Amérika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim

Abral

Muqeddime

Hürmetlik oqurmen ,méning bu yazmini yézishim ,uyghurlarning iptidai itiqad alahidilikliri bilen melum jehettin ortaqliqi bolghan amérika indianlirining bugünki pajielik qismetke choshup qélishi heqqide ezemning deslepki yüzeki qarashlirimni bayan qilish arqiliq , uchqandek tereqqi qiliwatqan bu medeniyet alimide ,dewr eqimigha maslashqan halda özimizning milli kimlikini qandaq saqlap qélish mesiliside eziz qérindashlirim bilen ortaqlishish uchun bolsa kérek.

1. Men ulargha nimishqa qiziqip qaldim?

Amérika indianlirigha qiziqishim ali mektepte oquwatqan chaghlirimdila bashlan'ghan bolup, men morganning "qedimqi jem'iyet" dégen kitawidin amérika indianliri heqqidiki deslepki tonushqa ige bolghan idim. Kéyin folklori kespi boyiche magistirliq oqushigha qobul qilin'ghinimdin kéyin ,mini özige eng jelp qilghini uyghurlarning iptidai étiqad adetliri bayan qilin'ghan matériyallar bolghan idi. Gerche u chaghlarda uyghurlarning qedimqi étiqadliri heqqide melumat birilgen matériyallar tolimu az, bu jehettiki tetqiqat téxi izdinish basquchida bolsimu,men özüm tapalighanliki matériyal menbeliridin uyghurlarning iptidai étiqadliri bilen deslepki qedemde tonushush imkaniyitige ige bolghan idim. Hetta oqush putturush désirtatsiyemni uyghurlarning shaman étiqadi heqqide yazmaqchimu bolghan idim,emma yétekchi oqutquchum piroffésor abdukerim rahman ependining teklipi bilen "ili meshrepliri" heqqidiki emili tekshurushumni yazghan idim.Lékin méning eshu chaghlardila uyghurlarning iptidai étiqadliri bilen amérika indianlirining shaman étiqadi ottursidiki oxshsashliqlardin ular ottursidiki qandaqtur sirliq baghlinishlarni tépip chiqqum kéletti.

Az kem 13 yil folklori kespi boyiche ders otush jeryanida asasliq izdinishim yenila uyghurlarning étiqadi heqqide boldi,we ozumning emili tekshurushlurum asasida hazirqi zaman uyghurlar turmushida saqlinip kéliwatqan shaman dini étiqadining bezi ipadiliri heqqide birqanche maqalamni élan qilghanmu boldum . Emma bu étiqad ipadilirining menbesi heqqidiki izdinish yenila yüzeki diyishke bolatti. Méning amérika indianlirining étiqad alahidiliki heqqide téximu jiqraq nersilerni bilgüm,bugünki amérika indianlirining heqiqi turmushi bilen tonushqum kéletti.

Nihayet axiri bu pursetkimu érishtim désem bolidu.2005- Yili 10 –ayda men amérikining indiana shtatidiki indiana uniwérsitigha bir yilliq bilim ashurushqa keldim. Elwette mektepke kelginimdin kéyin méning asasliq izdinish obiktim yenila amérika indianlirining étiqad adetliri,tarixi we zamaniwilashqan bugünki medeniyet almidiki ularning teqdiri boldi. Emma némisini dey,ular heqqide bilgenlirim qanche jiq bolghanséri könglüm shunche perishan bolidighan bolup qaldim.

Men okyanlar atlap,yéqin qerindashlirimdin ayrilip ,gerche turmush
Aditi,medeniyiti oxshimisimu emma étiqadi,pisxkisi,teqdiri biz bilen Oxshushup kétidighan amérikining bu esli yerlik ahaliliri bilen
Tonushush arzusida bu zémin'gha qedem basqan idim.

Toghra ulargha bolghan qiziqishim bir minutmu toxtap qalghini yoq,néme uchundur tarix sehniside oz rolini yoqitiwatqan,millet süpitide mewjut bolush,hazirqi zaman dunya medeniyitining bir qismigha aylinish hoquqidin ayrilip qalghan bu insanlar topigha shunche méhri-muhebbitim barliqigha bezide heyran qalimen.

2. Qiziqish izdinish we munglinish

Men indianlargha ait tetqiqatlar bilen tonushush imkaniyiti bolarmikin, dégen ümidte awat sheherlerge bérish pursitidin waz kéchip,amérikining indiana shtatidiki bloomington dégen bu kichikkine sheherge kelgen idim, emma bu yerde men körüshni arzu qilghan birmu indian uchrimidi!

Kelgen künümning etisi nashta qiliwétip g ependimdin soridim "shehiringlarda indianlarni uchritalarmenmu?" G ependi teejjüp bilen manga qaridi, emma derhal yüzige külke yügürtüp "bilmekchi bolghiningiz topliship olturaqlashqan indianlarmu?" Dep soridi, "shundaq méning ular olturaqlashqan jayni bek körgüm bar idi." "Shundaqmu,elwette sizning kespingiz folklor bolghandin kéyin bu héssiyatingizni chüshinishke bolidu, emma bu sheherde siz dégendek indian guruppiliri yoq, emma shitatimizda az bir qisim indianlar bar, lékin ularning özige xas turmush usuli alliqachan özgirip ketken bolushi mumkin." "Bek epsuslinarliq ish boluptu!" men éghir xursindim. G ependim sözini dawamlashturdi, "méning bir indian aghinem bar, indian tili tetqiqati bilen shughullinidu, uning déyishiche hazir pütkül amérika qit'eside nahayiti az bir qisim indianlarla özlirining en'eniwi medeniyitini saqlap qalalaptu, tilini saqlap qalghanlar bolsa téximu az iken". "Rastmu, ehwal shunche éghirmu?" G ependim éghir xursindi "bu heqiqeten bir chong yoqitish boldi, amérika qit'esidiki 500 indian qebilisi ashundaq yoqap ketti!" men ündimidim, uning keypini téximu buzghum kelmidi. G ependim tuyuqsiz béshini kötiridi-de "rast, bizning shehirimizde bir indian réstorani bar, u yerde ularning en'eniwi tamaqlirini yéyeleysiz. "Bu gepni anglap könglüm xéli échilip qaldi, "shundaqmu emise men kéyinche barsam bolghidek!" shundaq qilip bu qétimqi söhbitimiz ayaqlashqan boldi, emma mendiki heqiqi indianlarni körüsh istiki barghanche küchiyip bériwatatti, amérikining esli igiliri bolghan bu kishilerni bügünki turmush aditini, ularning zamaniwi jem'iyettiki yashash usulini bilgüm bar idi.

Mektepning "folklor tetqiqat merkizi"de indianlar tetqiqati bilen shughullinidighan proféssorlarni we ularning bir qisim tetqiqat maqalilirini mektep toridin körgenmu boldum, emma deslepki aylarda til ötkili aldimdiki éghir tosaq bolghachqa, ularning eserlirini chüshinelmidim désemmu bolidu.

Rast, kélip ikki ay bolghandighu deymen, bir küni sheher merkizini aylinip yürüp, tuyuqsiz közüm"indian réstorani" dégen wiwiskigha chüshüp qaldide, ixtiyarsiz résturan'gha kirip keldim, kütküchi qiz xush tebessum bilen aldimgha keldi, men ularning tamaq tizimini qolumgha élip eng erzan qorumidin birni körsettim, u bir istakan su bilen bir dane qeghez salfetkini aldimgha epkélip berdi-de, hayal ötmey, bir texse uwutulghan qonaqni epkélip berdi, bu suda pishurulghan qonaq bolup pemimche yérim bash qonaq bolsa kérek, uni yégen chéghimda ürümchi kochilirida tungganlar wélsipit bilen warqirap yürüp satidighan issiq kökwashlar ésimge keldi, emma bu qonaqning temi uninggha hergiz yetmeytti! chüshtin kéyin bolghach, résturanda bashqa xéridar yoq idi, méning xiyal bilen olturghinimni körüp heyran qalghan bolsa kérek, kütküchi qiz mendin soridi "tamiqimiz tétidimu?" Men chöchüp béshimni kötürdüm "elwette bek mezilik boluptu!" men balilar ishlitidighan "mézilik" dégen sözni ishlettim. U méning chet ellik ikenlikimni biliwaldi-de, manga qarap tatliq külümsiridi "rehmet, daim kélip turung!" "bolidu, purset bolsila!" emma tamiqi qimmet bu resturan'gha emdi kélishim mumkin emes idi. Men uning bikar ikenlikini körüp qiziqishimni basalmay soridim "siz indianmu?" U birdem téngirqap turup qaldi-de, andin jawab berdi "men méksikiliq, ejdadlirimiz indian bolsa kérek. "Bughday önglük bu qiz manga shundaq jawab berdi. "Xojayininglarchu, umu méksikiliqmu? "Shundaq, umu méksikiliq ..." "Siler qaysi tilni ishlitisiler?" "Biz ispan tilini ishlitimiz, bashqilar bizni "spanishlar" deydu, emma biz yawropadiki ispanlargha oxshimaymiz." U toghra dewatatti bu qizda yawropa irqigha teelluq héchqandaq izna yoq idi, bughday önglük, közliri chongqur, burni sel yapilaq kelgen bu qiz wetinimizdiki mongghullarni eslitetti. "Xojayininglar indian tilini bilemdu?"

"Bilmise kérek,u daim ispan tilida sözleydu, xéridarlargha in'gliz tilida sözleymiz". Emdi artuq soal sorishimning orni qalmighan idi. Amérika qit'esidiki shanliq "maya medeniyiti"ni yaratqan bu yerlik xelq öz ana tilini pütünley untughan idi!
Her yili 11-ayning axirqi heptisining peyshenbe küni amérikiliqlarning "sanks giwing" deydighan bir bayrimi bolup, menisi "teshekkür bayrimi" dégenlik bolidu, bu bayram amérika hökümet bayrimi bolup, hökümet organliri, mektep qatarliq jaylarning hemmisidila 3 kün dem élish bérilidu, bu küni hemme aililerde "kürke toxo" yéyishidu, emeliyette bu bayram yawropa köchmenlirining yerlik indianlargha bolghan "namaqulluq küni" déyishkimu bolidu.
Hélimu ésimde 11-ayning 24-küni bir amérikiliq sawaqdishimiz bizni öyige "kürke toxo" yéyishke chaqirdi, dastixan üstide bu bayram toghriliq gep bolup qaldi. U bu bayram toghriliq toxtilip "kolumbu amérikigha tunji kelginide, ularni acharchiliq azabidin indianlar qutquzup qalghan iken, ata-bowilirimiz yerlik xelqning qizghin kütüwélishigha érishken, bizning ejdadlirimiz ularning yardimide hayatliqqa érishken, biz bu künni hergiz untumaymiz!" u biz chet ellik oqughuchilargha qarap sözini dawamlashturdi: "bizning bu yerde érishken barliqimiz eng awal eshu yerlik xelq indianlargha tewe, köchmenler ularning bu yaxshiliqini hergiz untumaydu!..." U toxtimay sözleytti, amérikiliqlarning her yili bu künni qandaq debdebilik xatirileydighanliqini, özlirini bügünki bextke érishtürgen yerlik xelqqe bolghan cheksiz minnetdarliqi... Eytawur u ata-bowiliri bolghan yawropa köchmenlirining indianlargha bolghan cheksiz minnetdarliqini eng güzel ibariler bilen ipadilewatatti... Uning sözlirini anglighanséri ichim pushushqa bashlidi, uninggha öch bolushqa bashlidim, u sözide özlirining indianlargha bolghan teshekkürinila sözleytti, yawropa köchmenlirining yerlik ahalilerge bolghan chongqur muhebbitini ajayip zoq bilen bayan qilatti, emma 200 yil burun ata-bowilirining indianlarni dehshetlik qirghin qilghini heqqide bolsa zadila toxtalmaytti! özümning uning öyige méhman bolup kelginimni untughan bolsam kérek, uningdin shundaq soridim "yawropa köchmenliri yeni silerning ata-bowiliringlar indianlargha rastla eshundaq dostane muamilide bolghanmidi?" U nahayiti sezgürlük bilen manga qaridi "elwette, kéyinki chaghlarda ata-bowilirimiz bilen indianlar otturisida sürkilishler bolghan, jékson dewride "tinchliq kélishimi" imzalan'ghandin kéyin ular bilen dostane ötüwatimiz, mana hazir amérika hökümiti her yili indianlargha tölem puli béridu". U quwluq bilen manga qarap qoydi, bu nazuk témidin u epchillik bilen özini qachurdi, shundin kéyin indianlar heqqide gep bolunmidi.

Heqiqi indian medeniyiti bilen tonushush pursitige men qishliq tetil mezgilide érishtim. 12- Ayning axirqi heptisi mektep "milad bayrimi" we "yéngi yil" munasiwiti bilen 20 künlük tetilge qoyup berdi, washin'gtondiki qérindashlirimning qattiq turuwélishi bilen men washin'giton'gha dem élishqa bardim, yéngi yilni ötküzüpla, ularning renjishige qarimastin, méhmandarchiliqlarni ret qildim-de, bir hepte waqtimni muzéylarni körüshke ajrattim, her küni etigen ornumdin turattim-de, métrogha olturup, muzéylarning échilishigha ülgürüp, sheher merkizige kélettim, taki chüshtin kéyin saet 5 bolghiche muzéy arilap kechte hedem ishtin chüshkende métro bilen öyge qaytattim.

Muzéylarning hemmisi heqsiz bolup, kapitol xoll etrapida idi, "amérika tarixi muzéyi","alem qatnishi muzéyi", "sen'et muzéyi" "ösümlük baghchisi" "linkolin xatire öyi" qatarliqlarning hemmisige bardim, manga eng tesir qilghini yenila "indianlar muzéyi" boldi, bu muzéy esli "amérika tarixi muzéyi" bilen bille bolup, 2004- yili 7- ayda ayrilip chiqip mexsus bir bina sélin'ghan iken. Men mana mushu jaydila özüm heqiqi arzu qilghan amérika indianlirining tarixi, turmush aditi, étiqad alahidiliki qatarliqlar bilen tonushtum déyishim kérek, emma til jehettiki qolaysizliqlar méning téximu chongqur chüshinishimge tosalghu boldi désemmu bolidu, lékin axirqi hésabta men yenila özümni qiynap kelgen soalning jawabini bu yerdin tapqan boldum.

Muzéy töt qewet bolup, uning sirtqi haliti sizge tagh arisidiki qiya tashlarni eslitetti, muzéy aldida qomushlar bilen oralghan bir kölchek bolup, kölchekte yawa ördekler üzüshüp yüretti (deslep kelginimde bu ördeklerni öy ördeklirimikin dégen idim, emma bir küni muzéy taqalghan chaghda, bu ördeklerning top-topi bilen etraptiki qarighaylar we égiz binalar üstige qarap uchup ketkinini körüp heyran qaldim, bular esli yawa ördekler iken emesmu! bu ördekler sheher muhitigha obdanla maslashqan idi.

Muzéyning 1- qewiti we 3- qewitide kinoxana bolup, bu jayda indianlargha ait filimler heqsiz qoyulidiken; 2- Qewitide kutupxana bolup, indianlargha ait barliq yazma we éléktronluq qollanmilarni bu jaydin körüsh mumkin iken; 2- Qewetning yérimi we 4-qewette mexsus indianlargha ait maddi buyumlar we ularning tarixi, örp-aditi, étiqad alahidilikliri bayan qilin'ghan sin'alghu filimliri qoyulidighan bolup, amérika hökümiti öz waqtida qanliq qirghin qilghan, rehimsizlik bilen munbet zéminlirini tartiwalghan,hala bügün'ge kelgende yoqilish girdabigha bérip qalghan bu kishilerge alahide méhribanliq körsitip, ularning medeniyitini teshwiq qiliwatqandek qilatti.

"Indianlar muzéyi"da men eyni yillardiki yawropa köchmenliri bilen indianlarning munasiwiti heqqidiki bezi tarixiy matériyallargha érishtim désemmu bolidu.
Amérika qit'esidiki yerlik qebililer esli 500 din ashidighan bolup 1492-yili kolumbu we uning hemrahliri bu zémin'gha qedem basqinida bu yerdiki özgiche ajayip medeniyet, mol bayliq, bolupmu yerlik kishilerdiki tengdishi yoq méhmandostluq ularni qattiq tesirlendürgen. Ene shundin kéyin yawropaliqlar bu zémin'gha top-topi bilen köchüp kélishke bashlighan. Yillarning ötüshi bilen ziddyetmu küchiyip barghan, hayatliq éhtiyaji ular otturisidiki rehimsiz urushni keltürüp chiqarghan.18-Esirge kelginide bu urush ewjige chiqqan. Eslidiki 500 qebilidin bu chaghda özining musteqil küchini we medeniyitini saqlap qalalighanlardin iroquois, seminoles, shawnee, nawajo, lakuta sioux we cheyenne qebilisidin ibaret 6 chong qebile qalghan bolup, anderew jakkson (7-nowetlik prézidént, 1829-1837) dewrige kelgende amérika hökümiti ular bilen tinchliq kélishimi imzalighan. Emma otturidiki zémin talishish urushliri dawamliq bolup turghan, uning üstige bu 6 qebile otturisidiki öz'ara ziddiyetler küchiyip bérip ularning küchi barghanche ajizlashqan,19-esirge qedem qoyghinida bolsa ular özlirining xas medeniyitini yoqitip axirqi hésabta köchmenler élip kelgen yawropa medeniyiti teripidin teltöküs assimilyatsiye bolushqa qedem qoyghan, yillarning ötüshi bilen mana bügünki kün'ge kelgende ularning tili we xas medeniyiti pütünley dégidek yoqalghan. Ular heqqidiki xatiriler peqet muzéyxanilardila saqlinip qalghan idi.

Elwette,amérikida bu yerlik insanlar topi heqqide heqiqeten nurghun tetqiqatlar élip bérilghan,sansiz kitablar yézilghan bolup hazir bu téma amérikida unche qizghin témilardinmu emes idi. Amérikiliqlarning indianlar heqqide kop sözligüsi kelmeytti,köpünche kishiler bu témidin ozlirini qachuratti. Washin'gitonda muzixanilarni arilap yürgen eshu künlirimde, wetende uyghurlar arisida xéli közge korun'gen ,men tolimu hörmetleydighan bir tarixshunas akimiz méning amérika indianlirining orup-aditige qizziqiwatqinimni anglap ,teshebbuskarliq bilen meni izdep keldi,we manga"indianlar heqqide izdiniwetipsiz,heqiqeten bu tolimu yaxshi téma ,ular heqqide menmu jiq izden'gen we uyghurlargha oxshaydighan bezi mesililernimu bayqighan idim,emma kéyin bu tetqiqatimni pütünley toxtattim! méningche bu témidin özingizni tarting!" uning pozitsiyisi xélila qattiq idi,men könglüm bir nersini tuyghandek uninggha qaridim,emma yenila qayil bolmighan halda uningdin qayturup sorudum "nimishqa undaq deysiz,men ularning "shaman dini" étiqadigha ait mezmunlardin uyghurlarning xelq arisida saqlinip qéliwatqan ,bezi étiqat adetliri bilen tolimu yéqin bolghan nersilerni bayqawatimen,hetta ularning bezi "shaman usulliri" beeyni bizning "baxshilarning pire oynishi"ning özi iken'ghu?!" "Toghra deysiz,belkim siz oylighandinmu jiq mesililerde ular uyghurlargha oxshushup kétidu.....Emma eger méning sözümni ilik alsingiz bu tetqiqatni toxtiting,ularni chushen'genseri,ular heqqide bilidighanliringiz qanche köpeygenséri shunche könglingiz yérim bolidu...."U gepning axirini yutuwetken idi.Ikkimizning söhbiti eshundaq köngülsiz ayaghlashqini hélimu ésimde....


Mana bügün ularning oz qismetlirini xulasiligen bir kitabni oqup tügettim. Bu kitabni bashlighinimgha bir ay bolghan bolup bügün toluq Tügettim,deslepki künlerde lughetning yardimide chüshenmigen xam Sözlerge belge urup yénigha terjimisini yézip mangghan idim,emma Kitabqa bolghan qattiq berilishim kyinki chaghlarda xam sözlernimu Tashlap kétidighan haletke yetküzdi,esli yerlik ahalidin bolghan Aptorning chongqur hayajan ,ajayip semimiylik bilen yazghan her bir Jümlisi méni özige qattiq jelp qilghan idi.


Bu kitabning aptori T.C.Mc Luhan bolup u 1971- yili "touch the
Earth"("zéminni quchaqlash"yaki" yerni tutuwélish"dégen menide terjime Qilish mumkin) dégen namda bu kitabni yézip püttürgendin kéyin shu yili Amérikida "halliday lithographik korporation"neshriyati teripidin Tunji qétim neshr qilin'ghan ,1972- yili 1-ayghiche bu kitap 6 qétim Qayta neshr qilin'ghan bolup eshu yili amérikiliqlar eng qarshi Alidighan kitabqa aylan'ghan,shimali amérika qit'eside amérika we Kanadada bu kitap eng bazarliq kitap bolup qalghan! Ajayip güzel nesriy til bilen yézilghan bu kitabta amérikidiki bu Yerlik ahale yawropa köchmenlirining tili boyiche "indianlar"ning ,yéngi köchmenler "aqlar"teripidin qandaq qirghin qilin'ghanliqi,ularning eslidiki orup-adet we medeniyitining qandaq kemsitilgenliki,ular nechche ming yildin buyan tiriship berpa qilghan barliq bayliqlirining yéngi köchmenler teripidin qandaq bulang-talang qilin'ghanliqi ,ular qedirligen ular ezizligen bu zéminining "yawropa köchmenliri"ning keplep boz yer échishi,tériqchiliq qilishi netijiside qaqasliqqa aylan'ghanliqi,derexlerning késilip,ular qedirleydighan ,tiwinidighan "orman ilahi"ning,bu zémindin ketip qalghanliqi,ular étiqad qilidighan "aq burküt"ning bu zéminni tashlap ketkenliki,ular Qedirleydighan,ulargha hayatliq bexsh etken ana derya missisipi We amazon deryalirining qandaq larche apet deryalirida Aylan'ghanliqi,ular muqeddes bilidighan rokky téghining toxtimay Qézilish netijiside quruqdalghanlighi aptorning qan-yash bilen pütülgen Her bir sözide ,köngülni lal qilghudek ibariler bilen bayan qilin'ghan Idi......

Aptor kitabining muqeddimisini shundaq bashlaydu:
"Biz ezeldin muhtajliq we acharchiliq azabini tartip baqmighan
Iduq...Rokky téghi we missisipi deryasi bizge tügimes béliqlar,shirin
Méwiler ,temlik purchaq,kawa,tatliq uzum we qonaqlarni
Béretti.....Anilirimiz méwilerdin shirin sherbetlerni
Teyyarlayti....Kentlirimiz orman arisida,"orman ilahi"ormanliqtiki
Barliq haywanat uchar qushlarni_bizning dostlirimizni we bizni oz
Panahida saqlaytti,biz eshu güzel ormanliqta ana derya boyida,rokky
Téghi baghrida qushlarning naxshisigha jor bolup ormanliqtiki
Dostlirimiz eyiq,yilpizlar bilen dost bolup xatirjem inaq
Yashaytuq.....Biz shunche ghemsiz iduq..."


"...Ular keldi.."Aqlar "keldi....Biz "korki toxo "kawipi bilen ularni
Méhman qilduq,"shaman"lirimiz ularning késilini dawalidi,ularni issiq Chédirlirimizgha bashliduq,méhman qilduq,küttuq...Ular minnetdar bolup Issiq yashlirini tokushti..Bu yaishilighimizni manggu Untumaydighanlighini wede qilishti....Toghra ular bu yaxshilighimizni Zadila untup qalmidi 400 yildin buyan her yili "teshekkur bayrimi "Ötküzup kélishiwalidu,11- ayning 4- küni ular uchun muqeddes kun ,ular "Korki toxo"yéyish arqiliq yerlik xelqlerge bolghan minnetdarliqini Hélimu bildürüp kélishiwalidu!


"...Emma kéyin ular türkümlep -türkümlep bu zémin'gha köchüp
Kélishti,deslep bizdin olturghudek oy,qosughi toyghudek tamaq
Soridi...Biz qonaq ,purchaq,kawa,béliq,yangyo bilen ularning qosiqini Toyghuzduq...Anilirimiz we ayallirimiz ulargha kendir we qoy yungidin Toqulghan issiq ediyallirimizni toqup berdi,erlirimiz ulargha kala Térisidin issiq chédirlarni qurup berdi......Emma emma ular Ormanliqtiki derexlirimizni kesmekchi bolushti....Bu derexlerdin Heshemetlik öylerni yasaydighanliqini déyishti...Biz "orman ilahi "Ghezeplinidu,undaq qilmanglar "déduq,ular unimidi,derexlerni Kesti,ot-chöp gol-giyahlarni cheylidi....Orman bizning ejdadlirimizning Oyliri idi...Ejdadlirimiz ormanlar arisida eshu her bir tup derexte Bizge mengguluk hemrah idi...Ejdadlar rohi qorundi...Orman ilahi Ghezeplendi,gol-giyahlar yighlidi....Ular ormanliqtiki dostlirimizni Haywanatlarni rehimsizlik bilen owlidi,ularni tutup yéyishke Bashlidi...Zimin bu qirghinchiliqni kötürelmidi...Zimin yash Tokti...Apet yétip kelgen idi....


Biz ularning bu qilmishidin yirgenduq...Ulargha deslep nesihet
Qilduq..Anglimidi..Yalwurduq...Ular perwa qilmidi...Nihayet ular bizge Bu zéminni özlirige bérishimizni bu yerdin yiraqqa yenimu yiraqqa Kétishni buyrudi...Biz heyran qalduq....Esenkiriduq...Ghezeplenduq...Zéminiqiz uchun ,muqeddes rokky Téghi uchun ,orman ilahi uchun,derya animiz uchun ular bilen
Élishtuq,,qanlirimiz derya bolup aqti...Ana zéminiqiz azap ichide
Ingridi....Biz orman ilahidin yiraqqa yiraq chöllerge kétishke mejbur
Bolduq....


Ular bizdin téchliq telep qilishti...Bizge yéngi makan yéngi zimin
Hazirlap bérishti....Emma bizning bu yerni yaqturidighan yaki
Yaqturmaydighanlighimizni sorapmu qoyushmidi....Bizni mushu jayda mushu Yéngi makanda yawashliq bilen ularning buyruqlirini anglishimizni Ulargha sejde qilishimizni telep qilishti....Bizge özliri elip kelgen "Medeniy el"ning turmush aditini ugetmekchi,özliridek
Yashishimizni,ulardek zuwanda sozlishishimizni,ulardek ghizalinishimizni
Telep qilishti....."

Kitabtiki her bir jümle,her bir soz yürekni ézetti...Shu tap koz
Aldimgha ana derya tarim deryasi,ana makan teklimakan,ili
Deryasi,tangri téghimiz kélishke bashlidi.Tarim wadisidiki altunreng Toghraqlirimizning boz yer échilip "paxta térish uchun késilgen Chaghdiki dehshetlik menzire,qanas küli boyidiki exletke tolghan Qarighayliqlar,telke taghliri ichidiki kolan'ghan
Méhrigiyah,chuchukbuyalar,qumliship ketken tarim wadisi,suyi qurughan Lopnur küli.....Gewdilinishke bashlidi!

Shundaq,bizmu ana deryani muqeddes bilettuq,su ilahigha
Choqunattuq,chünki u pakliqning simwoli idi,tengrini muqeddes
Bilettuq,shunga taghlirimizni qedirlep "tengri téghi"dep atayttuq,orman Ilahidin eyminettuq,shunga derexlirimizni kesmeytuq....
Towa oxshumighan millet,oxshimighan medeniyet qatlimi..Emma oxshash Étiqad,oxshash psixika,oxshash teqdir!....

Kitabtiki her bir bayan méni özige esir qiliwalghan idi,aptor yeqinqi
200 Yildin buyan amérikida yuz bergen her bir tarixi weqelerni izah
Sheklide bash qurda bérip arqidin eshu mezgildiki "indianlar"ning bu xil qismetlerge bolghan inkasini yazghan idi.

Nesir sheklide yézilghan bu eser "indian"larning qan -yash bilen
Pütülgen tarixi idi.Ular özlirining néme uchun bu xil qismetke duchar bolghanlighi heqqide izden'gen,buning sewebini tépishqa tirishqan idi.

Shundaq kitap méni özige jelp qiliwaldi.Xiyal keptirim indianlar
Turmushidin halqip wetinimge uyghur elige ketken idi......
Tarix,rehimsiz u kishilerge her xil qismetlerni ata qilidu,emma
Kishilerning teqdiri oz qolida,milletning teqdiri kélechiki oz
Qolida.... Mesile eshu türlük qismetlerge qandaq muamile qilish,duch kéliwatqan, kelkündek yamrap kéliwatqan yat medeniyet aldida özige xas bolghan esli medeniyet ,esli étiqadni qandaq saqlap qélish,we uni tarix sehnisige mas halda yéngiche roh bilen sughurush mesilisi bolsa kérek.

3. Indianlar bilen uyghur ejdadliri otturisida qanchilik baghlinish bar?

Bir küni men sawaqdishim elon'gha ozumning indianlar bilen
Uyghurlarning étiqad we bashqa jehettiki bezi oxshashliqliri heqqide izdiniwatqinimni sözlep berginimde u qayil bolmighan halda: "rastmu? Siz ularning otturisida baghlinish bar dep qaramsiz?..."Dep sorighan idi.Uning shu chaghdiki qayil bolmighan eshu haliti hélimu koz aldimda turuptu.

"Untup qalmang amérika indianliri sébiriyidin kelgen!" men étiraz bildürdüm, "qedimqi sibiriye bizning yiraq ejdadlirimiz paaliyet elip barghan zimin!"

"Shundaq "amérika indianaliri"10000 yillar ilgiri rastla séberiyedin
Kelgen,buni menmu tarixi kitablardin oqughan,emma chushenmeydighinim, ular bilen silerning uyghurlarning otturisida zadi qandaq baghlinish bar? Buni ispatlimaq tes shundaqmu?"

"Toghra deysiz ,10 000 yillar ilgiriki insanlar topi bilen hazirqi
Insaniyet otturisida elwette nurghunlighan sirliq hékmetler
Yoshurun'ghan,ularni biwaste ejdat we ewladliq munasiwiti bilen
Baghlighili bolmaydu elwette! lékin ular ottursidiki,étiqad,turmush
Aditi we medeniyet jehetlerdiki bezi oxshashliqlar kishini heyran
Qalduridu.Bu mesile yalghuz menla emes belki nurghun kishiler
Qiziqiwatqan tégige yételmeywatqan sir diyishke bolidu."
Shu küni uning yénidin qaytipla udul kutupxanigha bardim. Indianlar Tarixi ,ularning étnik menbesi heqqidiki kitablarni izdeshke Bashlidim.Ulargha bolghan qiziqish meni özige esir qiliwalghan bolup Ular heqqidiki herqandaq maqalini oquyttim.Belkim bu méning ular bilen
Yiraq ejdadlirimiz ottursidiki oxshashliqni tépip chiqish istikim
Sewebidin bolsa kérek!

Hazirqi zaman medeniyet almidiki kishiler qedimqi séberiyeni "bosh makan" "yawayilar zémini"dep qarashmaqta. Eger biz bu makanning 10 000 yillar ilgiri hetta 20 000 yillar ilgiriki "gheyri resmi tarixi"(epsanilar dunyasi)gha nezer salidighan bolsaq,ularning eyni dewrdiki yashash muhiti bizning diqqitimizni tartidu.Dunya jamaetchiliki teripidin insaniyet medeniyitining boshukliri dep qaralghan "qedimqi misir" ,"qedimqi babil" qatarliq medeniyet yurtlirida insan özining shanliq medeniyetlirini yaratqinida "sibériyilikler" elwette özige xas yashash usulini yaratqanliqini,ularning özige xas özgiche medeniyet chembiriki qurghanliqini inkar qilalmaymiz elwette! ularning hazirqi ural-altay tilliri türkümidiki xelqlerning étiqat aditidiki tebietni muqeddes bilish qarishi,shamanlarning yardimide özliri muqeddes bilip kelgen eshu ilahlar bilen alqishlishish istekliri,bir-birige tolimu yéqin bolghan folklori epsane -qoshaqliri,qedimqi turmush we ishlepchiqirish aditining,eyni dewr kishilirining pisxikisining,ularning bediiy qarishining buyuk namayendisi bolghan "qiya tash süretliri".....Qatarliqlar bizni oylandurmay qoymaydu.

Mana bu insanlar türkümining bir qismi buningdin texminen 10 000~20 000 Yillar ilgiri asiya bilen amérikining eng yéqin ikki tumshuqi
_"Uzulush" muzluqi arqiliq alyaska we shimali amérika,kéyinche jenubi
Amérikigha yötkelgen, ular bu zéminda shanliq "maya medeniyiti" "olmik
Medeniyiti" "teotwakan medeniyiti" qatarliq ajayip medeniyet taplirini
Yaratti.

"Tiotwakan medeniyiti"ge tewe bolghan piramidalarning qurulush uslubi
Bilen misir el-ehramning qurulushidiki shu qeder yeqinliqlar,bu yerdiki
Tengri namigha sizilghan resimler bilen fransiyidiki "altamara ghar
Sizmiliri""ispaniyidiki "rosko ghar sizmiliri"qatarliqlar ottursidiki
Shu qeder oxshashliqlar ene shu eng qedimki medeniyet iznaliri bolup
Hazirqi zaman alimliri téxiche bular ottursidiki sirliq baghlinishning
Tégige yételmey ularni "alem ademliri""derijidin tashqiri eqilliq
Ademler" yaratqan medeniyet dep teripleshmekte. Insaniyet medeniyet
Qatlimining birinchi irasigha tewe bolghan bu medeniyet izliri "amérika
Indianliri"ning bu zéminning esli igiliri bolghan 100ligen qebilining(
Emeliyette bu zémindiki yerlik qebililer 500 din ashidighan bolup 19-
Esirge kelgende bulardin peqet 6 qebilila özining musteqil medeniyet
Halitini,millet bolup turush iqtidarini saqlap qalallighan!)özgiche
Medeniyet mélodiyisi déyish mumkin!

Emdi ular bilen qedimqi altay -ural medeniyet tipige tewe bolghan
,Qedimqi "atliqlar medeniyiti"ning yaratquchiliri bolghan dunya
Jamaetchilik teripidin "honlar" dep qarilip kéliwatqan yiraq
Ejdatlirimizni baghlash mumkinchiliki bolamdu-qandaq? Sibiriyide,mongghul
Dalalirida miladiyidin 3000~1000 yillar ilgiri paaliyet élip bérishqan
Altay-oral tili sistémisi"da sözlishidighan bu xelqler emeliyette
Hazirqi türki tilliq xelqlerning ejdadidin.

Honlarning étnik menbesi heqqide gerche hazirghiche talash -tartishlar boliwatqan bolsimu lékin ularni eshu qedimqi "sébirliqlar"ning yiraq ewladliri ikenliki heqqidiki qarash yenila birlikke kelgen idi.Buni nurghun tarighchilar oz tetqiqatlirida ispatlashqan idi!
Undaq bolsa "amérika indianliri"bilen "honlar"ning esli ejdadi bir
Bolishi mumkin dégen xulasini chiqirish imkaniyiti bolamdu- qandaq?

Mana bu mesililer taki hélighiche talash-tartish ichide turiwatqan
Mesililer xalas!
Emma méning yenila "amérika indianliri"bilen merkizi asiya xelqlirini
Baghlighim kélidu.

4.Indianlar teqdiridin tughulghan héslar

Hürmetlik oqurmen, belkim méni néme uchun indianlar heqqide toxtimay sozleydighandur dep oylawatqandursiz.

Shundaq,méning ular heqqide sözligüm,ularni bilgüm ,chushen'gum we
Buni wetendiki yash dostlirimgha sun'ghum bar.

"Amérika indianliri" turmushidiki bir alahidilik ular tebietke eng
Yéqin kishilerdur.

Tebietke bolghan hörmet,tebietke bolghan muhebbet ,tebietke bolghan
Sadaqet,tebietke bolghan cheksiz étiqad ularning jismi hem rohigha
Singip ketken diyishke bolidu!

Tebietke bolghan bu qeder méhri-muhebbet ulargha
Ata-bowiliridin_____sibiriyeliklerdin miras qalghan bolup,ulardiki bu
Xil étiqad hélimu hem ularning turmushida oz ipadisini tépip turuptu.
Ularning hazirqi ewladliri gerche bir putun mukemmel millet bolup
Turush imtiyazdin ayrilghan,özige xas tilini yoqatqan halette bolsimu
Emma bu kishilerdiki ejdatliridin qalghan eshu xil eqide ,roh téxi
Yoqalmaptu!

Tebietke bolghan cheksiz séghinish,muhebbet étiqat hélimu ularning
Turmushida oz ipadisini tépip turuptu .
Yaq méningche ulardiki tebietke bolghan étiqad herqandaq bir el
,Milletke qarighanda shu qeder mukemmel saqlan'ghan iken.
Men ularning turmushi hem orup-adetliri teswirligen kitablarni,sin-filimlerni shundaqla ularning bugünki ewladlirining amérikida ötküzgen xilmu-xil bayram -murasimliridin buni téximu chongqur hés qilishqa bashlidim.

Amérikida "amérika indianliri"gha ait tor betliridin 100 yüzche bolup
,Men koprek "etext.Lib.Wirginia.Ed", ,"101
Language.com"..Qatarliq 10 gha yéqin tor betlirini ziyaret qilip
Turimen,bu tor betliride hazirqi indianlargha ait kündilik
Xewerler,ularning bayramliri,kündilik paaliyetliri,turmush
Adetliri,sen'et paaliyetliri qatarliqlar nuqtiliq tonushturulidu.
Morganning "qedimqi jem'iyet"dégen kitabida teswerlen'ginidek,ular
Hélimu quyashni muqeddes bilishidu;"Ay ilahi"gha tiwinidu;Yultuzlarning
Jaylashqan ornigha we yötkilishige qarap kishilerning teqdir-qismetliri
Belgilishimu,bolghusi ishlardin bisharet bérishidu;"Ejdadlar rohi"din
Medet tileydu;Özliri muqeddes dep qarighan taghlarda "tagh
Muekkili"sheripige türlük tebriklesh paaliyetlirini elip baridu;"Orman
Ilahi" we "su ilahi"gha atap nezirler qilishidiken.
Men tor beketliridin ularning bayramlirigha ait höjjetlik filimlerni
Körüp turimen.Bultur 7- ayda ularning "pow-pow usuli musabiqisi"gha
Ait bir filimni kördum.

Her yili 5- ay mezgilide kaliforniye shtatidiki indianlar arisida
"Qushlar usuli"("pow-pow usuli") paaliyiti élip berilidighan bolup
Herqaysi jaylardin kelgen indianlar bu shtatqa yighilip usul
Musabiqisi ötküzidu,adette bu paaliyet birer hepte dawamlishidiken,men
Bu usulning muzika rétimi anglighinimda koz aldimgha bizning
Turpanning "nazirkom usuli"bilen qumulning "toxo usuli "keldi.Ularning
Usul oynighan chaghdiki yasinishi qiyapiti xuddi "qizil xoraz"ni
Eslitetti...Elwette qumul rayonida "toxu usulini oynighan chaghda
Kishiler hélimu xorazgha oxshaydighan niqaplarni taqishidu,emma
Indianlarda bu usulni oynighan chaghdiki niqapliri beeyni "bazghip
Turghan xoraz"ning özi diyishke bolatti.

Filimni körüp bolghandin kéyin ulargha bolghan qiziqishim téximu
Kücheydi,shu haman özüm izdiniwatqan "uyghurlarning niqabliq
Usulliri"ésimge keldi,men turpanning "nazirkom usuli",qumulning "toxu
Usuli" we ili déhqanliri arisida hélimu toy-tokun meshreplerde oynilip
Kélidighan"jeren usuli" "ghaz oyuni"

"Tüge oyuni""bergüm lepiri"...Qatarliqlarda ipadilen'gen "tebiet
Étiqadchiliqi"ésimge keldi..."Bularning esli menbesini sélishturushqa
Ortaqlashturushqa bolamdu-qandaq?" Bu soal kallamgha kiriwaldi we bu
Heqte izdinishke bashlidim...Belkim bu heqtiki izdinishimni kéyinrek
Wetende chiqidighan orup-adetke dair jornallarda élan qilishim mumkin.
Uyghurlardiki kündilik turmushta ipadilinip turidighan quyashni we
Ayni ulughlash;Yultuzlargha qarap pal échish;Muqeddes taghlargha
Choqunush;Yada tash eqidisi;Zor derexlerni muqeddes bilish;Suni
Pakliqning nishani qilish;Tupraqni ulaghlash;Tuzni muqeddes bilish,nanni
Ulughlash;Erwahlar rohigha atap "yagh buritish".......Qatarliq étiqad
Adetlirini "indianlargha oxshutush "mumkinmu qandaq ?!

Hésabsiz soallar meni indianlar heqqide izdinishke ,ular bilen uyghurlarning turmush adetliri otturisidin melum baghlinishlarni tépip chiqishqa ündeytti.
Men oqup tügetken kitabni qayta qolumgha aldim,aptorning bayanidin burun sitat süpitide birilgen "yawropa köchmenliri"ning "yerlik milletler"ni qirghin qilghan ,basturghan waqti heqqidiki bayanlarni qayta oqushqa bashlidim.Oqughanséri,ularning eyni chaghda duch kelgen
Qismetliri mening shunche hisdashlighimni qozghaytti,aptorning koz-yashliri bedilige pütken her bir jümlisi yurek tarimni chéketti,her bir bayani méni oz yurtumgha élip kétetti, oz millitim béshidin ötküzgen tarix sehipiliri koz aldimda gewdilinetti.

"Uyghurlarni bugünki haletke qaldurghan nerse zadi néme?" "Uyghurlar néme uchun dunya xelqi bilen teng qedemde mangalmaywatidu?" "Uyghurlar nime uchun pen-téxnikida dunyada yétekchilik orun'gha ötelmidi?" " Eyni yilliri Yipek yoli sodisida yétekchi orunda turghan uyghurlar néme uchun hazirqi weziyette shu qeder passip haletke choshup qaldi?" " Uyghurlar eqli jehette bashqilardin töwenmu?" "Uyghurlar muteessipmu? " " Uyghurlarda izdinish rohi kemchilmu?"" Uyghurlarda yéngiliqni qobul qilish xahishi rastinla ajizmu?" "Qosh tilliq maarip oqutushi uyghurlarni yéngiche tereqqiyat yonulushige bashlap kirelemdu?...." Nurghunlighan tegsiz soallar meni lerzige salatti......

Amérika qitesige yawropa köchmenliri kélishtin ilgiri yerlik xelqler ormanlar qaplan'ghan bu zéminda "orman ilahi","tagh muekkili" "suilahi"...Qatarliqlarning panahida,"shaman"larning ilahi naxshilirigha jor bolup,eshu tügimes bayliqlarni ata qilghan bu munbet zéminda
Xatirjem yashighan idi......

Bu xil xatirjem bayashat turmush,ularni ghemsiz,oz nesiwisige shuki qilidighan qanaetchan,horun,hetta hoshyarliqini yoqatqan eshundaq bir haletke keltürüp qoyghan,shunga ular kolombu bu quruqluqqa yétip kelginide uni eziz méhmini süpitide qarshi alghan,u we uning dostlirini eng shirin taamlar bilen,cheksiz hörmet we iptixar ichide méhman
Qilghan,ular élip kelgen ajayibatlar ularning eqlini lal qilghan,ularni oz tengriliri ewetken "muqeddes kishiler"dep béshida kötürgen............

Nihayet yillar ötüp kolumbuning dostliri uning izini bésip bu zimin'gha keplep kélishke bashlighan,yerlik kishiler yenila shu qeder mehmandostlighi bilen ularni qarshi alghan ,ulargha panahliq jay bergen,ulargha ajayip semimi dostluq muhebbetlirini yetküzgen!!
Lékin bu "köchmenler"axirqi hésabta ularni umitsizlendurushke bashlighan hetta axirqi hésabta ular muqeddes bilgen nersilerni weyran qilishqa bashlighan...Hetta axirqi hésabta ularni bu zémindin köchüshke,chöllerge kétishke mejburlighan!

Aptor bu heqtiki bayanini shundaq yazidu:
"Rehmet sizlerning bu zémin'gha qedem basqiningizlargha,bizge hem yéngi makan tépip bergininglargha alemche teshekkur! emma biz yéngi makan, yéngi zémin'gha muhtaj emesmiz!!("we thank you koming here to talkto us in a way......We want this plake and not any other....")" Biz uchun bashqa héchqandaq jay yoqtur,biz sining bizge bashqa zimin
Bérishingge muhtaj emesmiz"("there is no other plake for us.We do not
Want you to buy any other plake.")
Shundaq lékin ular axirqi hésabta yenila oz ziminliridin,munbet yerliridin ,ormanliridin,muqeddes taghliridin,ana deryadin ayrilip qalghan,ularning "orman ilahi" "tagh muekkili" "ana derya" Ormanliqtiki "ejdatlar rohi"ularni qoghdap qalalmighan......Amérikining shu chaghdiki yerlik hökümiti,pirézdenti ularni "tinchliq shertnamisi"gha qol qoyushqa mejburlighan 1833- yili "amérika hökümiti" bilen "yerlik qebililer ittipaqi"otturisida kélishim imzalinip ular mejburi halda gherpke yenimu gherpke köchüshke mejbur bolghan,emma eyni chaghda yerlik xelqler buninggha bolghan qattiq naraziliqini ipadiligen "let the gowernment be glad and proud. It kan kill us.We do not fight. We do what it says. If we kannot liwe here, we want to go into the mountains and die. We do not want any other home."...

Elwette amérika hökümiti,yawropa köchmenlirining kyinki ewladliri___bugünki "amérika xelqi" indianlardin kechürüm soridi, ulargha özlirining eshu yolsizliqliri,hem qirghinliqliri uchun Namaqul bolushti! lékin erzimdu?! Bu qebililer,amérikining esli xojayinliri,dunya medeniyitining yene bir qismini yaratqan ,tilsimliq dunyasi ichide özgiche étiqat,medeniyet chembirikini qurghan yer sharining yene bir yérimning xojayinliri bolghan 100 din artuq qebile,100 din artuq til, özgiche étiqat, özgiche ang, özgiche medeniyet qatlimi mushundaq weyran boldi! bu dunya ghezinisi uchun zor bir oksush, insaniyet medeniyitidiki zor bir yoqutush idi! dunya elliri buni chuwulup Yetkinide, alem sirliri heqqidiki tetqiqatini chongqurlashturghinida, özlirining esli medeniyetni , yiltizini izliginide, bu xil esli medeniyet yiltizini qézip chiqishqa muhtaj bolghinida bu medeniyet pütünley weyran bolghan, hetta yoqalghan idi.... Mana bu manggu toldurup bolghili bolmas bir boshluqtur.


Shundaq indianlar , dunyaning yene bir medeniyet alimide özige xas medeniyet chembirikini qurghan ,özige xas etiqadqa ige bolghan bu insanlar topi mana mushundaq pajielik halda özining bu medeniyet dunyasidiki millet bolup mewjut bolup turush
Nésiwisidin mushundaq ayrilip qaldi!

Elwette bu xil yoqutush peqet ulargha nisbetenla yoqulush teqdiri bolup qalmastin belki amérika qit'esining yéngi xojayinliri "yawropa köchmenliri" uchunmu bir zor yoqutush bolup qalghan idi.

Dunya medeniyiti, rengga-reng medeniyet idi, dunyadiki étiqad özining kop xilliqi, özgichiliki, xasliqi, sirliqlishish...Bilen tilsimlargha tolghan bu medeniyet alimimizde julalinip turatti; Insaniyet özining eshu xil bir-birige oxshimighan medeniyet, étiqad, til, pisxika..We yene qandaqtur xisletliri bilen möjizatlar dunyasida julalinip turatti....

Epsus,epsus..Insaniyet bu hékmetni chushünüp yetkinide,amérikining yéngi xojayinliri bu zéminda indianlarning eshu "yerlik kishiler"______bu zéminning esli xojayinlirining bolmisa bolmaydighanliqini chuwulup yetkinide, oz xataliqlirini tonughinida, oz qilmishliri uchun okun'ginide bolsa bu zéminining esli igiliri qutquzup bolghili bolmaydighan derijide shu qeder xarablashqan shu qeder chüshkünleshken idiki ular endi özlirining kimlikimni, özlirining bu zémindiki hoquqliri hem mejburiyetlirini alliqachan untup ketken, esli zatini bilmes bolghan, étiqadini yoqatqan , telwileshken, umitsizleshken haletke yetken idi!
Eyni dewrde bu zéminda ular yaratqan tilsimliq medeniyet tilsim boyiche qélip qaldi. Mana emdi ular yasighan buyuk imaretler________el-ehramlar, qesirler;Insaniyetning hazirqi medeniyet alimide téxi wujutqa chiqmighan , alem sirliri mujessemligen sirliq resimler, heykeller; Ularning özige xas étiqadi we bu étiqadning menbesi; Ular yaratqan shanliq medeniyet tarixi.....

Özining kimliki, özining eslini izdewatqan bugünki medeniyet almidiki kishiler uchun manggu échilmas sir bolup qalghan idi!

Chünki "yawropa köchmenliri" eyni chaghda koz aldidiki eshu paydisi uchun, bu zimin uchun, özining toymas nepsi uchun ularni rehimsizlerche dehshetlik qirghin qilghan, missisipi we amazon deryalirida ularning qéni sel bolup qoshulghan, rokky taghliri arisida ularning échinishliq eks sadaliri qalghan; Michigan küli boyida ularning tügimes naliliri beliqlarning hisdashlighini qozghighan;Ularning muqeddes ilahliri "orman ilahi" "tagh muekkili" "ejdadlar roh" liri ularning nalilirigha chidimastin ah urghan idi....Emma "orman ilahi"ularni qutquzup qalalmidi, "tagh muekkili"ulargha yardem bérelmidi; Missisipi deryasi ularning qanlirida tolghinip aqti....

Shundaq,esli ularning hemme némisi bar idi, ular bayashat idi, ular shat-xoram bextlik idi, ular hichnémige muhtaj emes idi, ular ghemsiz idi; Ular hichkimgimu yalwurmayti, mushu zéminda "orman ilahi"ning panahliqida "ejdadlar rohi"ning medet bérishi we hemrahliqida erkin yashaymiz dep oylishatti.....

Mana bu halet ularni ghemsiz qilip qoyghan, rahet-paraghet ularni horun qilip qoyghan, esirler boyi dawamlashqan tinch hayat ularning hoshyarliqini yoqatqan; Insaniyet medeniyet alimidin yiraq bir qutupqa yashawatqan bu aqköngül méhmandost kishiler shunchilik bixutlashqanki özlirige xewpning yéqinlap kéliwatqinini esla sezmigen,uyqu-ichide shirin chüshlirini körüp bixaraman yashighan!

Aqiwet,aqiwet ular hemmidin ayrilip qaldi! qisqighina 200 yil ichide ular medeniyet alimidin yutup ketti! ularning barliqigha ige bolghan achköz qérindashliri bu zéminning "yéngi xojayinliri" oz xataliqliri uchun ulardin yénishlap kechurum sorighinida,ularni bu medeniyet alimige chillighinida ularning rohi "rokky taghliri" arisida ejdatlirigha hemra bolghili ketken idi; Ularning qép qalghan ewladliri shunchilik chüshkünleshken xarablashqan idiki,ularni chaqirsimu angliyalmighudek,yolisimu ornidin dest turalmighudek halette qalghan idi!

Indianlarning qan-yashliq tarixini bilginimdin kéyin shu heqiqetni chuwulup yettim. Hayat rehimsiz,u riqabetke tolghan bolidu.Yaratqan igemmu "yaritish mendin ,yarilish ozungdin!"dégen iken,tebiet séxiliq bilen kishilerge alemche bayliqlarni ata qilghan halettimu kishiler uni qedirlimise ,uni qandaq qoghdashni bilmise, oz nesiwisige shükri qilish bilenla ötse haman bir küni bashqilar uni sizning qolingizdin tartip kétidu... Bu dunya riqabetke tolghan dunya,u sizdin izdinishni,özingizni bilishni,ozgilerni hem chushunushni,jahan hékmetliri heqqide izdinishni ,medeniyet alimi bilen teng qedem tashlishingizni telep qilidu; Bu dunya özgermes dunya emes! u ozgurup turidu,yéngilinip turidu.Uning igiliri insaniyet özining tirishchanliqi bilen uni Özgertidu,yéngilaydu...

Emma gep shu yerdiki kimning eqlini baldurraq ishqa sélishida,bu
Beygide kimning ozup chiqishida xalas!

*****


Eskertish:Bu esir Uyghurlardin néme élip kétidu we Uyghurlargha néme élip kélidu, buni tarix belgüleydu.Dunya milletlirining aldida her bir ishta arqida qalghan bu millet heqqide we bu milletning kélichiki heqqide izdinip, heqqiy ilmiy, toghra we aqilane bir iddiyni otturgha atmisaq, xeter astida qalghan bu xelq muziy millitige aylinip kétidu.Bu ishqa kitapxanlarning diqqitini aghdurush we yéngi pikirlerning otturgha étilishigha ilham we medet bérish meqsidide, bu maqalini tallap élan qilduq. Kitabxanlarning yene oxshimighan tereplerdin muhakime we izlinish élip bérishini kütimiz. Menbe eskertilmidi, Apturning epu qilishini iltimas qilimiz.
__Karakuyash Rédaksiyesi