Xitaylar Bu Qétim Sherqiytürkistanning Hoten Ölkiside Yüz Bergen Xitaygha Qarshi Ammiwiy Herketni Itirap Qildi

Néwyork Taymis ( New York Times )Gézitining Xitayda turushluq muxbiri HOWARD W. FRENCHning Shangxeydin 2-Aprilda yollighan xewirige asaslanghanda, Xitay hökümiti bu qétim yeni 23-, 24- Aprellarda Sherqiytürkistanning Hoten ölkiside yüz bergen tinch shekilde élip barghan namayishni Diniy bölgünchi küchler élip barghan, dep xelqaragha melumat berdi.


Bu Namayish Sherqiytürkistanning birqanche kündin béri Xitaylarning milliy zulumigha qarshi herketler ewij alghan Tibetke xoshna bolghan rayonida yüz bergechke, Tibette wezipe ötewatqan Xitaylar teripidin intayin tizlikte basturuliwétilgen.
Xewerde tekitlinishiche bu herketning kötürülüp chiqishigha Xitay hökümitining Uyghur xelqi üstidin yürgüziwatqan pilanliq tughut siyasiti, Uyghur qizlirini Xitaygha yötkesh meseliliri we diniy erkinlikning boghulushi sewepchi bolghanken.
Xitay dahirilirining Hoten tor betide ashkarilishiche, bu weqeni nahayiti az sandiki bir uchum bölgünchiler élip barghan bolup, Sherqiytürkistan xelqining milliy iradisige wekillik qilmasmish. Ularning bu ipadisi Hoten xelqining üzlüksiz élip bériwatqan qarshiliq herkitining hökümet teripidin tunji qétim étirap qilinishi iken.Muxbér bu weqe heqqide Hoten xelqidin télifon arqiliq melumat élip béqishqa shunche orunghan bolsimu intayin qiyinchiliqqa uchrighan. Xitay puqralar heqiqiy ehwalni yoshurghan yaki toluq éytmighan. Ularning Bergen qismen melumatigha qarighanda, bu herket hökümetning diniy jehettiki qattiq basturishidin kélip chiqqan bolup, namayishchilar musteqilliq teliwini otturgha atqan we xitay tajawuzchilliri wetinimizdin chiqip ketsun, dep shuarlar towlighan. Xewerde yene éytilishiche Xitay armiysi we quralliq qisimliri Hotende herbiy halet élip bérip, qanche yüzligen Uyghur namayishchini qolgha alghan we toxtimay qoghlap tutush ishliri bilen hepilishiwatqanmish.
Jornalist HOWARD W. FRENCH Xitay jandarmisi Zhu Linxiudin melumat élishqa orunghan bolsimu, u ademlerning qolgha élinghanliqini ret qilghan hem, “Uyghurlar intayin bir rezil ishni qildi, namayish qilish jinayet” dep weqening tepsilatini bayan qilishni ret qilghan.
Xitay hökümiti bu weqe bolushtin qanche ay burun Ürümchide 20ge yéqin mujayidning qolgha chüshkenliki 2 sining étip tashlanghanliqi, ikki hepte awal Pakistan paporti bolghan Güzelnur Turdi dégen bir qehriman Uyghur qizning öch élish üchün Ayrupilanni partilatmaqchi bolghanliqini, Ürümchide 4-6 yerde partilash weqesining kélip chiqqanliqini xewer qilghanidi.
Xitay hökümiti bu weqelerni xelqaragha térorgha we milliy musteqilliq herkitimizge taqap chüshendürüshke orunghan bolsimu, Cheteldiki Uyghur teshkilatliri, bu weqelerning Xitaylar teripidin Olimpiktin awal oydurulup chiqiliwatqanliqini, emeliyette undaq ishlarning yüz bermigenlikini tilgha alghanidi, deydu yene xewerde.
Yéqinqi künlerde Békin hökümiti Tibetlerning ruhaniy dahisi Dalay Lamani milliy bölgünchiler bilen ittipaqliship, partilitish weqelirini sadir qilghan, dep eyipligenlikimu xewerde tilgha élinghan. Xewerde yene xelqar insane heqliri teshkilatlirining Tibet mesiliside Xitaygha qattiq bésim qiliwatqanliqi, kishlik hoquq we démikuratiyeni tizlitish meseliside bir yürüsh xizmetlerni ishlewatqanliqimu tilgha élinghan.
Xewerde yene Sherqiytürkistanning qanuniy igilliri hésaplanghan Uyghur xelqining xuddi Tibetlerdek , Xitaylar teripidin Xinjang Uyghur Aptonum Rayoni dep qariliwatqan bu rayonda ezeldin musteqilliq mujadilisi bérip kiliwétilghanliqighimu yer bérilgen. Undin bashqa Sherqiytürkistan we Tibetning yerlik xelqliri Xitay hökümitining köchmen yötkesh siyasitige ezeldin qarshi turiwatqanliqi, bu qétimqi herketning eshundaq bir tarixiy arqa körünüsh sewebidin meydangha kelgenliki tilgha élinghan. Xewerde yene Uyghur xelqining xuddi Tibetlege oxshashla Xitay aqqunliri teripidin iqtisadiy talan-taraj qilinghanliqi, buninggha merkizi we yerlik xitayning yan tayaq bolghanliqi tilgha élinghan.

Xewerde yene, Hotende yashaydighan bir xitayning, Uyghurlarning ezeldin özlirige, tajawuzchigha baqqan köz bilen qaraydighanliqi, Xitay köchmenliri bilen Uyghurlar arisidiki bu öch-adawetning uzaq tarixi barliqi we Uyghurlarning bu qétim Tibet weqesining tesiri bilen Xitaylarni qoghlap chiqirishdin ibaret meqsetni könglige pütkenlikidin ibaret sözliri neqil keltürülgen.
Xitay puqara Wang Guoliangning bildürishiche Uyghurlar Tibet weqesidin xewer tapqandin kéyin, özliri ezeldin waz kechmeywatqan musteqilliq kürishini yene bashlighanmish. U yene mundaq dégen” Uyghurlar özining musteqqil jumhuriyitini eslige keltürüsh üchün küresh qiliwatidu. Ular biz xitay xelqini öch köridu, bizni bu yerdin qoghlap chiqarsaq, deydu. Chong baylar we emeldarlarning hemmisi biz Xitaylardin, ularning ichidimu baylar we emeldarlar bar emma kichik.” U Uyghur komménistargha ishinidighanliqini, ularning, pak we diyanetlik, qulqi yumshaq we rayish, qongigha tepsimu éghir almaydighan keng qursaqlardin ikenlikinimu tilgha alghan.

Xewerde yene Chen famililik Bankida ishleydighan bir xitayning “ Toghra ular namayish qildi, bu yerde undaq ishlar dayim bop turidu. Men qorqupla turimen, bulardin we bu yerdin razi emes. Biz Xitaylarmu yaman heddimizdin éship kettuq, qursiqimiz ach, uchimiz yalingach kélgeniduq, emdi ularni kemsitidighan derjige yettuq. Elbettiki Uyghurlarning heqlirini tonushimiz, ularning milliy örpi-adetlirige qarshi turmasliqimiz kérek idi. “ dégen sözlirigimu yer bérilgenidi.

(Bu xewer töwendiki maqala asasida Korash Atahan teripidin hazirlandi.)

http://www.nytimes.com/2008/04/02/world/asia/03china.html?ex=1207800000&en=8ce5c0d35bf28b51&ei=5070&emc=eta1