'Yerlik Xelqlerning Axbarat We Söz Erkinlikini Qoghdash Gérmaniye Déplomatiyisining Muhim Aldinqi Sherti'

Muxbirimiz Irade
2010-01-18

Gérmaniye tashqi ishlar ministiri we muawin bash ministiri goydu wéstérwél xitayda élip barghan tunji resmiy ziyaritide kishilik hoquq mesilisini alahide tekitlidi. U xitay tashqi ishlar ministiri yang jéchi bilen körüshkende qilghan sözide, xitaydiki tibet we bashqa az sanliq milletlerning kishilik hoquqigha hörmet qilishni telep qildi.

Gérmaniye tashqi ishlar ministiri we muawin bash ministiri goydu wéstérwél wezipige olturghandin buyanqi tunji xitay ziyaritini shenbe küni ayaqlashturdi. U, ikki künlük xitay ziyaritide, xitay tashqi ishlar ministiri yang jéchi we xitay bash ministiri wén jyabawlar bilen uchrashti. U uchrishish jeryanida xitayning sezgür mesililirini alahide tilgha alghan bolup, xitaydin özining kishilik hoquq xatirisini yaxshilashni telep qilghan. U sözide yene, xitaydin tibet we bashqa az sanliq milletlerning kishilik hoquqigha hörmet qilishni alahide tekitlep, xitayning intérnét alaqisini cheklesh mesilisinimu otturigha qoyghan.

Bu 5 - Iyul weqesidin béri xitaygha barghan gherb döletliri bashliqlirining qilghan sözliri ichide tunji qétim kishilik hoquqning bir qeder küchlük rewishte tekitlinishi bolup hésablinidighan bolup, dunya uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa ependi goydu wéstérwélning gérmaniyidiki uyghur mesilisini nahayiti yaxshi bilidighan rehberlerning biri ikenlikini éyitti.

Dolqun eysa ependi eslide goydu wéstérwélning xitaydiki sözide tibet we uyghur dep éniq tilgha élishini ümid qilghanliqini, emma shundaqtimu az sanliq milletlerning kishilik hoquqini tekitlishining yenila teqdirleshke tégishlik ikenlikini körsetti.

Hazir gérmaniyide yashawatqan dunya uyghur qurultiyining qurghuchiliridin biri bolghan enwerjan ependi goydu wéstérwélning az sanliq millet dégenlikidin, uyghurlarni tilgha aldi déyishke bolidighanliqini éytti we uning sözige ijabiy baha berdi.

Xewerlerdin melum bolushiche, gérmaniye tashqi ishlar ministiri we muawin bash ministiri goydu wéstérwél xitayda qilghan sözide nahayiti muhim bir noqtini tekitligen bolup, u gérmaniyining xitay bilen bolghan tijariy munasiwetlirining uning xitayning kishilik hoquq mesilisini nazaret qilishigha tosqunluq qilalmaydighanliqini, halbuki, bu ikkisining bir - Birini toluqlaydighanliqini éytqan. U xitay bash ministiri wén jyabaw bilen élip barghan uchrishishidin kéyin muxbirlargha qilghan sözide, " az sanliq xelqlerning axbarat we söz erkinlikini qoghdash gérmaniye déplomatiyisining muhim aldinqi sherti" dep tekitligen.

Dolqun eysa ependi bu heqte toxtilip, bashqa nurghun gherb döletliri xitay bilen bolghan tijariy menpeetliri yüzidin xitayning kishilik hoquq xatirisi mesilisini tilgha élishtin özini tartidighan mushundaq bir weziyette, gérmaniyining bu herikitining heqiqeten bir jasaret örniki ikenlikini éytti we gérmaniye démokratiyisining perqi üstide toxtaldi.

Enwerjan ependimu dalay lamani héchqandaq bir dölet qobul qilalmighanda gérmaniye bash ministiri anjéla merkelning qobul qilghanliqini, shunga gérmaniye tashqi ishlar ministiri goydu wéstirwélning xitayda qilghan sözlirinimu mana mushuning dawami dep qarashqa bolidighanliqini éytti.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/girmaniye-xitay-erkinlik-01182010192151.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

'Musheqqetlik Qedem - Sherqi Türkistandiki 25 Yil'
Muxbirimiz Yalqun
2010-01-18

Bu kitab shiwétsiyide 1917 - Yili neshr qilinghan uyghurlargha dair chong hejimlik maqalilar toplimi bolup, kitabqa 1892 - Yilidin 1917 - Yilghiche bolghan ariliqta sherqi tükistanda turghan missyonér yazghuchilar terpidin yézilghan eserler kirgüzülgen.


'Musheqqetlik qedem - Sherqi türkistandiki 25 yil' dégen kitabtin élindi. / Yalqun

Süret, shwétsiyede 1917 - Yili neshr qilinghan 'musheqqetlik qedem - Sherqi türkistandiki 25 yil' namliq kitabqa kirgüzülgen uyghur dixanlirining hashargha ishlewatqan körünüshliri élinghan süretlerdin biri.

555 Betlik bu kitab jemi 70 parche maqalidin terkip tapqan bolup, maqalilerning mezmunliri uyghurlarning tarixi, medeniyiti, kündilik turmushi, diniy étiqadi, hüner - Senet we mazar - Chiltenlirigiche chétilghan. Maqalilargha yene, shu dewirdiki uyghurlarning tarixi rialliqining eynen kartinisi bolghan nurghun resimlermu qisturma qilinghan.

Gerche kitab her xil aptorlar teripidin yézilghan her xil maqalilerdin terkip tapqan bolsimu, emma mezmuni sherqi turkistan we uyghurlargha béghishlanghan mexsus eser süpitide bir séstima hasil qilghan. Mesilen, kitabtiki "sherqi turkistanning jughrapiyilik ehwali", "tebii menziriliri", "kélimati", "yéza - Sheherliri", "sherqi türkistanning tarixi", "medeniyet pürsetliri", "uyghur tili", "uyghurlarning xaraktéri", "uyghur tilidiki maqal - Temsiller", "uyghurlarning medeniy hayatidin kürünüshler", "sherqi türkistandiki ayallar", "sherqi turkistandiki islam", "sherqi türkistandiki mazar we chiltenler", "sherqi türkistandiki xitaylar" we mushuninggha oxshaydighan bashqa maqaliler bu noxtini éniq ispatlap turuptu.

Aptorlar maqalilirida eyni chaghdiki sherqi turkistanning we uyghurlarning rial ehwalini ubiktip yuritip birishke tirishqan bolup, sherqi turkistandek güzel we bay zéminda namrat, bixud, nadan we ajiz yashawatqan uyghurlarning bextsiz teqdirini, bu zémingha bayliq we bext izdep kiliwatqan xitaylarning achköz xaraktéri bilen roshen sélishturma qilghan.

Mesilen, kitabtiki "sherqi türkistandiki xitaylar" dégen maqalida, "sherqi türkistan xitaylar üchün xuddi shiwétsiyilikler 19 - Esirde bayliq we bext izdep amérikigha barghinidek, altun we bext izdep kélidighan makandur, ular bu yerde bir qanche yil ichide yanchuqlirini altun bilen toldurghandin kéyin, ichkiridiki yurtlirigha kétidu we bir qanche waqittin kéyin yene qaytip kélidu. Men bundaq sherqi türkistangha qayta kelgen bir qanche xitaylar bilen sözleshken idim, ularning déyishiche, ular xitaydiki yurtlirida unchilik xushal yashiyalmaydighan bopqaptimish."

Kitabtiki maqalilar 20 - Esirning bashliridiki uyghurlarning hayatini we tarixini tetqiq qilshta paydilinshqa bolidighan qimmetlik matériyallar bolup, tarixchilarning izdinip béqishigha erziydu. Bolupmu kitabtiki "uyghurlarning xaraktéri" dégen maqale bashqa bir milletning uyghurlarning milliy xaraktéri heqqide pikir bayan qilghan kamdin - Kam uchraydighan matéryal bolup, uyghurlar özlirining xaraktéri heqqide tüzük izdinip baqmighan bügünki künde, uyghurlarning milliy xaraktéri heqqide qayta oylinip béqishqa türtke bolalaydu. Gerche maqalida uyghurlarning xaraktéridiki selbiy terepler köpirek bayan qilinsimu, yüz yilning aldidiki uyghurlar bilen hazirqi uyghurlarning xaraktérida qanchilik oxshashliq we qanchilik oxshimasliqlarning barliqini tépip chiqishta asas bolidighan qimmetlik matériyal hésablinidu.

Mesilen, maqalida mundaq bayanlar bar: "uyghurlarning asan achchiqi kélip, asan achchiqi yanidu. Ularning hali chong, qiziqqan, tersa, sewri - Taqiti kamchil kilidu... Uyghurlar qorqunchaq, yüreksiz, dadil emes. Ularning uyushush iqtidari nahayiti ajiz. Eger ularning birige hoquq tigidighan bolsa, u derhal bashqilargha küyünmeydighan, rehim - Shepqetsiz zalim ademge aylinidu...."

Démek bu kitab uyghur tetqiqati bilen shughullanghuchilar üchün paydilinish qimmiti bar eser hésablinidu.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/sherqi-turkistan-tarixi-01182010192237.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Germany urges China to respect for minority rights

-German FM urged China to show more respect for human rights but said differences of opinion on this issue should not hinder trade ties.

Friday, 15 January 2010 22:50

German Foreign Minister Guido Westerwelle urged China to show more respect for human rights on Friday but said differences of opinion on this issue should not hinder trade ties between the world's two biggest exporters.

Westerwelle, on his first trip to China since taking office last October, said he had addressed Germany's concerns about China's position on freedom of opinion, human rights and the protection of minorities in a meeting with his Chinese counterpart Yang Jiechi.

"The German government's engagement for human rights and civil rights is not abstract but very concrete," he said. "Tibet and the protection of cultural minorities were also topics we discussed, and over which we had differences of opinion."

Tibet is a sensitive subject for Western leaders to broach with China, which views the Tibetan spiritual leader, the Dalai Lama, as a separatist.

Meanwhile, Uighur complained heavy restrictions on their religious and cultural existence in their homeland.

Uighur demonstrators took the streets in Urumqi on July 5 to protest against Han Chineses' attacks on Uighurs workers at a factory in south China in June which left two Uighurs dead. Hans in Urumqi sought bloody revenge two days later, killing more than 800 according to World Uighur Congress. But China government put the death toll 197.

Many Uighurs resent Han Chinese rule, complaining they're marginalised economically and politically in their own land, while having to tolerate a rising influx of Han Chinese migrants.

It took months for China to forgive German Chancellor Angela Merkel for meeting the spiritual leader back in 2007.

Westerwelle said Yang explained the Chinese stance on the Internet and the role of search giant Google.

Yang said China opposed hackers attacking the Internet but the government had a duty to protect social stability and to prevent its citizens from physical or psychological injury.

China sought on Friday to play down a threat by Google to quit the country on hacking and censorship concerns, saying any decision by the company would not affect U.S. trade ties.

Westerwelle and Yang said they agreed to foster relations between Germany and China, saying that differences of opinion over human rights would not affect trade ties.

"It was quite clear that our engagement for human rights and also for export opportunities for the German economy were not at odds," Westerwelle said. "Instead they were very compatible."

http://www.worldbulletin.net/news_detail.php?id=52711

Uyghur Élidiki Bayliq, Namrat Uyghurlar We Xitayning Muqimliq Siyasiti
Muxbirimiz Mihriban
2010-01-15

Uyghurlar zor miqdardiki yer üsti we yer asti bayliqliri bilen qaplanghan zéminda yashap kéliwatqan bolsimu, lékin bu zéminning esli igiliri bolghan uyghurlar bügünki künde ishsizliq, namratliq ichide xitaydiki eng töwen turmush sewiyiside turuwatmaqta.


AFP Photo

Uyghur diyari tarim wadisidiki ishlepchiqirish üstidiki néfitlik.

Emma xitay hökümiti bolsa bu rayonda, uyghurlarning turmushini yaxshilashning ornigha, "muqimliqning hemmidin muhim"liqini tekitlep bu rayonda amanliq qoghdighuchi saqchi - Eskerlirini köpeytmekte.

Shinxua axbarat agéntliqining 1 - Ayning 14 - Küni ürümchidin bergen xewiride körsitilishiche, nöwette uyghur élining tarim néfitlikide bayqalghan tebiiy gaz zapas miqdari 1 tirilyon 400 milyard kupmétir yetken bolup, bu, xitayning tebiiy gaz éhtiyajini 30 yilghiche bixeter halda teminleshke yétidiken.

2009 - Yili tarim néfitlikide ishlepchiqirilghan tebiiy gaz miqdari 16 milyard 190 milyon kupmétir yetken bolup, ichki ölkilerde tarim néfitlikidin ishlepchiqirilghan tebiiy gazdin paydiliniwatqan karxanilarning sani 3000 gha, ahalilerning sani bolsa 300 milyongha yéqin kishige yetken. Bu peqet tarim néfitlikidin ibaret bir rayondiki néfit we tebiy gazning hökümet élan qilghan sitatistikisi bolup, bulardin bashqa uyghur élidiki kömür, tebiiy gaz, uran, altun, qashtéshi, paxta qatarliq bayliqlirimu nöwette xitay ölkilirining sanaet tereqqiyati üchün xam eshya qilinmaqta.

Emma mushu bayliq üstide yashawatqan uyghurlarning turmush sewiyisi bolsa, xitaydiki eng töwen halettiki turmush sewiyiside turuwatqan bolup, yéqinda chetelge chiqqan bir xanim bügün ziyaritimizni qobul qilip, öz zéminidiki bu bayliqlardin uyghurlarning behrimen bolalmaywatqanliqini, uyghurlarning hazir eng échinishliq halette yashawatqanliqini bayan qildi.

Xitayning uyghur aptonom rayonidiki yerlik hökümiti bolsa, uyghurlarning turmushini öz zéminidin chiqiwatqan ashu bayliqlarni ishlitish arqiliq yaxshilashning ornigha, bu birnechche yildin buyan jenubiy uyghur élidiki namrat uyghur déhqanlirini "turmushini yaxshilaymiz" dégen bahanide türküm - Türkümlep xitay ölkilirige erzan emgek küchi süpitide yötkimekte. Hetta bultur 26 - Iyun küni guangdung ölkisining shyawgüen oyunchuq zawutida uyghur ishlemchilirining xitay puqraliri teripidin urup öltürülüshidek pajie sewebidin, ürümchide partlighan "5 - Iyul" naraziliq herikiti yüz bérip, uyghur éli weziyitide éghir dawalghush yüz berginidin kéyinmu, xitayning uyghur élidiki yerlik hökümiti uyghurlarni erzan emgek küchi süpitide xitay ölkilirige yötkesh siyasitini özgertmigen.

Bultur 18 - Iyul küni xitayning uyghur aptonom rayonigha teyinligen reisi nur bekri shinxua agéntliqi muxbirining ziyaritini qobul qilghinida, uyghur déhqanlirini namratliqtin qutuldurush üchün, xitay ölkilirige yene bir türküm yash uyghur déhqanlirini ewetkenlikini bayan qilip mundaq dégen: "biz hazir uyghur déhqanlirini namratliqtin qutquzush üchün, her yili 3 -4 Yüz milyon meblegh ajritip, déhqan emgekchilirini téxnika jehettin terbiyilep, ularni ichkiridiki zawutlargha ewetiwatimiz, méning bilishimche, ularning bir ayliq kirimi 1500 din 2000 yüengiche boluwatidu."

Emma uyghur déhqanlirining bu siyasetke bolghan naraziliqi küchlük bolup, eyni chaghda hökümetning mejburlishi bilen öz qizini xitay ölkilirige ewetishke mejbur bolghan bir déhqan, déhqanlarning hökümetning bu qilmishigha naraziliqini ipadilidi.

Xitayning uyghur élidiki hökümiti xelqtin kéliwatqan bu xil naraziliq sadalirini chetellerdiki uyghur teshkilatlirining qutratquluq qilishidin kélip chiqiwatqan bölgünchilik heriketliri dep teshwiq qilish arqiliq, bu xil naraziliqlarning xelq turmushining namratliqidin kélip chiqiwatqanliqini inkar qilip, uyghur élide muqimliqni tekitlep, saqchi we eskerlerni köpeytish arqiliq uyghur rayonining tinchliqini qolgha keltürmekchi boliwatmaqta.

Uyghur aptonom rayonining reisi nur bekri xitay merkizi hökümitige yollighan 2010 - Yilliq xam chot pilanida uyghur aptonom rayonining muqimliqini saqlap qélish üchün saqchi -Eskerlerni köpeytish zörürlükini tekitlep bixeterlik xirajitini köpeytishni telep qilghan. Nur bekri uyghur aptonom rayonida muqimliqning hemmidin muhimliqini tekitlep mundaq dégen: "shinjangning muqimliqi pütün memliketning muqimliqining kapaliti, shinjangda muqimliq bolmisa tereqqiyattin söz échish mumkin emes, uzun yillardin buyan biz merkezning yolyoruqigha asasen, shinjangning muqimliqigha buzghunchiliq qilidighan barliq milliy bölgünchiler we qanunsiz diniy heriketlerni qattiq basturup kéliwatimiz."

Dunya uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa ependi, bügün radiomizning ziyaritini qobul qilip, bayliqi mol bolghan bu zéminda yashawatqan uyghurlarning namratliq ichide yashawatqanliqi " 5 - Iyul ürümchi weqesi"dek pajielerning kélip chiqishigha seweb boluwatqan heqiqiy amil ikenlikini, emma xitay hökümitining mushundaq bir sharaittimu uyghurlarning namratliq mesilisini hel qilishni aldinqi orungha qoymay yenila muqimliqni tekitlishining, eksiche bu zéminda bundin kéyin téximu köpligen muqimsizliq amillirining peyda bolushigha seweb bolidighanliqini otturigha qoydi.

Közetküchiler, bayliqi mol bolghan bu zéminda yashawatqan uyghurlarning yenila namrat halette qélishi, uyghur weziyitining bundin kéyinki ehwalida téximu köp weqelerning kélip chiqishigha seweb bolushi mumkinlikini otturigha qoyuwatqan bolup, nyuyorktiki xelqara kishilik hoquq közitish teshkilatining xitay ishliri tetqiqatchisi xé chinglyen xanim öz qarishini ipadilep mundaq dédi: " bu xil muqimsizliqlar xitay hökümitining uzundin buyan az sanliq milletler siyasitide, ularning heq -Hoquqlirini tartiwalghanliqi sewebidin yüz bériwatidu. Bu yerdiki yer üsti we yer asti bayliqlirining ziyade échilishi, köplep xitay köchmenlirining yötkep kélinishi bu zémindiki xelqning yashash muhitini barghanche yamanlashturup, xelqni namratlashturuwetti. Méningche, mana bu uyghurlarning naraziliqining kélip chiqishidiki asasi seweb."

Emma, xitay hökümiti bu xil tenqidlerning héchqaysisini qobul qilmighan bolup, ular uyghur élide muqimliqni bahane qilip, qattiq basturush herikitini yenila dawamlashturmaqta. Tünügün xitayning shinxua agéntliqining xewiride yene, uyghur aptonom rayonining yuqiri sotining bashliqi rozi ismail 2009 - Yili bir yil ichide uyghur aptonom rayonidiki her qaysi yerlik sot mehkimilirini öz ichige alghan halda pütkül aptonom rayoni boyiche dölet bixeterlikige buzghunchiliq qilish jinayiti bilen bir terep qilinghan délo 437 bolup, 10 yildin yuqiri qamaq jazasi bérilgenlerning 255 ademge yetkenlikini élan qilghan.

Bu mesilige qarita dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi, bügün b b s agéntliqi hem erkin asiya radio istansisi uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining nöwette muqimliqni bahane qilip uyghur élide uzundin buyan qattiq basturush siyasiti yürgüzüp qéliwatqanliqini, bolupmu "5 - Iyul herikiti"ni bahane qilip, bu weqedin kéyin uyghurlar üstidin qanliq basturush élip bériwatqanliqini, rozi ismail dégen bu san emeliyette xitayning uyghur élide basturuwatqan, öltürüwatqan ademlerning dunyagha ashkarilighan eng kichik bir bölükidinla ibaret ikenlikini tekitligen.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghur-elidiki-namratliq-01152010194358.html/story_main?encoding=latin

Uyghur Siyasiy Mehbusliri We  Türmidin Kéyinki Hayat
Muxbirimiz Shohret Hoshur
2010-01-15

10 Nechche yilning aldida döletni aghdurush jinayiti bilen eyiblinip uyghur élida türmide yatqan, bir qanche yilning aldida türmidin qoyup bérilip jemiyetke chiqqan, téxi yéqinda chetelge chiqip, yéngidin muhajiret hayati bashlighan bir sabiq siyasiy mehbus, wetinide siyasiy mehbuslarning türmidin kéyinki hayati heqqide melumat berdi.


File

Süret, uyghur kölenggüsi.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghur-siyasi-mehbus-01152010194408.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, sabiq siyasiy mehbuslardin hashimjan qadir bilen ötküzgen söhbet xatirisining tepsilatini anglaysiler.

B D T Tetqiqatchisi Katxlén: Xitay Qeshqerdin Ibaret Uyghurlarning 'Irusalémi'da Néme Qiliwatidu?

Muxbirimiz Mihriban
2010-01-14

Xitay hökümitining qeshqerni chéqip özgertip qurush pilani otturigha qoyulghandin buyan, gerche bu pilan uyghurlar teripidin qarshiliqlargha uchrap kéliwatqan bolsimu, emma xitay hökümiti bu qarshiliqlarni nezerge almastin, qeshqer kona sheher rayonini chéqish ishini dawamlashturmaqta.


Xitay hökümitining uyghurlarni öz öy - Makanliridin mejburiy köchürüp Xelqaradiki medeniy yadikarliqlarning biri bolush süpiti bilen qoghdilishqa tégishlik dep qariliwatqan bu sheherni chéqishi, xelqara jemiyette üzlüksiz tenqidliniwatqan idi. Yéqinda birleshken döletler teshkilati oqutush tetqiqat ishxanisining xadimi katxlén xanim élan qilghan, "xitay qeshqerdin ibaret uyghurlarning 'irusalémi'da néme qiliwatidu?" namliq maqale jemiyette yene bir qétim küchlük inkas qozghidi.

"Xitay hökümitining topa ittirish mashiniliri hem kranlirining yaziche élip bériwatqan buzushidin kéyin, topa ‏ - Chang ichide qalghan, qedimiy yipek yolidiki2000 yilliq tarixqa ige bu qedimiy sheher bu bir nechche aydin buyan timtasliqqa chökken idi, shu tapta qarimaqqa sheherning bu qismi hazirche aman qalghandek qilatti," dep bashlaydu aptor maqalisini.

Aptor qeshqer kona sheher rayonidiki bu chéqish ishining hélimu dawamlishiwatqanliqini yene mundaq eskertidu: " lékin, xelqaradiki kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq eyiblishi, birleshken döletler teshkilati medeniy yadikarliqlarni qoghdash teshkilati hem qedimi medeniyetni qoghdighuchilarning shunche qattiq qarshiliqigha qarimay, hazir bu qedimi sheher weyran qiliniwatidu. Qélip qalghan kochilardiki tamlargha chaplanghan her xil élanlar eneniwi islam medeniyitining simwolliridin biri bolghan, ilgiri xitay hökümiti qoghdaydighanliqini wede bergen bu sheher yenila chéqilip weyran bolush xewpidin qutulmighan idi."

Aptor qeshqer shehirining bir qedimi medeniyet yadikarliqi süpitide uyghurlar üchün neqeder muqeddes jay ikenlikini, emma hazir xitay hökümitining bu qedimi medeniyetnila emes, belki uyghur millitinimu assimilyatsiye qilip yoqatmaqchi boluwatqanliqini, hazir washingtonda uyghur kishilik hoquq tetqiqati bilen shughulliniwatqan xenryk szadziéwski ependining sözini neqil élip mundaq otturigha qoyidu:" uyghurlar ‏-- Musulmanlarning bir qismi bolghan bu türki tilliq xelqler üchün, qeshqer shehirining chéqilishi bir qedimiy medeniyetningla weyran qilinishi bolmastin, belki bir qedimiy milletni assimilyatsiye qilip yoqitish bolmaqta. Qeshqer shehiri xuddi érusalém shehiri xristianlar, yehudiylar hem musulmanlar üchün muqeddes jay bolghinidek, uyghur milliti üchünmu shunche muqeddes jay idi. Bu sheher uyghurlarning bir gewdisi süpitide, ilgiri, hazir we kelgüsidimu qed kötürüp turushi kérek idi!"

Xitay hökümitining qeshqer qedimi shehirini chéqip weyran qiliwatqanliqini uyghur ziyaliylirimu qattiq eyiblewatqan bolup, ilgiri xitayning ghulja hem qeshqer qatarliq uyghur medeniyitining böshüklirini chéqish qilmishlirigha qarita metbuat yüzide maqaliler élan qilip, xitayni üzlüksiz eyiblep kéliwatqan doktur qahar barat ependi bügün radiomizning ziyaritini qobul qilip, öz qarashlirini otturigha qoydi.

Xitay hökümitining qeshqer kona shehirini chéqip, bu rayondiki uyghurlarni eslidiki turmush aditi hem yashash sharaitigha mas kelmeydighan zamaniwi bina öylerge mejburiy köchürüshning xata boluwatqanliqi heqqidiki bir maqale xitaydiki metbuatlardimu élan qilinghan idi.

2009 - Yili 6 - Ayning 24 - Küni tengritagh tor bétide élan qilinghan " qeshqer kona shehiri tarixtin qalghan kishilerni saqlap turghan idi" dep mawzu qoyulghan bu maqalide, muxbir wang chiming 2001 - Yili bu sheherni özgertip qurulush layihisini tüzeshke qatnashqan bir xizmetchi xadimning öz nam - Sheripini élan qilmasliq sherti bilen dégen munu sözlirini neqil élip mundaq yazidu: "biz deslep bu layihini tüzgende uyghurlarning eneniwi turmush aditige munasiwetlik nurghun muhim amillarni nezerdin saqit qilghan ikenmiz. Biz köp qétim teshwiq qilish, xizmet ishlesh netijiside yerlik uyghurlarni köchürüsh üchün salghan bu binalargha köchüp kirishke qoshulghan uyghurlarning sani hazir 40% kimu yetmeydu, 2868 ailini köchürüsh üchün sélinghan bu ahaliler rayonigha hazirghiche köchüp kirgenler 500 ailige yetmeydu. Mana hazir uyghurlar üchün teyyarlanghan bu öylerni bahasi erzan bolghini üchün bashqilar sétiwélishqa bashlawatidu."

Muxbir maqaliside, hökümetning chaqiriqigha awaz qoshup bu ahaliler rayonigha köchüp kirgen uyghurlarning ilgiriki turmush usuli özgergini üchün bina öylerge könelmigenlikini mundaq yazidu: "yéngi olturaq rayongha köchüp kirgen, doppichiliq kespi bilen shughullinidighan 68 yashliq yüsüp boway özining xolum ‏ - Qoshniliri bilen parang sélishalmaydighan, ilgirikidek supida körpiler üstide yétip uxlash imkaniyiti bolmighanliqidin aghrinip, sayahetchiler öyige kélip doppilirini sétiwalidighan halettin, yiraq bazargha bérip doppilirini sétishqa mejbur boluwatqanliqidin narazi bolmaqta."

Doktur qahar barat ependi xitay hökümitining qeshqer kona sheher rayonini chiqishtiki heqiqiy meqsitini izahlap, xitayning uyghurlarni mejburiy halda öz makanliridin ayrip, ularning öy - Zéminlirining ornigha xitayning tereqqiyatigha mas kélidighan zamaniwi soda shehiri qurush meqsitide bir qedimi medeniyetnila emes, belki bir milletnimu yoqitish niyitide boluwatqanliqini tenqid qildi.

Katxlén maqalisining axirida yene, qeshqer shehirining hazirqi zamaniwiylishishqa yüzliniwatqan xitay sheherliridin perqliq halda özidiki qoyuq milliy alahidiliki bilen pütün dunyani jelp qilip turuwatqan bir sheher ikenlikini, shunga xitay hökümitiningmu bu sheherni qoghdap qélishta éghir mesuliyiti barliqini, eger bu sheherni chéqishni toxtatmisa, uyghurlar üchünla muqeddes bolup qalmastin, belki dunya xelqi üchünmu érusalém shehiridek muhim bolghan bir medeniy yadikarliqni weyran qilish jinayiti bilen eyiblinidighanliqini eskertip, bu qedimiy sheherni bir qimmetlik sowgha süpitide insaniyetke qayturup bérishke chaqirghan.

Közetküchilerning qarishiche, xitayning xelqaradiki qattiq naraziliqlargha pisent qilmastin, qeshqer shehirini chéqishi, peqetla bir qedimiy yadikarliq bolghan imaretlerni chiqishla emes, belki bir milliy medeniyetni bir dewrni, bir tarixni yoqitish bolup, xitayni tenqidlesh, xitaygha bésim qilish arqiliq xitayning insaniyet medeniyitige xilap bu qilmishini tosup qélish dunya jamaetchilikining bash tartip bolmaydighan burchi iken.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-neme-qiliwatidu-01142010200118.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Uyghur Ziyaliylirining Teqdiri Liyu Shawboning Teqdiridin Échinishliq
Muxbirimiz Ekrem
2010-01-13

Yéqinqi bir qanche kündin buyan gérmaniye axbarat wastiliri, xitay ziyaliysi lyu shawboning 11 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinghanliqi munasiwiti bilen omumyüzlük ray sinash élip barghan.

Uyghur Yashliri Xitay Hökümitidin heq-hoquqlirini telep qilip namayish qilghan 2009 - Yili 5 - Iyulda Ürümchide tartilghan süret.

Axbarat wastilirining élan qilghan statistikisigha asaslanghanda, yalghuz gherb ziyaliylirila emes, belki xitay ziyaliylirimu xitay hökümitining pikir erkinlikini basturush siyasitini qattiq eyibligen. Gérmaniye dolqunliri radiosining "xitay ziyaliyliri söz erkinliki jinayitige omumyüzlük qarshi turmaqta" namliq xewiride, xitayda söz we metbuat erkinlikining barghansiri qattiq qamal qiliniwatqanliqini otturigha qoyghan.

Gérmaniyidiki uyghur ziyaliysi küresh ataxan ependi, "5 - Iyul weqesi" munasiwiti bilen ziyankeshlikke uchrighanlar arisida lyu shawbogha oxshaydighan yüzligen uyghur ziyaliyliri barliqini bildürdi. U pikir erkinliki üchün küresh qilghanliqi sewebi bilen hazir türmilerde yétiwatqan uyghur ziyaliylirining nechche ming kishige yetkenlikini tilgha aldi.

Küresh ataxan ependi yene, dunya jamaiti we metbuatlirining uyghur ziyaliylirighimu lyu shawbogha köngül bölgendek köngül bölüshini murajiet qildi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/Uyghur-ziyalilar-teqdiri-01132010192959.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Erkinlik Sariyi: Uyghur Élide Basturush Siyasiti 2009 - Yili Chékige Yetti

Muxbirimiz Jüme

2010-01-12

Bash shtabi amérikining nyuyork shehirige jaylashqan "erkinlik sariyi" yilliq doklat élan qilip, dunyadiki döletlerning erkinlik derijisini bahalap chiqti.


www.freedomhouse.org Din élindi.

Süret, erkinlik sariyining logosi.

Doklatta xitay hökümitining 2009 - Yili jeryanida uyghur élide herxil cheklesh siyasetlirini yolgha qoyghanliqi we 5 - Iyul ürümchi namayishini qattiq basturghanliqi otturigha qoyulghan.

Kishilik hoquq teshkilati: "erkinlik sariyi" élan qilghan 2010 - Yilliq doklatining mawzusi " 2010 - Yili dunyadiki erkinlik" bolup, buning kichik témisi "erkinlikning yoqitilishi éghirlashmaqta" dep qoyulghan.

Mezkur teshkilat élan qilghan doklatqa, dunyadiki döletlerning erkinlik derijisi bahalanghan bir tizimlik kirgüzülgen. Tizimlikte xitay erkin emes döletler katégoriyisige kirgüzülüp, bu jehette bérma bilen teng orungha we afghanistanning keynige tizilghan.

Doklatta, gerche xitay dunya sehniside bir qisim rollarni oynighan bolsimu, emma dölet ichide öz xelqige qaritilghan bésimlarni yene dawamlashturghanliqi körsitilgen.

Bu heqte toxtalghan erkinlik sariyi asiya ishlar tetqiqatchisi sara kuk, xitayda yéqinqi yillardin béri qanun bilen idare qilish ishlirining barghanche nacharliship barghanliqini we öz teshkilatining bu nuqtilargha alahide diqqet qilghanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi: "2007 - Yilidin biri xitay kommunist partiyisi we xitay yuqiri derijilik emeldarlirining sot we edliye sahesige roshen siyasiy meqsette arilishishi körünerlik boldi. 2008 - Yili martta, héchqandaq qanuni sawati bolmighan bir sabiq partiye ezasi xitay aliy sotining sotchisi qilip teyinlendi. Bu xitayning yenila partiyining telimatlirini aldinqi orungha qoyghanliqini körsitidu."

U yene, xitayda erzdarlarning öz heq - Derdini qanuniy yol bilen hel qilishqa amalsiz ikenlikinimu qoshumche qildi we mundaq dédi: "köp sandiki kishiler, meyli ular uyghurlar, falungongchilar, tibetler, xristianlar, démokratchi paaliyetchiler we yaki erzdarlar bolmisun, ularning hökümettin anglaydighini 'silerning derdinglargha nisbeten adil sot yoq,' dégendin ibaret."

Doklatning uyghurlar tilgha élinghan qismida, "hökümetning uzundin béri yürgüzüp kéliwatqan shinjangning nopus qatlimini özgertish we shinjangdiki diniy erkinlikni qattiq boghush siyasiti, 2009 - Yiligha kelgende, bu rayonda milliy toqunush yüz bérip, uyghur musulmanlarning mejburiy ghayib bolushi, nechche ret élip bérilghan ölüm jazaliri we chingitilghan intérnét cheklimisi qatarliqlar bilen chékige yetti," déyilgen.

Sara kuk xanimmu bu heqte öz pikrini otturigha qoyup, xitayning uyghur élige qarita uzundin buyan üzüldürmey yürgüzüp kéliwatqan nopus yötkesh siyasiti we bu siyasetning netijiside uyghur éli nopus qatlimida özgirish yüz bergenlikidin ibaret rialliqning, 2009 - Yili uyghur élide yüz bergen "5 - Iyul ürümchi weqesi" ning kélip chiqishini asasiy seweb bilen temin etkenlikini ilgiri sürdi.

U yene, öz teshkilatining "5 - Iyul weqesi" basturulush jeryanida qolgha élinghan shexslerning qanuniy hoquqlirining kapaletke ige qilinmasliqidek ehwallarghimu alahide diqqet qilip kelgenlikini bildürüp mundaq dédi: "weqeni basturush jeryanida we weqedin kéyin qolgha élinghanlar mesilisini bir terep qilishta bolsun, qanun bilen idare qilish pütünley bikar qilindi. Meyli, bixeterlik qisimlirining uyghurlarning öylirige kirip melum yashtiki erlerni ayrip tutup, ularning xewirini ailisidikilerge bildürmeslikide bolsun we meyli bezi namayishchilarning xupiyane we yaki adaletsiz sot bilen ölümge buyrulup étilishida bolsun, qanun bilen idare qilish bularning hemmiside bikar qilindi."

Sara kuk axirida, ötken hepte shénjén shehirining futyen rayonigha jaylashqan uyghur réstoranida yüz bergen qatilliq weqesi hemde weqede bir uyghur kütküchining öltürülüshidimu, xitay hökümitining hessisi barliqini otturigha qoydi.

U bu heqte toxtilip, xitay hökümitining teshwiqat we axbaratidiki namuwapiq xewerlerning, ürümchidiki xitaylarnila ghezepke keltürüp qalmay, belki yene xitayning bashqa jayliridiki xitay puqraliridimu uyghurlargha nisbeten öchmenlik tuyghusi shekillendürgenlikini ilgiri sürdi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/2009-yili-xitay-basturush-siyasiti-01122010192013.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

 Dunya Uyghur Qurultiyining  Bayanati

Dunya Uyghur Qurultiyi (DUQ), Kambodja hokumitining xelqara qanun we toxtamlargha xilapliq qilip, 20 neper Uyghur siyasi iltijachini Xitaygha qayturup berish pajiesidin kiyin, Internet tor betliride otturigha chiqqan her xil ijabiy we selbiy talash-tartishlargha, tenqit, teklip we hujumlargha diqqet qilip keldi.

Elwettiki, Qurultiyimiz ammining bashqa pirinsipal jiddi mesililer heqqidiki tenqit – pikirlirinimu nezerdin saqit qiliwetkini yoq.

Bu munasiwet bilen, 2010 – yili 1 – ayning 9 – küni DUQ Dayimi komuteti kengeytilgen telifun yighini chaqirilip, nöwette duch keliwatqan jiddi mesililer heqqide estayidil muhakime elip bardi.

DUQ aldi bilen wetendashlirimizning ozining demokratik hoquqini toluq jari qildurup, DUQ we uning rehberlirige ige chiqqanliqini mueyyenleshturidu we teshkilatimizning bundin kiyinki paaliyetliri uchun berilgen semimi teklip, tenqitlerni paydiliq bir ijabiy amil dep bahalaydu. Gerche kopligen qerindashlirimizning DUQ ge bergen teklip, tengqit we pikirliri semimi bolghan bolsimu, amma yenila az sandiki bir qisim kishiler mewjut weziyetni suyistimal qilip, normal tengqit we teklip chigirisidin halqip ötup, DUQ we uning Rehberlirige meqsetlik halda hujum qilish, hetta haqaret qilishtek exlaqsizliq qilmishlarning sadir bolghanliqinimu eskertidu.

Sherqiy Turkistan Xelqining Milli menpeetini qoghdash uchun qurulghan Dunya Uyghur Qurultiyi, barliq pikirlerni retlep, paydilinish qimmiti bolghan her qandaq pikirlerdin paydilinish we emiliy paaliyetliride qollunush bilen bille, otturigha qoyulghan tenqitlergimu nahayti jiddi muamile qilidu we aldimizdiki eng qisqa bir mudet ichide DUQ Daimi Komititining pewqulate yighinini chaqirip, DUQ paaliyetliri, kelichek pilan-programiliri, teshkili mesililer we otturgha qoyulwatqan semimi teklipler heqide keng kolemde muzakire elip baridu, qarar qobul qilidu we eziz millitimizge jawap beridu.

Milliy dawayimiz we DUQ ning tereqiyati uchun kongul bolgen barliq qerindashlirimizning bundin kiyin her xil pilan, tekliplirini (Xitayning suyistimal qilip, arigha ittipaqsizliq terishidin we tekliplerning awal dushmen teripidin emes, DUQ teripidin paydilinip, milli dawayimizning tereqiyati uchun paydiliq bulushini nezerde tutup) ozliri turushluq dewlettiki DUQ wekilliri yaki DUQ'ning uchur alaqe qanalliri arqiliq bizge biwaste yetkuzushini arzu qilimiz.

Dunya Uyghur Qurultiyi qurulghan qisqighine 5 yildin koprek waqittin buyan dunyada we wetininimizde yuz bergen her xil murekkep siyasi, ijtimayi weqelerge qarita imkanining kemchil, kespiy xadimlirining yitishmeslik, maddi imkanlirining cheklik bolishidek riyalliqlargha qarimay Sherqiy Turkistan xelqining heq hoqulirini qoghdash, Sherqiy Turkistan Mesilisini xelqaralashturush…qatarliq wezipini orunlashqa kop gheyret korsitip keldi.

Reisimiz Rabiye Qadir xanim bashchiliqida DUQ rehberliri we qollughuchilirining Amerika, Yawrupa, Asiya we Australiye qit`eliride élip barghan tinimsiz paaliyetliri bilen, Uyghur dawasi dunyaning köpligen jaylirida „Bilinmigen Mesile, Bilinmigen Millet…“ katigoriyisini bösüp ötüp, xelqarada özige zor tereptar toplash, hetta döletlerning siyasetlirige tesir korsitish sewiyesige ulashti. DUQ bugun, BDT din Yawrupa Parlamentighiche, Xelqara Teshkilatlardin Milli hokumet we Milli Parlamentlergiche Uyghur dawasigha wekillik qilidighan bir xelqaraliq teshkiklat bulup tonuldi.

Bu jeryanda Xitay hokumitining putun ixtisadi we deplomatik kuchini ishqa selip, yillardin buyan Sherqiy Turkistan Milli Herkitini, jumlidin DUQni we uning rehberlirini „Terorism“ qalpighi bilen qarlashqa, paaliyet chembirgimizni taraytishqa, xelqara qollashtin merhum, dunyada yitim qaldurush urunushtek siyasi suyqestler bilen shughulinip kelgenligi bir riyanliq. Amma DUQ ni merkez qilghan Milli herkitimiz, DUQ rehberlirining we barliq teshkilatlirimizning sezgurluk bilen elip barghan xizmetliri netinjiside Xitay hokumitining her xil suyqestlirini meghlup qilip, Milli dawayimizda xelqarada bosush xarektirliq ilgirleshler meydangha keldi.
Shunimu alahide tekitlesh zorurki; Sherqiy Turkistan mesilisi murekkep we ozgurushchan dunyaning her xil mesililiri arisidiki mohim bir mesilining birsi. imkanlarning cheklik bolishi, kespiy xadimlirimizning yiterlik bolmasliqidek emiliy riyalliqlar DUQ ning paaliyetliride bezide umut qilmighan sewenliklerning yuz berishi we yitishelmesliktek ehwallarni kelturup chiqardi.
DUQ barliq semimi teklip-pikirlerni, tengqitlerni qobul qilish bilen birge, Milli dawayimzi uchun DUQ sepide yer elip xizmet qilishni xalighan barliq wetendashlirimizgha, jumlidin ziyalilirimizgha baghrimizni keng echip keldi we bundin kiyin bu pirinsipta teximu ching turidu, shundaqla DUQ da xizmet qilishni xalighan, her xil sewepler bilen DUQ rehberlik heyitining sirtida qalghan qerindashlirimizni Teshkilatimiz ichige kirip, xizmet qilishni qizghin qarshi alidu.
DUQ yalghuz qimetlik teklip-pikirler bilenla emes, belkim teklipler bilen birge ixtidarliq xadimlarning emiliy yardemliri we qizghin himayisi bilen kemchiliklerdin saqlinalaydu, xizmet unimini eng yuquri derijige kotureleydu we teximu mukembelishidu.

Axirda, wetendashlirimizni DUQ we uning rehberliri heqidiki barliq ijabi we selbi talash-tartishlargha xatime berishke, diqetni merkezleshturup, putun kuchimizni, zihnimizni DUQning 2010-yilida elip berish pilanlanghan paaliyetlerge qaritishqa, buning uchun pikiri we emiliy yardem qilshqa chaqiridu.

shundaqla barliq DUQ rehberlirining, reisimiz, milliy rehbirimiz Rabiye Qadir xanimining etrapigha zich uyushqan halda yuksek teshkiliy birlik, ittipaqliq we hamkarliq ichide oz xizmetlirini, mesulyetlirini ijra qilish basquchida ikenligini bilduridu.

Hormet bilen,

Dunya Uyghur Qurultiyi

2010-01-11

http://www.uyghurcongress.org/uy/?p=545

Teshkilatlirimizni Qaytidin Tertipke Sélish Heqqide Qisqiche Mulahize

Tarimyolwisi

Munewwer inqilab rehberlirimizning biri bolghan «sherqi türkistan tarixi»dek qimmetlik eserning aptori merhum muhemmed imin bughraning eserliri, shundaqla 30- yillardiki inqilablargha da’ir köp tereplimilik matériyallargha asaslinip 1930-yilliridiki milliy inqilab meghlubiyetlirining asasliq sewebini ittipaqsizliq we tashqi düshmen’ge yekünliyelishimiz mumkin.

Ittipaqliq hemme adem ortaq tekitleydighan söz. Ayrimchiliqmu barliq kishiler yaman köridighan hadise. Halbuki ittipaqlishish, ayrilish bizning arzuyimizdin, éghizimizdiki geptin mustesna halda yüz bériwéridighan hadisilerdur. Ittipaqlishayli, dégen’ge ittipaqliq peyda bolmaydu. Ittipaqliqning peyda bolidighan shert-shara’itliri hazirlanmay turup ittipaqliq hergiz hasil bolmaydu.

Undaqta ittipaqliq dégen néme? Qandaq chaghda ittipaqliq hasil bolidu-buzilidu? Ittipaqlishish, ayrilishqa qandaq mu’amile qilish kérek?Bu mesililerge bolghan chüshenchimiz birxil bolmay turup, ittipaqliqtin, shundaqla bundin kéyinki utuqlardin söz échish esla mumkin emes.

Yuqiriqi so’allargha bolghan qarishim deslepki qedemde töwendikidek:

Ittipaqliq, oxshash meqset-muddi’adiki kishilerning ortaq menpe’eti üchün öz-ara ijtima’iy hemkarlishish hadisisi bolup, hemkarlashquchilarning hemme étirap qilidighan qa’ide-pirinsiplirigha emel qilish arqiliqla ittipaqliq emelge ashidu. Mubada xalighan hemkarlashquchi bir terep ortaq étirap qilin’ghan qa’ide-pirinsip, mes’uliyetke muxalipliq qilidiken, ichki ittipaqliq shu’an tebi’iyla buzulidu.

Teshkilat hergizmu zorlash bilen, rehberning abruyi bilen héqiqi ichki ittipaqliqni emelge ashuralmaydu. Belki teshkilattiki ortaq meqset, nishanni ishqa ashurush üchün tüzülgen qa’ide-tüzüm, ehde-peymanlargha herbir kishi qattiq ri’aye qilish arqiliqla teshkilat ichki jehette héqiqi uyultashtek uyushalaydu.

Ortaq ghaye, hemkarlishidighan xizmet, emel qilidighan qa’ide-pirinsip, shuning bilen birge öz-ara nazaretchilik küchlük emeliylishesila teshkilattiki kishilerge "ittipaqlishayli!" dégendek toghra bolghan ünümsiz, quruq gepni dep kishilerni zorlashning hajiti qalmaydu.

Herqandaq teshkilatta éniqki melum meqsed-nishan, xizmet pilan, qa’ide-tüzümler bar. Emma ré’alliqta küchlük emeliylisheleydighan öz-ara nazaret, tüzitish, jazalash bolghan teshkilat heqiqeten az sanda. Bu xil teshkilatlarning ortaq közlen’gen meqsed-nishan’gha yétishi, belgilen’gen xizmetlerni wayigha yetküzüp qilalash mumkinchiliki asasen töwen.

Chünki meqset nishani éniqsiz, xizmet pilani az, qa’ide-tüzümler mukemmelsiz, nazaretchilik ijra qilinmaydighan teshkilat qandaqsige büyük netijilerni qolgha keltürelisun. Bular hettaki ichki ittipaqliqnimu nahayiti teste saqlaydu.

Ayrilishmu bekla ensirep ketküdek qorqunchiliq hadisimu emes. Chünki ittipaqliq buzulghanken, ayrilish tebi’iyla yüz béridu. Yeni ittipaq tüzgüchilerning xalighan biri ortaq nishanni ishqa ashurush üchün belgilen’gen ehde-peyman, prinsiplargha ri’aye qilmaydiken ayrilish tebi’iyla yüz béridu.

Ittipaqsizliqning, ayrilishning mes’uliyiti ehd-peyman, prinsiplargha ri’aye qilghuchida emes, xilapliq qilghuchida bolidu. Qa’ide-tüzümlerge ri’aye qilghuchining xilapliq qilghuchini teshkilattin wezipisidin élip tashlishi, hettaki heydep chiqirishi ittipaqsizliq emes, peqet we peqet teshkilatning ortaq bolghan meqsed-nishanini ishqa ashurush üchün. Shundaqla qa’ide-tüzümge ri’aye qilghuchining ehdige xilapliq qilghuchigha sükütte turuwérishi teshkilatning öz nishanini ishqa ashurmasliqigha qoshqan töhpisidur. Bu xil ehwalda ri’aye qilghuchilarning xilapliq qilghuchilar köp teshkilattin ayrilishi hergizmu exlaqsizliq emes.

Nazaret qilinmaydighan teshkilat haman bir küni tebi’iyla ich-ichidin bösülidu. Yaki öz nishanini özgertidu.

Uyghurlarning nöwettiki weten ichi-sirtidiki omumi ehwalidin yekün shuki: uyghurlarning küch-quwwitini ashurushni héqiqi meqset qilghan teshkilat yoq. Yaki bundaq teshkilatning küchi ajiz. Ishtirak qilghuchilarning sani az.

Uyghurlarning ehwali néme üchün nechche yüz yildin béri yaxshilanmay barghanséri nacharlishidu?

Négizlik seweb: ortaq meqset bolsimu, konkrét nishan na’éniq. Teshkilat berpa bolghandin kéyin nazaretchilik kemchil bolghanliqtin yaki teshkilat düshmen’ge taqabil turghidek maghdurgha kélelmeyla ich-ichidin bösülüp kétidu yaki meqsed-nishanini bashqa terepke buraydu.

Ittipaqsizliqni qandaq dawalash kérek?

Ortaq meqsedni ishqa ashurush üchün toplan’ghan kishiler bir teshkilatqa oyushqanken choqumki ortaq emel qilidighan öz qa’ide-tüzümlirini, prinsiplirini eng mukemmel, eng inchike qilishi, nazaretchilik, tüzitish, jazalash tedbiri héqiqi emeliylishishi kérek.

Nazaretsizlik, ittipaqsizliqni keltürüp chiqarghuchi asasliq amil.

Nazaretsizlik, mes’uliyetni sürüshte qilmasliq küchning bölünüshidiki muhim amil.

Nazaretsizlik nechche yüz yilliq meghlubiyitimizning tüp asasi.

Undaqta nazaretni qandaq emeliyleshtürüsh kérek?

Bu mesilige jawab bérishtin ilgiri bizning teshkilatqa uyushush halitimizge nezer salayli:

Eng awwal hemmidin hörmetke chong kishi öz etrapigha pikri oxshash birmunche kishilerni yighip meslihetliship, bir teshkilat quridu. Tebi’iyki teshkilatning rehberlik ornigha hemmeylen hemmimiz ortaq hörmetleydighan kishini rehberlik ornigha chiqirimiz. Rehber deslepki qedemde démokratik halda etrapigha ortaq ghayidiki nechche yüz ademni topliyalaydu. Emma adem sani nechche yüzge bara-barmayla, teshkilatning hertürlük maliye, xizmet pilani, teqsimat ishlirida ixtilap körülüshke bashlaydu. Rehber tebi’iyki öz hörmiti arqiliq özi toghra dep hés qilghan terepni qollaydu. Qarshi terepmu rehberning hörmiti üchün bashqiche pikirde bolmaydu. Mubada bashqiche pikirde bolghuchilar tebi’iyki rehberge qarshi qilip körsitilip, teshkilattin siqip chiqirilish ubyéktigha aylinidu. Rehberning özining gépini hergiz yirmaydighan kishilerni barghanséri öz etrapigha toplashqa bashlaydu. Rehberde bezibir sewenlikler, xataliqlar yüz bérishke bashlaydu. Emma rehberning hörmiti eng chong bolghanliqtin, qarshi pikirdikilermu nahayiti az qalghanliqtin, herkim bu xataliq, sewenlikni bayqiyalmaydu, yaki otturigha quyushqa jür’et qilalmaydu. Eng axirida bu teshkilatning adem sani yüzge ulishalmayla, burun toplan’ghan kishiler teshkilattin herxil seweb bilen ajrashqa bashlaydu. Eng axirida bu teshkilat öz küch quwwitini yüzlerche ademge yetküzüp bolup, nechche on milyon xelqning arzusini ré’alliqqa aylandurimen, dep hemme ademge jar salidu. Emma özige sadiq kishilerning sani herqachan nechche yüz ademdin yuqirisigha ashalmaydu. Bu nechche yüz adem teshkilat küchining ashmasliqini rehberning obrazining yuqiri bolmighanliqidin, dep oylap, rehber obraz qurulushigha nuqtiliq kücheydu. Obraz qurulushi bilen heqiqetenmu, bezibir shakilini körüp, méghizini bilelmeydighan kishilerni özige ishendüreleydu hem egeshtüreleydu. Emma xizmetlerning ishlinish sewiyisini hazirqidin nechche hesse ilgirliteleydighan kishilerning könglini özige mayilmu qilalmaydu. Köpligen kishiler bu xil teshkilatqa iqtisad bérishtin zérikidu. Bu teshkilat axirida özinila milletning eng axirqi qutqazghuchisi, dep oylap rehbirining we özining öz qelbidiki obrazi téximu bek yüksilidu. Emma achchiq ré’alliqni özgertishke qurbi hergiz yetmeydu. Özige herqandaq oxshimighan pikir bergenni düshmen qatarida körüp, nuqtiliq ujuqturush herikitige ötidu. Démek, teshkilat eng axirida özining eyni dewridiki meqsed-nishanining özgergenlikini öz emeliy herikiti bilen ispatlaydu. Bundaq bir "büyük dahi"ning etrapigha toplan’ghan nechche yüz adem. Bashqilargha muraji’et qilip, bashqilardin i’ane toplap yighilghan pul bilen nechche on milyon xelqning ehwalini qandaqsige özgerteleydu. Nechche yüz ming düshmenni qandaq yer chishliteleydu?

Yuqiriqi teshkilatlinish ehwalimiz nechche yüz yildin bériqi istixylik teshkilatlinish ehwalimizdin bir yighinchaqlima. Mushundaq teshkilatlan’ghanliqimizdin nechche yüz ming iqtidarliq inqilabchilirimiz, öz ichki ixtilaplirimizning qurbanigha aylinip düshmen’ge yem boldi.

Teshkilatlinish jeryanida bizning sel qaraydighan eng ejellik bir xataliqimiz bar. U bolsimu: rehberning hörmet inawiti, nazaretchiningkidin üstün bolush.

Eslide nazaretchilerning xelq ichidiki, teshkilat ichidiki abruyi, hörmet-inawiti emeliy ish qilidighan teshkilatchining hörmet inawitidin yuqiri bolghanda nazaretchilik, tüzitish, jazalash emeliylisheleydu.

Hörmet-inawiti yuqiri kishiler hergizmu konkrétni rehberlik ishlirigha, ijra’iyet ishlirigha yéqin yolimasliqi kérek. Bolmisa hörmiti yuqiri kishilerning xataliqini ashkara körsitishke kimmu ashkara jür’et qilalaydu?

Shunglashqa milletning büyük arminini ishqa ashurlaydighan küch-quwwetke ige teshkilat bolimiz, nechche milyon xelqimizni ittipaqlashturimiz, deydikenmiz. Teshkilatning eng aliy nazaretchilik kolléktipi berpa bolushi kérek. Eng aliy nazaretchilik kolléktipi jama’et, xelq ichidiki hörmet inawiti yuqiri bolghan, péshqedem inqilab rehberliridin terkib tépishi. Shundaqla héchqandaq hoquq yürgüzüsh ishlirigha arilashmasliqi, peqet we peqet pütkül teshkilattiki herbir muhim qararlarning toghra-xataliqini testiqlighuchi, teshkilat rehberlik orginining teshkilat qa’ide-pirinsiplirigha muxalip ishlirining bar-yoqluqini izchil nazaret qilip turushi kérek.

Yeni bu eng aliy nazaretchilik kolléktipidiki kishilerning yéshi 50 din halqighan, sani beshtin halqighan eng hörmetke sazawer kishilerdin terkib tépishi kérek.

Bulargha sélishturghanda teshkilat memuri rehbirining hörmet inawiti nisbeten töwen, yéshi 30 din 50 giche bolghan, qabiliyetlik kishidin terkib tépishi. Shundaqla herxil chong-kichik qararlar teshkilat memuri qismida démokratik usulda maqullinishtin sirt, démokratik bolghan-bolmighanliqini, qa’ide-pirinsiplargha emel qilghan-qilmighanliqini nazaret qilidighan bölüm bolghandin sirt, eng aliy nazaretchilik kolléktipi ortaq birlikke kelgen inchike, mukemmel qa’ide-pirinsiplar arqiliq eng aliy nazaretchilik kolléktipi ezasidin tartip memuri rehber, teptish xadimlirigiche bolghan kishilerning qa’ide-tüzümlerge xilapliq qilghan-qilmighanliqini herwaqit, herqachan qattiq nazaret qilip turushi kérek. Teptish bölümi eng aliy nazaretchilik kolléktipigha aktip masliship, xelqtin, teshkilat xadimliridin herheptide birqétim tüzümleshken halda, shundaqla xalighan waqitta aktipliq bilen pikir élishi kérek.

Memuri rehberning yaki eng aliy nazaretchilik kolléktipidiki herqandaq ezaning herxil obraz qurulushini élip bérishqa qet’iy qarshi turush kérek. Chünki inqilabning, teshkilatning héqiqi meqsiti inqilabchilirining küch-quwwitini ashurush, xelqning arminini mushundaq müshkül shara’itta xiyaldin ré’alliqqa aylandurush. Inqilabqa hesse qoshqan herqandaq kishining ejri, yene bir kishiningdin töwen emes. Inqilab sépide herbir qérindash teshkilat we allah aldida bapbarawer. Mubada qilghili ish yoq bolsa, teshkilatning iqtisadi, ijtima’iy küchini, teshkilatning, uyghur xelqining tesir da’irisini kéngeytish ishlirini qilish kérek. Rehber, xuda emes.

Nazaretsiz hoquq haman bir küni teshkilatni öz nishanidin uzaqlashturidu. Nazaretsiz hoquq teshkilatning xelq qelbidiki obrazini xunukleshtüridu. Nazaretsiz hoquq xushametchilerge yol échip, ixtisasliqlarni siqip chiqiridu. Nazaretsiz hoquq barliq ittipaqsizliqning menbe’i.

Elwette, eng aliy nazaretchilik kolléktipining nazaret qilish prinsipi, memuri rehberning xizmet prinsipi, herbir xizmetchining xizmet prinsipi inchike, mukemmel, éniq höjjetleshtürülüshi, herbir inqilabchi özining némilerni qilishi, némilerni qilmasliqini éniq biliwélishi kérek. Shundaq bolghanda uqushmasliqning aldini alghili, xizmetni öz waqtida yürüshtürüwalghili bolidu. Herxil ensiresh, tapa-tene, gumanlinish, qéyidash, parchilinish, meghlubiyetning aldini öz waqtida alghili bolidu.

Memuri rehberning öz xataliqini öz boynigha élish, tüzitishni kütüp olturushtinmu öte échinishliq ish yoq.

Hemmimiz aghzimdikini emelge ashurimen deydikenmiz. Yuqarida éytip ötülgen muhim nuqtilargha diqqitini bérishi kérek.

Nöwettiki teshkilat xizmitining muhim nuqtisi:

1. Eng aliy nazaretchilik kolléktipi we uning xizmet prinsipliri toghriliq layihe etrapliq teyyarlinish.

2. Hazirqi rehber bundin kéyinki teshkilatning retlinish, mukemmellishige öz hörmet abruyining dexli-teruz qilishining aldini élish üchün memuri xizmettin waqtinche boshiship, qabiliyetlik birsi nöwettiki teshkilatlarning pütkül qa’ide-tüzüm, xizmet prinsip, exlaq mizanlirini retlep chiqish.

3. Barliq inqilabchilardin, xelqtin keng-kölemlik pikir élishni qanat yaydurush.

4. Élin’ghan pikirlerni qisqa waqit ichide retlep, ularning ichidiki xizmetlerni muhimliq derijisi boyiche retke turghuzup etrapliq pilan-layihe tüzüsh.

5. Teshkilattiki herbir kishi emel qilishqa tégishlik exlaq mizani, xizmet prinsipi, hoquq-mejburiyetliri, mes’uliyetni sürüshte qilish, jazalash belgilime-tedbirlirini herbir teshkilat xadimlirigha ibertip bérish, ulardin mezgillik imtihan élip, sinashni élip bérish.

6. Eng aliy nazaretchilik kolléktipini tüzülgen layihige asasen barliqqa keltürüsh.

7. Teshkilatning eng aliy nazaretchilik kolléktipining yétekchilikidiki ziyaliy-mesilhetchiler guruppisi qurush.

8. Weten üchün xizmet qilishni xalaydighan herqandaq ziyaliyni teklip we hörmet bilen meslihetchiler guruppisigha xizmetke teklip qilish.

9. Burunqi teshkilat xizmetliride sewenlik, xataliq sadir qilghan kishilerge jazalash tüzümi arqiliq xataliqigha chushluq jaza ijra qilish. Xelqqe ashkara chüshenche, "hésab" bérish arqiliq kishilerning shubhlirini öz waqtida tügitish.

Yuqiriqi xizmetlerning ishlinishi üchün bir ayche(türmide qiyin-qistaqqa uchrawatqan kishilerning azabigha sélishturghanda nurghun waqit) möhlet bérip, közitish élip bérish. Mubada yuqiriqi xizmetlerning xalighan biri ishlenmeydiken, hazirqi teshkilatning meqsed-nishanining özgergenlikining emely ispati süpitide burunqi sükütni buzup tashlap, eng aliy nazaretchilik kolléktipining nazaritidiki, mukemmel qanun-tüzümler arqiliq yéngidin bir teshkilatni tézlikte berpa qilish. Burunqi teshkilat bilen bolghan herqandaq teklip-pikir, munazirini toxtitish kérek.

Tarixi xataliqlirimizdin yekün shuki, ixtisasliqlarning teshkilattiki mes’uliyetsiz kishilerge sükütte turushi, layaqetsiz kishilerning rehberning yüz abruyini destek qilip inqilab qa’ide-tüzümlirini, exlaq mizanlirini depsende qilishi, rehberning yüz-abroyining nazaretchidin éship chüshishi, mes’uliyet öz waqtida sürüshtürülmeslik, pikir-teklip teshebbuskarliq bilen keng-kölemde élinmasliq bizning ejellik xataliqimizdur.

Mushu xataliqlarni özwaqtida tüzitishke heriket qollanmasliq, rehberning "insapi"ni xudadin tilep olturush, eng axirida nechche yüz ming kishilerning nechche yilliq qan-ter bedilini yoqqa chiqirishqa élip baridu.

Yuqarida men otturigha qoyghanlar nechche yüz yilliq küresh qurbanlirining, türmide qiyin-qistaqlargha uchrawatqan nechche milyon insanlarning hayati, qéni bedilige kelgen yekündur. Bu yekünlerge sel qarash, nechche milyon insanning hayatini, derya-derya aqqan qanlarni untulush démektur!!!


2009- yili 8- yanwar.

Menbe: http://www.wetinim.org/forum/viewthread.php?tid=5066