Muxbirimiz Mihriban
2009-11-17
Yéqinda béyjingdiki junggo siyasiy qanun uniwérsitéti teripidin uyushturulghan, "shinjangdiki milletler munasiwiti ilmiy muhakime yighini"da xitay tetqiqatchiliri" 5 - Iyul ürümchi weqesi" ning yüz bérish sewebi hem xitay hökümitining bu yillarda yürgüzüwatqan az sanliq milletler siyasiti heqqide öz qarashlirini bayan qilip ötti.
www.56.com Din élindi.
Süret, béyjingdiki junggo siyasiy qanun uniwérsitéti teripidin uyushturulghan, "shinjangdiki milletler munasiwiti ilmiy muhakime yighini" din bir körünüsh.
«"Dalay lama we rabiye qadirlarnimu xitaygha chaqirip kélip ularningmu erkin halda saylamgha qatnishishigha yol qoyup, milletlerning öz teqdirini özi belgilishige yol qoyush kérek."
Yighinda junggo siyasiy qanun uniwérsitéti tarix tetqiqat ornining bashliqi Prafissor go jiyu ependi échilish nutqi sözlep, bu yighinning meqsitini otturigha qoydi. U sözide bu yighinning meqsiti heqqide toxtilip, xitay hökümitining bu 60 yildin béri yürgüzüwatqan milletler siyasiti heqqide mutexessislerning erkin pikir élip bérishning tolimu zörürlükini, yighin qatnashchilirining, hazirqidek nazuk bir peytte, "ürümchi weqesi"ning tejribe - Sawaqlirini xulasilep, hökümet bashliqlirining öz xataliqini tüzitish üchün, teklip pikirlirini, ilmiy yosunda dadilliq bilen otturigha qoyushi lazimliqini tekitlidi.
Xitayning hazir yürgüzüwatqan siyasiti heqqide toxtalghan chingxua uniwérsitétining tarix penliri proféssori xitay kommunist hökümitining yerlik milletlerge qaratqan siyasiti we bu siyasettiki milletlerning milliy aptonomiye hoquqi we qanuniy hoquqigha étibar bérilmigenliki, hetta hökümet yerlik milletlerge qarita basturush xaraktérlik qattiq qol siyaset yürgüzgenliki üchün, "5 - Iyul ürümchi weqesi" ge oxshash weqelerning yüz bergenlikini bayan qildi: "hazir xitayda yürgüzülüwatqan milletler siyasiti we tüzüm emeliyette impératorluq tüzümi bolup heqiqiy menidiki jumhuriyet tüzümi emeliyette mewjut emes. Dölitimizde yürgüzülüwatqan tüzüm xelqarada yürgüzülüwatqan hemme milletler barawerlik asastiki démokratik tüzümdin tolimu yiraq. Xitayda xelq emes, belki hökümran bolghan partiye herbiy küch arqiliq xelqni idare qiliwatidu. Xitayda gherbtiki démokratik döletlerge oxshash démokratik saylam arqiliq hakimiyet yürgüzidighan partiye saylap chiqilmidi. Eger xitayda heqiqiy haldiki démokratik saylam arqiliq hakimiyet yürgüzülüshi kérek deydikenmiz, u chaghda dalay lama we rabiye qadir qatarliqlarnimu xitaygha chaqirip kélip ularningmu erkin halda saylamgha qatnishishigha yol qoyup, milletlerning öz teqdirini özi belgilishige yol qoyush kérek. Emma hazirqi hökümitimiz buninggha yol qoymisa kérek."
Yighinda söz qilghan xitay ijtimaiy penler akadémiyisining tetqiqatchisi lyu jingmin ependi, xitay hökümitining hazir uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan diniy siyasiti heqqidiki qarishini mundaq bayan qildi: "biz uyghurlargha hem siyasiy, hem diniy jehettin bésim ishlitiwatimiz. Uyghurlar öyide tawap qilsa, qanunsiz diniy paaliyet bilen shughullandi déyish tolimu külkilik ish bolmaqta . Hökümet tekitlewatqan qanunsiz diniy heriket dégen zadi némini körsitidu? emeliyette men bu atalghuni chüshünelmeywatimen."
Yighingha béyjingdiki yash uyghur ziyaliyliri hem oqughuchilar wekillirimu qatnashqan bolup, yighinda bir uyghur yash "5 - Iyul ürümchi weqesining kélip chiqish sewebi" heqqidiki qarishini mundaq bayan qildi: " méningche, uyghurlar bu 60 yildin béri heqiqiy aptonomiye hoquqidin behrimen bolalmidi. Buning konkrét ipadiliri, bu yillarda ichki ölkilerdin uyghur aptonom rayonigha köplep xitay köchmenliri yötkep kélindi. 1949 - Yilida uyghur aptonom rayonidiki xitay nopusi aran 6 pirsentni igileytti, bügün bolsa uyghur aptonom rayonidiki xitay nopusi46% ke yetti. Uyghur aptonom rayoni ichige qurulghan " ishlepchiqirish qurulush bingtüeni"de bolsa, xitay köchmenlirining nopusi bolsa 90% tin éship ketti. Undin bashqa aptonom rayondin taki yézilarghiche bolghan idarilerdiki her derijilik partkomning birinchi qol rehberlirining hemmisi xitay millitidin belgiliniwatidu."
Xitay hökümitining " qosh tilliq maarip " déginining emeliyette xitay tili maaripini mejburiy yürgüzüp uyghur tilini siqip chiqiriwatqanliqini tenqidligen xunen uniwérsitétining proféssori, amérikining milletler siyasiti bilen xitayning milletler siyasiti otturisida zor perqning barliqini, xitay hökümitining bolupmu yerlik milletlerning diniy étiqad erkinliki hem uyghur aptonom rayonida ana tilini ishlitish erkinlikige hörmet qilishi kéreklikini tekitlidi.
Muhakime yighinining keypiyati erkin bolup, yighingha qatnashqan mutexessisler öz köz - Qarash, pikirlirini bir qeder erkin otturigha qoyghan. Mutexessisler, xitay kommunist hökümiti siyasitidiki nuqsanlarni dadilliq bilen échip bergen.
Yighingha qatnashqan mutexessislerdin xunen uniwérsitétning qanun fakultéti proféssori shü jimin ependi, xitay hökümitining " shinjang ezeldin xitayning ayrilmas zémini" dégen qarishigha reddiye bérip, xitayning, zémini chong, bayliqi munbet bu zémingha qaratqan tajawuzchiliq siyasitini yumurluq halda tenqidlidi: "shundaq, hazir hökümitimiz yash ewladlarning quliqigha " shinjang ezeldin junggoning bir qismi" dégenni quyuwatidu, shunga hökümet milliy aptonomiye hoquqi telep qilghuchilarni milliy bölgünchiler dep ulargha zerbe bériwatidu. Bu xuddi er - Xotunlar chiqishalmisa, ajriship kétimen dégen xotunni séning ajriship kétishke heqqing yoq, chünki séning mal dunyaying jiq, sen mélingni élip kétimen déseng, ailemning iqtisadigha dexli yétidu, men qalghan balilirimni qandaq baqimen& déginige oxshashla bir ish."
Yighingha qatnashqan mutexessisler ichide, yene bezi mutexessisler yighinda otturigha qoyulghan tenqidi pikirlerge nisbeten naraziliq keypiyatinimu ipadiligen bolup, uyghur aptonom rayonidin kelgen shinjang ijtimaiy penler akadémiyisining tetqiqatchisi, hökümetning "5 - Iyul weqesi"ni basturushidiki meydanini aqlap mundaq dédi: " shundaq, shinjangda yüz bergen weqeler elwette yerlik hökümetning milliy siyasetni yürgüzüsh jeryanidiki bezi tengsizlikler sewebidin kélip chiqqan, buni qanuniy yol arqiliq hel qilishqa bolidu, lékin hazirqi chetellerdiki teshkilatlar we dölet ichidiki bir qisim kishilerge nisbeten, hökümetning xitay dölet térritoriyisining zémin pütünlüki nuqtisidin shinjang mesiliside tutqan yoli toghra, chünki eyni yilliri amérikida yüz bergen jenub -Shimal urushimu amérikining zémin pütünlükining parchilanmasliqi üchün élip bérilghan urush idi."
Yighin qatnashchiliri uning pikrige nisbeten reddiye bérip, bügünki yighinning, xitay hökümitining bu 60 yildin buyan yürgüzgen milliy siyasiti üstidin élip bériliwatqan bir ilmiy muhakime yighini ikenlikini buninggha siyasiy tüs bermeslikini tekitlidi.
Merkizi téléwiziye istansisining ijtimaiy munasiwetler programmisining muherriri mu jyaw ependi öz pikrini mundaq otturigha qoydi: "xitayda nedimu puqralarning erkin pikir qilish erkinliki bolsun& gerche shu tapning özide biz her qaysi mektep we tetqiqat orunliridin kelgenler, xitay kommunist hökümitining milliy siyasiti hem "5 - Iyul ürümchi weqesi" ge oxshash weqelerning tekrar yüz bérishining aldini élish üchün, bu yerde ilmiy muhakime élip bériwatqan bolsaqmu, emma bügünki pikir we tekliplirimizge hazirqi hökümet emeldarlirining qulaq sélishi hem bu pikirlirimizni qobul qilishi natayin dep qaraymen. Eger bu hökümet xelqning awazigha qulaq salidighan hökümet bolghan bolsa, u chaghda "5 - Iyul ürümchi weqesi" hem bultur tibette yüz bergendek weqeler yüz bermigen bolatti. Xitayda heqiqiy démokratik tüzüm ornitilip, puqralar hoquqi kapaletke ige bolghinidila andin xitayda heqiqiy haldiki milliy aptonomiye tüzümi emelge ashidu."
Béyjingdiki junggo siyasiy qanun uniwérsitéti teripidin uyushturulghan bu yighin, xitayda échiliwatqan ilmiy muhakime yighinliri ichide xitay mutexessislirining pikri bir qeder erkin hem ashkara otturigha qoyulghan yighinlarning biri bolup, bu yighin heqqide téximu tepsiliy melumatqa ige bolush istikide bolghanlarning http://www.56.com Gha kirip bu yerdin yighin tepsilatini körüshini tewsiye qilimiz.
Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-Uyghur-mesilisi-11172009184919.html/story_main?encoding=latin
