlighanliqini qattiq eyiplidi
Dostigha yollash
Xewerge mushteri bolush
Torda anglashqa yardem
Qoyghuchi köchürüsh
Dolqun süzgüch
Radio Free Asia
2025 M Street NW, Suite 300, Washington DC 20036, USA 202-530-4900 uygweb@rfa.org RFA Jobs
© 2005 Radio Free Asia
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/2008/03/18/sherqi-turkistan-purset/index.html?simple=1 din élindi.
