Muxbirimiz Yalqun
2009-06-24
Gunnar yarring uyghur jamaitige nahayiti tonushluq bolghan shiwétsiyilik türkolog we uyghurshunas. Uning uyghur medeniyiti we tarixigha qoshqan töhpisi yalghuz uyghurlar heqqide eser yézishla bolupla qalmay, belki uyghur élide qedirsiz halda kishilerning tam - Toruslirida we ambar öylirining bulunglirida tashlinip yatqan zor türkümdiki qolyazmilarni yighip saqlighanliqidur.
Qanche mimg yilliq tarixqa ige Uyghur qedimiy sheherliridin bir körünüsh.
Gunnar yarring yighip saqlighan bu matériyallar bügünki künde shiwétsiyining jenubigha jaylashqan lund uniwérsitétining bétondin yasalghan, atom bombisining zerbisigimu berdashliq bireleydighan yer asiti kütübxanisida nahayti qimmetlik matériyal süpitide etiwarlinip saqlanmaqta.
Gunnar yarring bu matériyallarni uyghur élini ziyaret qilghan mezgillerde uyghurlarning qolliridin nahayti erzan bahada sétiwalghan bolsa, bir qismini kéreksiz gézit parchilirigha tigishiwalghan. Bu matériyallarning tilliri erep, paris, uyghur tillirida bolup, bu qolyazmilarning eng balduri 16 - Esirge ait bolsa, kiyinkiliri 19 - Esirlerge aittur.
Qolyazmilar 560 parche kitab süpitide saqlansimu, emma bir qsim toplamlar nurghun eserlerni öz ichige alghanliqi üchün témisi 1100 din köprek bolghan. Bu qolyazmilarning tepsiliy tizimliki lund uniwérsitéti tor bétining gunnar yarring saqlanmiliri munderijisi astigha tepsiliy qoyulghan bolup, qolyazmilarning birinchi bétining fotokopi nusqisini körgili bolidu. Bu qolyazmilarni mezmun jehettin inchike tarmaq türler buyiche ipadilesh qiyin bolsimu, emma chong jehettin towendikidek bir qanche türlerge bölüshke bolidu.
1 - Risale tipidiki qolyazmilar, mesilen: tümürchilik risalisi, déhqanchiliq risalisi, derwishlik risialisi, mozdozluq risalisi, boyaqchiliq risalisi, yamghur tilesh risalisi, qassapliq risalisi, nawaychiliq risalisi we bashqilar.
2 - Her xil tezkiriler, bu tarixta ötken bir qism diniy shexisler, qehrimanlar heqqide yézilghan tezkirilerni öz ichige alghan. Mesilen: xoja muhemmed shirifning tezkirisi, süt bibishahning tezkirisi, hafit muhemmedshahning tezkirisi, siyit afaq xojamning tezkirisi, muqeddes noman ibin sabitning tezkirisi we bashqilar.
3 - Hékayetler. Bu her xil timidiki hékayilerni öz ichige alghan bolup, köpinchisi yenila diniy hékayilargha baghlanghan. Mesilen: sheyix jafar sadiq heqqide hékaye, shahzade sunubar heqqide hékayet, jamuil hékayetliri, qimarwazning hékayisi we bashqilar.
4 - Diniy tüs alghan her xil pütük - Dua, qissse we qollanmilar. Mesilen, nikah we méyit képenleshke dair bayanlar, ashiq - Meshuqlar üchün tumar pütüki, qissesul enbiya, quran tepsiri, asayishliq üchün qiriq dua, namaz qaydiliri we bashqilar.
5 - Tarixi eserler. Mesilen: tarixi reshidi, tarixi hemidi, yaqubbegning tarixi, muhemmediye, yaqubbegning bashqurush tüzümi heqqide bayan we bashqilar.
6 - Kilassik shairlarning shéir - Ghezelliri mesilen. Nawayi, xarabati, meshrep, exmet yesewi we bashqilar.
7 - Edebiy tüs alghan eserler mesilen: nuruzname, tamaqlar munazirsi, kitabi bextiyar, shehiri gülshen, yüsüp bilen zileyxaning béytliri....
8 - Bashqa her xil timidiki eserler: mesilen: shagirtlar üchün ewzellikler, késel dawalash rétsipliri, gharayibatlar, insaniyet we uning bedini heqqide ikki zikir we bashqilar.
Gunar yarring yighip saqlighan bu matériyallarning bir qismi neshr qilinip aliqachan uyghurlar bilen yüz körüshken bolsimu, emma köp qismi yenila kitabxanining pinhan jazilirida tetqiqatchilarning tetqiq qilishini we neshriyat orunlirining neshr qilishini kütüp yatidu. Uyghurlar, gerche xitay hökümiti uyghur élini junggo zéminning bir qismi dep atashta ching tursimu, shu zéminning igiliri bolghan uyghurlarning medeni miraslirigha ige chiqip, ularni retlesh we neshr qiish ishlirigha héchqachan köngöl bölmigenlikidin shikayet qilmaqta.
Menebe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghurshunas-shiwetsiye-06242009191840.html/story_main?encoding=latin
