Xitay Bésimni Kücheytkenséri Uyghurlarning Qarshiliq Körsitish Heriketliri Üzlüksiz Köpiyip Baridu

Muxbirimiz Jüme Xewiri
2008-07-10
'
10 - Iyul peyshenbe küni, xitay hökümet dairiliri ötken alte ay ichide béyjing olimpikige buzghunchiliq qilish qestide yürgen 82 neper uyghurni qolgha alghanliqi hemde bu xildiki 5 teshkilatni pash qilghanliqini jakarlidi.


Xitay terepning bu jakiri tünügün yeni charshenbe küni, ürümchide 5 uyghurni étip tashlighan hemde qeshqerde 20 neperge yéqin uyghur üstidin ochuq sot échilip bularning ichide besh nepirige ölüm jazasi bergenliki élan qilinip bir kündin kéyin otturigha qoyuldi.

Amérikining kabél xewerler tori yeni CNN agéntliqida bu heqte bérilgen xewerde, shinxua axbarat agéntliqining melumatliridin neqil élip körsitishiche, uyghur élide élip bérilghan basturush hemde qolgha élish heriketliri üstide toxtalghan ürümchi jamaet xewpsizlik idarisining bashliqi chén jungwéy, bu yilning deslepki alte éyi jeryanida uyghur élide "jihadchilar" ni terbiyilesh bilen shughullanghan hemde qanunsiz diniy teblix élip barghan 41 orunni péchetligenlikini bildürgen.

Chén yene, bu xil tutqun qilishlarning xitay hökümitining olimpik bixeterlikini qoghdash xizmitining birinchi basquchluq xizmitining xulasisi ikenlikini, ikkinchi basquchluq xizmitining bashlanghanliqini qoshumche qilghan.

CNN De neqil qilinishiche, chén mundaq dégen: " bügündin bashlap, barliqi saqchi ‏ - Ofitsérlar olimpik bixeterlikini qoghdash xizmitining her qaysi seplirige yene bir qétim atlinishi kérek".

Gerche xitay hökümiti uyghur élide yürgüzüwatqan tutqun qilish, basturush heriketlirini "olimpik bixeterlikini kapaletke ige qilish" dep körsitiwatqan bolsimu, emma xelqara kishilik hoquq jemiyetliri xitay hökümiti olimpikini bahane qilip uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturush heriketlirini aqlimaqchi boluwatqanliqini ilgiri sürgen idi.

Halbuki, bu heqte toxtalghan siyasiy közetchilerning qarishiche, derweqe xitay olimpik munasiwiti bilen uyghurlargha qaratqan tutqun qilish heriketlirini bir qeder kücheytken bolsimu, emma uyghur élide xitay hökümiti bu xildiki bésim yürgüzüsh siyasitini yillardin buyan dawamlashturup kéliwatqan bolup, olimpiktin kéyinmu yene dawamlashturushi mumkin iken.

Hazir türkiye haji töpe uniwérsitétida tetqiqat we oqutush xizmiti bilen shughulliniwatqan istratégiye mutexessisi, doktur erkin ekrem, xitay hökümitining hazir uyghur élide yürgüzüwatqan siyasitining mahiyiti üstide toxtitip, "bésim siyasiti bilen sherqiy türkistan mesilisini hel qilghini bolmaydu" dep körsetti.

Erkin ekremning tehlilige qarighanda, uyghurlarning milliy qarshiliq körsitish herikitimu, xitay uyghurlargha qaratqan bésimlarni kücheytkenséri üzlüksiz köpiyip baridighan bolup, milliy qarshiliq körsitish heriketliri hergizmu bu xildiki bésimlar netijiside öksüp qalmaydiken yaki yoqap ketmeydiken.

2007 - Yilidin buyan xitay hökümiti uyghur élide élip barghan tutqun qilish, étip öltürüsh we qamal qilish heriketlirini körünerlik derijide ashurghan bolup, xitay saqchiliri tünügün yeni charshenbe küni ürümchi dawan yézisigha jaylashqan "chén guang" yeni "tangnuri" aililikler qorusidiki bir turalghugha basturup kirip, bu jayda hal - Mulaqette boluwatqan bir top uyghur yashlargha hujum qilip, 5 ademni neq meydan étip öltürgenlikini we bir nechche neperni yarilandurup 10 ademni qolgha alghanliqini élan qilghan bolup, bu ürümchide bu yil ichide ikkinchi qétim yüz bergen bu xildiki qanliq weqedur.

Radiomiz igiligen melumatlargha qarighanda, 9 - Iyul qeshqer wilayetlik ottura sot mehkimisi yéngisheher nahiyiside 10 mingche uyghurni yighip, on nechche neper uyghur üstidin ochuq sot achqan hemde bularning ichide 5 nepirige ölüm jazasi bérip ikkisini derhal ijra qilghan.

Bu xildiki basturush heriketlirining uyghurlar arisida nepret uruqini chachidighanliqini bildürgen doktor erkin ekrem ependi: "uyghur mesilisini bésim ishlitish bilen hel qilghili bolghan bolsa, bu mesile manju xandanliqi uyghur élini öz teserrupi astigha alghan zamanlarda hel bolup ketken bolatti" deydu.

Xitay saqchi dairiliri yene, bu yilning béshida ürümchi bext yoligha jaylashqan bext baghchisi aililikler qorusidiki bir öyge bésip kirip bu yerdimu oxshash shekilde ikki neper uyghurni étip öltürgen hemde on nechche ademni qolgha alghan idi.

Xitay dairiliri 2007 - Yili 5 - Yanwar pamir égizlikide sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatining ezaliridin 18 ini atqanliqini, 17 nepirini qolgha chüshürgenlikini élan qilghan idi.

Erkin ekremning qarishiche, wang léchüenning uyghur élide yürgüzüwatqan bu xil qattiq qol siyasiti, xitay merkizi hökümitining arzusigha qarimu ‏ - Qarishi bolup, gerche xitay hökümiti uyghur rayonida amal bar mesile chiqarmasliq, chong mesilini kichiklitish, kichik mesilini yoqitish pozitsiyide bolsimu, emma uyghur élining bashliqi bolmish wang léchüen özi bu rayondin alidighan menpeet tüpeyli özini chong körsitish meqsitide, mesililerni qesten chongaytip, özining neqeder qattiq qol siyaset bilen uyghurlarni kontrol qilip kéliwatqanliqini körsitish üchün tirishmaqta iken.

Uning körsitishiche yene, bu xil xahish uyghur élige bashliq bolup teyinligen xitay emeldarning herqandiqida ortaq tépilidiken.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitayning-terror-besimi-07112008034920.html/story_main?encoding=latin