Méning Küreshlirim
Aptori : Adolf Hitlér
Munderije
Kirish söz
Teghdim
Birinchi tom
Birinchi bab tughulghan yurtum
Deslepki küzitishlirim
Inqilawiy hisiyatlirim
Ushtumtut yüz bergen özgirish
Ikkinchi bab wiénadiki japaliq uqush yillirim
Markisizim
Namiratliq
Sotsiyal démokratchilar
Erkin uyushmilar
Sotsiyal démokratiye
Yehudiylar
Sotsiyal démokratlar géziti
Üchinchi bab wiénada érishken siyasiy qarashlirim
1848 -yil inqilawi
Awustiriye monarxiyisi
Monarxiye
Xandanliqning qelbi
Tötinchi bab myunxinda
Éqtisad hemmini hel qilidu diyish xata
Beshinchi bab dunya urushida
Urushtin saqlinish mumkin emes
Altinchi bab urush teshwiqati
Yettinchi bab inqilapning otturgha chiqishi
Chong xa’inliq
Untulmas eslimiler
Xa’inliq we yene xa’inliq
Sekkizinchi bab deslepki siyasiy pa’aliyetlirim
Toqquzinchi bab gérmaniye ishchilar partiyisi
Oninchi bab kona impiriyining yimirilish shepiliri
Diniy nihlizim
On birinchi bab millet we irq
Sap irq
Yehudiylarni tonush
On ikkinchi bab milliy sotsyalizim gérmaniye ishchilar partiyisining ösüp yétilishi
Küchliniwatqan herikitimiz
Katta yighilish
Ikkinchi tom
Birinchi bab dunya qarash we siyasiy partiye
Bir xata pelsepe sistémisi
Irqchiliq neziriyisi
Ikkinchi bab dölet
Sap qandashliq
Yashlar we ghayisi
Irqchi dölette puxralar we medeniyet
Milliy intilish küchi
Üchinchi bab puxra we uning wezipiliri
Tötinchi bab ghorur we milliy dölet chüshenchisi
Beshinchi bab dunya qarash we teshkilat
Altinchi bab desleptiki küreshlirim we notuqning roli
Xelq yighilishliri
Yettinchi bab kommunistlar bilen élishish
Düshmen hujumliri
Sekkizinchi bab küchlüklükning hökmüranliqi eng küchlük
Toqquzinchi bab hujumchi etiretning ehmiyiti we teshkil
Yéngi heriket
Hujum etiretliri (s.A)
Oninchi bab fédralchiliq bir niqap
Fédiralchiliq we merkezchilik tüzümi
Armiye
On birinchi bab teshwiqat we teshkilat
Teshwiqat
On ikkinchi bab ishchilar uyushmisi mesililiri
On üchinchi bab dunya urushida gérmaniyining ittipaqdashliq siyasiti
On tötinchi bab sherq siyasitimiz
On beshinchi bab jiddiy mudapiyige ötüsh hoquqimiz
Xulase
Kirish söz
1924-yilining 1-afrilda myunxin xelq sot mehkimisi méni qamaq jazasigha höküm qilip türmige qamidi.
Tinim tapmay küresh qilish bilen ötken uzun yillardin kéyin, chüshenchilirimni bir kitap halitige keltürüsh pursitige tunji qétim ene shu shekilde érishken boldum. Eslidinla yéqin sebdashlirim bu türde bir eser yézip chiqishim üchün méni qistap kelmekte idi. Menmu bundaq bir kitapni yézip tarqitishning neq waqti kelgenlikini hés qilip, türmide yatqan bu waqtimni ene shundaq bir eser yézip chiqish üchün tépilmas bir purset dep oylimaqta idim. Shundaq qilip, bu eserni yézishqa kirishtim. Türmide yézilghan bu ikki tomluq esirimde herikitimizning ghayisinila emes, bu heriketni teqezzar qiliwatqan tüpki seweplernimu toluq körsitip bérishke, bu seweplerni xelqi alem aldida ashikarlashqa bel baghlidim. Bu türdiki bir eser, sap nezeriyiwiy kitapqa qarighanda kishilerge téximu köp menpet béridu dep qaraymen.
Bu kitawim wastisi arqiliq men öz qabiliyitimni kishilerge tonutush pursitigimu érisheleydikenmen. Öz qabiliyitimni ipadilesh ishi kitapning chüshünüshlük bolishi üchünla zörür bolup qalmay, belki yehudiy metbu’atlirining méning üstümde toqup chiqiriwatqan bohtanlirigha reddiye bérish üchünmu zörür bolup turiwatqan idi.
Shuni ochuq otturgha qoyup ötüshni zörür dep qaraymenki, men bu kitawimda hergizmu herikitimizge yat bolghan kishilerge murajet qilishni meqset qilmidim. Del buning eksiche, bizning bu herikitimizge chin qelbidin eqide qilip sépimizge qoshulghan, emma idiyiwiy chüshenchilirimiz heqqide tepsili melumat alalmay yürgen sebdashlirimizgha xitap qilishni közde tutup bu eserni yazdim.
Adette xelq ammisini yéziq sheklidiki teshwiqatlargha qarighanda biwaste söz bilen teshwiq qilish arqiliq téximu asan qayil qilishqa bolidighanlighinimu hergiz unutmidim. Yeni, tarixtiki her qandaq bir daghdughiliq heriketni yazghuchilar emes belki natiqlar yaratqan eser ikenligi éniq.
Shuningdek yene, birer telimatning mezmoni bilen uning bir pütünligini peqet yéziq sheklide ipadilesh arqiliqla saqlap qélishqa bolidighanlighimu bir emeliyet. Shundaqtimu, bundaq bir telimat, bir qétimla yézilsa kupaye. Mana bular, méni bu ikki tomluq eserni yézip chiqishimgha türtke bolghan ikki asasi noqta idi.
− adolf hitlér
Landsbérg- am- léych türmisi
Teghdim
Tüwende ismi yézilghan kishiler 1923-yili 9-dikabir küni sa’et 12 din 30 minot ötkende féldhérnhallé aldida we burunqi dölet mudapiye ministirligining qorosida, millitige shan-shöhret keltürüsh herikitige chin qelbidin sadiq bolup egeshkini üchünla ölüm jazasigha höküm qilindi:
Alfard féliks, tijaretchi, 1901-yili 5-iyonda tughulghan;
Bawryédl andré’as, shepkichi, 1879-yili 4-mayda tughulghan;
Kasélla té’odor, banka xizmetchisi, 1894-yili 8-awghustta tughulghan;
Fa’owst martin, banka xizmetchisi, 1901-yili 27-yaniwarda tughulghan;
Éxrlich wilhélm, banka xizmetchisi, 1894-yili 10-awghostta tughulghan;
Héchénbérgér ant, sélisar, 1902-yili 28-sintebirde tughulghan;
Körnér oskar, tijaretchi, 1875-yili 4-yaniwarda tughulghan;
Qun karl, medikar, 1897-yili 26-iyonda tughulghan;
Laforé karl, oqughuchi, 1904-yili 28-noyabirda tughulghan;
Né’ubawér kurt, xizmetchi, 1899-yili 27-martta tughulghan;
Papé kla’us (fon), tijaretchi, 1904-yili 16-awghustta tughulghan;
Pfordtén té’odor (fon dér), yerlik aliy sot mehkime ezasi, 1873-yili 14-mayda tughulghan;
Rikmérs joh, kapitan kawallir (atliq esker kapitani,shangshyaw, yüzbéshi), 1881-yili 7-mayda tughulghan;
Shé’ubnér-richtér maks-érwin (fon), doktor énjinér, 1884- yili 9-yaniwarda tughulghan;
Stranskiy lorénz- rittér (fon), énjinér, 1899-yili 14-martta tughulghan;
Wolf wilhélm, tijaretchi, 1898-yili 19-noyabirda tughulghan.
Hökümet da’iriliri bu qehrimanlirimiz üchün birer xatire munarisi tiklesh teliwimiznimu qobul qilmidi.
Men bu esirimni ene shu qehrimanlirimizning ortaq xatirisi üchün teghdim qilimen: shihitlirimizning nuri sebdashlirimizning yolini menggü yorutsun!
Landsbérg − am − léych türmisi
− adolf hitlér
*****
Birinchi qisim
Birinchi Bab: Tughulghan Yurtum
Men ikki némis dölitining ottursidiki in deryasi boyigha jaylashqan brawnaw dégen intayin menzirilik kichik bir sheherde bexitlik halda dunyagha keldim. Bundaq menilik bir yerde tughulghanliqimni, küresh qilishim üchün teghdirning manga bergen bir lutupi dep qaraymen.
Bu kichik sheher, bu ikki némis dölitini qaytidin birleshtürüsh ghayisini emelge ashurush üchün pütün charilarni ishqa sélip tirishchanliq körsitishimizni eng muhim wezipe dep qobul qilishimiz kérek, dégen menanimu ipadilep turatti.
Némis yurtliridin biri bolghan awustriye, alliburun gérmaniye dégen bu ulugh némis wetinining qoynigha qaytip kélishi kirek idi. Bu ikki dölet ottursidiki munasiwet hergizmu adettiki iqtisadiy munasiwet bolmastin belki qan-qérindashliq munasiwet idi. Shundaq! bu ikki xelqning birliship kétishini teqezzar qiliwatqan bu munasiwet herqandaq bir munasiwet bolmay peqetla qandashliq asasidiki munasiwet idi! bu ikki xelqning birleshtürülishi iqtisadiy jehettin qilche paydisiz, hetta ziyanliq bolghan teghdirdimu mutleq türde emelge ashurulishi shert bolghan birlishish idi. Chunki, bu ikki el xelqi bir qan’gha mensüp we birla impiriyige tewe xelqlerdur. Eger, bu ikkige parchilan’ghan némis xelqi balduriraq birla dölet bolup birlishiwalmaydiken, ularning kelgüsi ewladlirimu bölünüshtin kélip chiqqan bu bash aghriqidin menggü qutulalmaydighanliqi shöbhisiz. Némis döliti gérmanlar yashaydighan barliq tupraqlarni birleshtürüp bir pütün halgha keltürgen künliride, eger künlerning biride némislarning nopusi artip bu tupraqlar némis xelqini béqishqa azliq qilghidek qilsa, bu millet hayatliq éhtiyaji üchün yatlarning qolidiki tupraqlarni tartip élishqimu küchi yétidighan bolidu. U künler kelgende, qosh-sapanlar ornini qélichqa ötküzüp bérip, urush yéghilighining köz yashliri kelgüsi dunyamizni qurup chiqidu.
Méning tughulghan yurtum, ene shundaq ulugh bir ghayining simowuli bolup köz aldimda namayen bolatti. Shunimu éytip ötishim kérekki, méning bu yurtumning özgichiligi hergiz buningliq bilenla cheklinip qalmaytti. Wetinimizning bu parchisi, bir esirdin béri némis millitining tarixida menggü estin chiqirishqa bolmaydighan mundaq bir tragidiyige sehne bolghaniken: wetinimiz ishghal qilinip eng éghir weyranchiliqqa uchuritilghan u yillarda, johannés palm isimlik nurémbérglik bir kitappursh, pütün qelbi bilen söygen némis milliti üchün bu sheherde qilche ikkilenmey jénini pida qilghan iken. Palm, fransuz tajawuzchilirigha intayin öch tipik némis milletchisi ikenduq. U, düshmen’ge qarshiliq körsitish herikiti bilen shoghulliniwatqan dostliri bilen partizan yitekchilirini tajawuzchilargha pash qilmay ching turup xelqige ülge bolup bergini üchün tajawuzchilar teripidin öltürülgen iken. Léo shlagétér deydighan yene bir ezimetmu palmgha oxshash ot yüreklerdin biri ikenduq. Umu fransiye tajawuzchilirigha bir hökümet emeldari teripidin pash qilinip qolgha élinip öltürülgen iken. Kishini yirgendüridighan bu wizhdansizliqni awgsburgluq bir qorchaq saqchi bashlighi qilghan iken. Bu saqchi emeldarini eslide qattiq jazalashqa tigishlik bolghan bu xa’inliq herikiti üchün qorchaq sewering dölitining yéngi némis da’iriliri tajawuzchilargha ghalchiliq qilishning ülgisini tiklep berding dep emilini östürüp mukapatlashqan iken.
Méning a’ilem, 1890-yillar etirapida bu ikki némis qehrimanining issiq qéni bilen tonulghan ene shu inn dégen kichik sheherde turattiken. Méning bu yurtum, qandashliq jehettin bawariyege mensüp bolsimu, emma siyasiy tewelik jehettin alghanda awustriyige qaraytti. Dadam öz kesipini söyidighan wezipisige sadiq bir dölet tamozhna kadiri idi. Apam bolsa balilirigha méhribanliq bilen köyünidighan bir a’ile ayali idi.
Men, baliliq waqitlirim bilen tughulghan yurtum heqqide éniq bir nerse esliyelmeymen. Chünki, men tughulup bir qanche yil ötmeyla dadam yéngi bir wezipige teyinlinip inn deryasining téximu tüwen éqinigha jaylashqan passaw digen yerge, yeni eslide gérmaniyige tewe bir yerge yötkilidu. U yilliri awustiryilik bir tamozhna kadiri tinmay orn yötkep turushqa mejbor dewirler ikenduq. Shundaq bolghachqa, dadam kéyinche yene u yerdinmu almashturulup lénzge iwertilidiken. Dadam axiri shu yerde pinsiyige chiqidu. Yashinip qalghan bu adem, pinsiyige chiqqan bolishigha qarimay künlirini aram élip bikarchiliqta ötkizishni hergiz xalimaydighan birsi idi. U, bir yéza’igilik ishchisining perzenti bolghini üchün, ish istep ösmür waqitidila öydin ayrilishqa mejbor bolghan iken. Dadam on üch yashqa kirgen waqtida, chamidanini kötürüp, tughulghan ormanliq yézisidin ayrilishqa mejbor bolghan iken. Yashan’ghan mehelidashliri uni herqanche suwutushqa tirishqan bolsimu, ularning qilghan nesihetlirige perwa qilmay birer hüner ögünüp hörmetke layiq bir adem bolup kélish xiyalida wiénagha qarap seper qilghan iken. Bu dégenlirim, 1850-yilliri bolghan ishlar idi. Yénida aranla üch ’ékus‘ puli turughluq kelgüside özini néme ishlar kütiwatqanliqini bilmigen bir seperge atlinish, dadam üchün bekla zörür we köngülsiz bir qarar bolsa kérek. Dadam, ishlep yürüp töt yildin kéyin ’kompaynan‘ liq derijisidiki usta ishchi bolalighan bolsimu, adettiki ishchilar derijisidiki bu halidin peqetla razi bolmighan iken. U yillardiki hemme yerni qaplap ketken namiratliq, dadamni qiliwatqan ishini tashlap téximu yoquri mertiwige ige birer adem bolush xiyaligha keltürgen bolishi mumkin.
Dadam, baliliq waqitlirida mehelisidiki popning turmush sewiyisige heweslinip uning turmush sewiyisini ülge qilishqa bolidighan eng yoquri sewiye dep tonighan bolsa, chong sheherlerde yashash jeryanida téximu yoquri sewiyidiki xizmetlerni xiyal qilidighan bolup özgirip, memori kadir bolushni hemmidin ésil ish dep talliwalghan iken. Kembeghelchilikte tartqan japaliri dadamni baldurla quramigha yetküzgen bolsa kérek, pütün küchi bilen bu ghayisini emelge ashurush üchün tirishchanliq körsitishke irade baghlighan bu on yetti yashliq bala, axiri ghayisige ériship, resmi bir dölet kadiri bolup yétiship chiqidu. Dadam bu ghayisini ishqa ashurghan künliride yéshimu 23 ke kirip qalghan iken. Perizimche közge chéliqqan bir adem bolmay turup u söyümlük yézisigha qaytmasliq heqqide wede qilghan bolishi mumkin.
U endi mexsidige yetken birsi idi. Emma dadam yézisigha qaytip barghinida, meheliside uni tonuydighan birermu kishi tépilmaptu. Mehelisidikiler uni alliburun untup ketken iken. Shundaq qilip dadam öz yézisidin yatsirashqa bashlaptu. …
Axiri dadam ellik alti yéshighiche memori kadirliq bilen shoghullinip pinsiyige chiqip addi a’ile qoynigha qaytip kelgen iken. Emma u, birdemmu jim turalmaydighan birsi idi. Yuqurqi awustriyining lambach deydighan kichik bir sheher etirapidin bir parche yer sétiwélip shu yerge ishleshke kiriship kétidu. Shundaq qilip, uzun yilliq tinim tapmay yötkülüp yürüp ishleshtin kéyin qaytidin ata kesipini tépiwalghan idi.
Méning deslepki közqarashlirim ene shu waqitlardin bashlap yétilishke bashlighan idi. Tinim tapmay shoxluq qilishlar, talash-tartishlar, mekteptin qéchishlar, özemdin chong balilar bilen ariliship ötüsh, … dégendek shox ösmürlük hayatim bashlan’ghan idi. Bu qiliqlirimgha qarap anam mendin bekla ensireytti. Emma menmu möngdek öydin talagha chiqmay jim olturushqa chidiyalaydighan birsi emes idim. Bezide qaysi xil ishlargha qabiliyitim bardu dep özemdin sorapmu qoyattim. Her néme dégen bilen méning qiziqishlirim, méni dadam yashighandek bir turmushqa yéteklimigen idi, eliwette. U yashlirimdila dostlirim arisida sözlep qoyidighan az-tula qayil qilish küchige ige nutuqlirim shuni körsetmektiki, natiqliq qabiliyitim yétilishke bashlighan idi. Shu yashlirimdila balilar yitekchisi − lidér bolup qaralmaqta idim. Shundaqtimu öz-özemni tutup alalmighidek shoxluq qilidighan birsi idim. Shuninggha qarimay yenila tirishchan oqughuchi hésaplinattim. Men üchün ögünüsh ishi oyundek asan ish bolup bilinetti.
Bosh waqitlirimda lambach manastirigha bérip muzika tingshap kélettim, diniy künlerdiki dagh-dughiliq chirkaw murasimlirida xudumni yoqatqidek hayajanlinip kétettim. Öz waqtida dadam öz yézisida hörmetlinip qedirlinidighan popining turmush sewiyisini tirishchanliq körsitip érishishke tigishlik bir ülge qilip talliwalghinigha oxshash, menmu bu yerdiki hörmetlik popimizning turmush sewiyisini tiriship qolgha keltürüshke erziydighan bir ghaye dep talliwalghinimdin bashqa yene némini ghaye qilalishim mumkin?
Derweqe, menmu shundaq qildim. Emma dadamning yashliq dewriliride körgen éghir japaliq künliri uninggha natiqliq qabiliyitini, öz qérindashlirini tesirlendürüp qayil qilalaydighan netijilerge érishtüreligidek sözlesh pursitini peqetla bermigen iken. Shundaq bolghachqa, dadam, bügünki yashlar özini özi bashquralighidek küchke ige emes dep hisaplap, méning közqarashlirimni peqetla chüshinelmeytti. Shu seweptin méning pikirlirimni ghelitilik dep qarap mendin renjip yüretti, bundaq gheyri qarashlarning sewebini tughma noqsanliq bolsa kérek depmu oylap qalsa kérek?
Kéyinche ménngdiki natiqliq hewisimning ornini öz xaraktirimge téximu muwapiq kélidighan yéngiche hewesler élishqa bashlidi. Dadamning qira’etxanisini chuxchilap yürginimde, eskerlikke munasiwetlik herxil kona kitaplar qolumgha élishti. Bularning ichide 1870~1871-yillarrdiki fransiye-gérmaniye urushi tonushturulghan chatma maqalilarmu bar idi. Kitaplarning arisida yene u yillarda yüz bergen weqeler resim sheklide sizip tonushturulghan qaysi bir gézitke tewe ikki qisimliq broshormu bar idi. Bu kitaplar u künlerde méning eng yaxshi köridighan kitaplirim idi. Bir mezgil ötkendin kéyin qehrimanliq teswirlen’gen chong urushlar qelbimde aldinqi qatardiki nersilerge aylinishqa bashlaydu. Shundin étiwaren urush we herbilikke munasiwetlik nersilerni zadila qoldin bermey oquydighan boldum.
Bu qiziqishim men üchün yép-yéngi we intayin muhim bir keship, bir uyghunush noqtisi bolup qaldi. Chunki tunji qétim kallamdin ötmeydighan su’allar bilen qiynalmaqta idim. Shuninggha ishinettimki, bu xil su’allar u kün’giche téxi jawapqa érishelmey kelgen mujmel su’allardin idi: bu urushqa qatnashqan némislar bilen urushqa qatnashmighan bashqa némislar néme üchün bir-birimizdin ayrilip kettuq? Bizning gérmaniyidiki némislar bilen nerimiz oxshimaydu? Eger birer perq bar déyilse, zadi qandaq perqi bar? Dadam we bashqa awustriyilikler bu urushqa néme üchün qatnashmidi? Biz awustriyilikler u gérmaniyilik némislargha oxshimaydighan bashqa bir kishilermiduq? Biz ular bilen bir yolda kitiwatqan kishiler emesmu?
Méning baliliq kallam bu mesililerge muwapiq jawap tapalmay qiynilatti, bezide özem sorighan su’algha éhtiyatliq bilen yene özem jawap tépishqa tirishattim. Axirida, yoshurun bir hesetlinish hisiyati ichide ghezeplen’gen halda özemdin mundaq bir su’alni soridim: néme üchün biz némislarning hemmisi birdek bismark impiriyisige mensüp bolush bextiyarliqigha érishelmiduq?! ishning bu teripige zadila eqlim yetmey ulardin qizghinip ketken idim.
Bunche chong bir mesilige u yashta qandaqmu toghra jawab bireleyttim?
Deslepki küzitishlirim
Bu ishlarning sewebini bilish üchün téximu köp nersilerni oqushum kirekligini, buning üchün yene kélip sistémiliq bilim élishim kirekligini hés qilghan idim.
Méning mijez-xaraktirimni küzitip yürgen dadam, bu oghlumda klassik toluq ottura mektepte oqushqa peqetla iqtidari yoq iken, dégen xulasigha kélidu. Uningche bolghanda, manga muwapiq kélidighan mektep, eslide kesipi mektep idi. Dadam méning resimlerni bekla asan we chirayliq sizalishimgha diqqet qilghan bolsa kérek, méningdiki bu alahidilikke qarap bu qarashqa kelgen bolishimu mumkin. Awustriyidiki toluq ottura mekteplerde resim dégen bu ishlargha bek ehmiyet bérip ketmeydu, hetta köpünche waqitlarda qet’i közge ilmaydu depmu qoyatti. Belki uning jemiyet tejribisi emiliy qimmiti yoq bundaq ishlargha ehmiyet bermeydighan, ”insaniyetlik“ tin uni bekla yatlashturiwetkenligidin bolsa kirek, méning bu türdiki qiziqishlirim uni peqetla qiziqturmaytti. Eslide u méning heqqimde allimu qachan bir qarargha kélip bolghan idi: uning oghlimu özige oxshash bir memori kadir bolushi kérek idi. Uning japa ichide ötken yashliq dewirliri, tebi’i halda uning kéchikip bolsimu qolgha keltürgen kadirliq kesipini etiwarlaydighan mijezni yétishtürgen bolishi mumkin. Ras démisimu memori kadir bolimen dep az japa tartmighan iken. Dadam, shunche köp qiyinchiliqlarni yéngip özini memori kadir qilip yétishtürüp chiqalighanliqidin bekla maxtinatti. Shunga, ménimu shundaq kadir qilip yétishtürüshni, eger mumkin bolsa téximu yoquri derijilik kadir bolushqa teyyarliq qilishimni oylaytti. U méning üchün tüzgen bu pilani üchün bekla estayidil kiriship ketken idi. Oghlining yoquri mewqelik bir orun’gha érishishi üchün alahide zor tirishchanliq körsetmekte idi.
Dadam, méni pütün hayatini béghishlighan kadirliq ishigha oxshash bir kadir qilip yétishtürimen deydighan arzusigha maqul bolmaydighanliqimni xiyaligha keltürüpmu qoymaytti. Uning qarari bekla éniq, keskin we uningche bolghanda bundaq qarar qilishi bekla norimal bir ish idi. Japa-musheqqetlik turmush jeryanida buyruqwaz mijezni singduriwalghan dadam, bundaq qarar élish ishni héchqandaq tejribisi bolmighan, mes’oliyet dégenning némiliginimu bilmeydighan méningdek bir balisining ixtiyarigha tashlap qoyalmaytti, eliwette. Bu ish oghlining istiqbaligha bérip taqilidighan muhim bir ish bolghachqa, qilche boshashmay neq bir ata mes’oliyiti bilen bu ishqa tutushqan idi. Bu ishta körülüshi éhtimali bolidighan herqanche addi sel qarash uning estayidil wezipe ötesh mijezi bilen zadila sighishalmaytti.
Dadam méning istiqbalim heqqide shunche bash qaturghinigha qarimay, bu arzusini emelge ashurushqa ülgirelmey bu dunya bilen xoshlishidighanliqini nedinmu biley?
Ömrümde tunji qétim − endila on bir yashqa qedem bésiwatqan bir bala bolushumgha qarimay dadamning pikirini ret qilishqa jür’et qilmaqta idim. Dadammu méning istiqbalimgha munasiwetlik bu pilanini emelge ashurush üchün qanchiki ching tursa, uning pushtidin bolghan menmu yaxshi körmeydighan bir pikirni ret qilishta eng kamida dadamdek jahilliq bilen ching turup tirkeshmekte idim:
memori kadir bolushni xalimaymen!
Nesihet, qattiq geplerning héchqaysisi méning qarshi chiqishimgha tosalghu bolalmidi. Yaq! memori kadir bolushni yaxshi körmeymen, hergiz kadir bolmaymen! dep turiwalattim.
Dadammu méningde kadirliqqa bolghan qiziqishni qozghaymen dep özining kadirliq hayatidin misallar keltürüp bikardin-bikargha aware bolatti. Men bolsam künlerning biride özemni ghuwa yurup turidighan bir ishxanida qamilip héch yerge midirliyalmay etidin kechkiche üstel aldida olturushumni, pütün ömürümni bir munche depter-jedwellerni toldurush bilen ötküzishimni köz’aldimgha keltürgidek qilsamla bu kadirliq dégendin pütünley yirginip kitettim.
Rastini désem, küchlük, bestlik bolmighan méningdek birsi kilechigide nime ishlarni qilalishi mumkin dégenni oylisam heqiqetenmu ghem qilmay bolmaytti. Mekteptiki derislerni öginishim üchün bek köp waqtim ketmeytti. Shundaq bolghachqa, öyde qamilip jim olturush ornigha sirtlarda, sap hawaliq yerlerde aylinip yürüp waqtimni ötküzüshni yaxshi körettim. Bügünki kündiki siyasiy öktichilirim ”bu hitlér digen kishi ösmürlük dewride néme ishlar bilen waqtini ötkezgen bolghiydi?“ déyiship, yipidin yingnisighiche baliliq kechürmishlirimni chuxchilap yürüp, manga u baliliq waqtimdiki bexitlik künlerni ésimge salghini üchün tengrige minnetdarliqimni bildürimen. U dewirlerde ichim püshqan haman chatqalliqlar bilen ormanliqlarni aylinip seyle qilip kélip pütün xapiliqlirimni pak-pakize untup kitettim.
Kesipiy ottura mekteptiki oqushum méning kündilik qiziqishlirimni anche bek özgertiwitelmigen idi. Shundaqtimu, u künlerde yene bir ishqa kiriship qalghan idim. Dadamning méni kadirliqqa teyyarlaymen digen arzusigha qarshi chiqishim öydikilerni renjitip qoyghandek qilsimu, buni chandurmasliqqa tirishattim. Shundaq qilip menmu öz pikirimni yoshurup, dadamni renjitip yürüshtin saqlinishqa tirishattim. Chong bolghinimda kadir bolmaymen dégen iradem küchlük bolup, bundaq keskin bir iradige kileligenlikim üchün yenila xoshal idim. Emma künlerning biride dadam öz pilani boyiche ish qilmaqchi boliwidi, arimizda köngülsizlikler peyda bolushqa bashlidi. Bu oygha qandaq kelgenlikimni esliyelmisemmu, künlerning biride chong bolsam ressam bolimen dégen xiyalgha kelgen idim. Démisimu resim sizish qabiliyitimge gep ketmeytti. Dadamning méni kesipi orta mektepke bérish oyigha kélishige resim sizishqa bolghan qiziqishim sewep bolghan idi. Shundaqtimu resmi bir ressam bolup yétilish üchün terbiyilinishimni hergiz xalimaytti. Hetta kelgüside birer ressam bolup chiqishimgha qet’iy qarshi idi. Dadamning arzusini yene bir qétim ret qilghan künlirimning biride, dadam mendin chong bolghiningda zadi nime ish bilen shoghullinishni oylawatisen dep sorap qaldi. Bu heqte alliqachan éniq qarargha kélip bolghinim üchün, oylinip olturmayla derhal jawap berdim:
Ressam bolmaqchimen!
Dadam, heyran bolghanlighidin hangwéqip turupla qaldi.
− nime déding? Ressam bolmaqchi dédingmu? Yeni bir sen’etkar bolimen dimekchimusen?
Dadam méning jawab bérishte oylinip-oylanmighanliqimni bilelmey chirayimgha sep sélip birdem olturup ketti. Andin xata angliwaldimmu qandaq dep manga qayta tikildi. Emma méning rastinla ressam bolmaqchi ikenlikimni qayta bir qétim anglighandin kéyin ras shundaq jawap bergenlikimni bildi-de, derhal qarshi turdi. Uning qarari bekla éniq idi, méning öz alahidilikimge uyghun kélidighan herqandaq bir qiziqishimgha köngül bölüsh niyiti yoq idi:
− ressam bolimen déding-he? Yaq, yaq, hergiz bolalmaysen!
Emma oghlining dadidin yuqturup alghan mijezlirining arisida öz pikiride ching turiwalidighan jahilliq mijezimu bar idi. Shuning üchün bergen jawabimmu uningkidek éniq we keskin idi.
Dadam ikkimiz taliship yürüp deydighan gépimizmu tügigen idi. Dadam yaq dédimu boldi, u hergiz gépidin yanmaytti. Oghli bolghan menmu özgépimde ching turiwélishta uningdin qalmayttim. Bu talash tartishning aqiwiti xapiliq bilen pütidighanliqi éniq idi. Özige temenna qoyidighan dadam mendin bekla renjigen idi. Menmu bu ishni dep dadamni renjitkinim üchün könglüm yérim bolghan idi. Eslide men dadamni bekla hörmetleyttim. Shu kündin bashlap dadam méning resim sizishimni chekliwetti. Menmu yene bir qedem ilgirlep, undaq qilsang mektepke barmaymen dep tehdit qildim. Tebi’iyki bundaq waqitlarda yéngilidighan terep yenila men idim. Shundaq qilip bu meghrur kishi bashqa éghiz échishimgha ruxset qilmidi. Ata bolghanliqini tonutup qoymaqchi boldi. Ish bu halgha kelginidin kéyin, menmu éhtiyatchanliq bilen ün chiqarmay jim turushqa mejbor boldum. Shundaqtimu mekteptin qachimen dep tehdid sélishtin chékinmidim. Kesipi orta mektepte meyli xalap yaki xalimay yaxshi oqimaydighanla bolsam, dadam méni choqum öz ixtiyarimgha qoyiwétidighu dep oylighan idim.
Bu pilanimning emelge éship-ashmasliqini bilmeyttim. Emma mektepte alghan netijilirim körünerlik derijide nacharlishishqa bashlighan idi. Özem qiziqidighan yaki kelgüside ressam bolghinimda esqatidu dep qarighan derslirimge bekirek küch chiqirattim. Méni qiziqturmaydighan, kériki yoq dep qarighan derslirimge bilip turup tirishmayttim. U waqitlarda alghan deris netijilirimde qiziqidighan derslirimdin pewqul’adde yoquri, qiziqmaydighanlardin bolsa bekla nachar nomurlarni élishqa bashlighan idim. ”yaxshi“ we ”ela“ digen nomurlar bilen birlikte ”orta“ hetta ”nachar“ digen nomurlarnimu élip qalattim. Eng netijilik bolghan derslirimdin tarix we joghrapiye dersliri bar idi. Bekla qiziqidighan bu derslirimde sinipning eng elachiliridin biri idim.
Aridin shunche yillar ötüp bügün u yillarning hisap-kitawini qilip körginimde, mundaq ikki muhim xulasini chiqirimen:
1. Shu yillardin bashlap milletchi bolup yétishmekte idim;
2. Tarixni heqiqiy menisi boyiche chongqur chüshinishning yollirini ögüniwalghan idim.
Kona awustriye köp milletlik bir dölet idi. Bundaq bir dölette, herqaysi milletlerning kündilik turmush alahidilikidin tepsili xewerdar bolimen dééyish bekla tes idi. Fransiye-gérmaniye urushida dangliq gérmaniye armiyisi ghelibilik jenglerni qilghandin kéyin, gérmaniyilikler chégrasining yénidiki némislarni kündin kün’ge untushqa bashlidi. Gérmaniyidiki némislarning köp qismi awstriyide némis bolushning qanchilik tes ikenlikini bilmeytti yaki bilishnimu dégendek xalap ketmeytti. Héchkim awustriyidiki némische mekteplerde némis tilini saqlap qélish üchün tinmay küresh qilishqa mejbor boliwatqanliqini peqet xiyaligha keltürüshmeytti.
Bolupmu awustriye némisliri üstide gep bolghinida ularni her da’im weyran boliwatqan bir xandanliq bilen teng orun’gha qoyup qarishatti.
Ras dégendek awustriye némisliri ötmüshide 52 milyon nopusluq bir döletni qurup chiqalighan eng ésil irq idi. Belkim shu seweptin bolsa kérek, gérmaniyilikler awustriyini pütünley némislarning qolidiki bir dölet dep qarishatti. Bundaq qarash, rushenki bekla chong xata qarash idi! emma awustriyining bu shekilde körünüshi, sherqtiki on milyon némis irqining heqiqetenmu ulugh irq ikenlikini körsitetti. Awustriyide némis mektepliridiki oqutush tilini némischide saqlap tutush, shu asasta awustriyini némis döliti halitide saqlap qélish üchün u yerdiki némislar japaliq küresh qilip kéliwatqanliqini gérmaniyide bilidighanlar yoq déyerlik idi.
Bügünki künde réych (gérmaniye parlamént hökümitini démekchi − t) gérmaniyisining sirtida qalghan milyonlighan qérindashlirimiz némislikning muhimliqini chongqur hés qiliship, ana weten séghinishi ichide pütün qelbi bilen gérmaniyige telpünüp yashimaqta. Ular bu ghayisining ishqa éshishini ümid qiliship héch bolmighanda öz ana tilini saqlap qélish üchün bolsimu japaliq küresh qilmaqta. Eslide ular «némis irqi üchün küresh qilish» ning ehmiyitini bek yaxshi bilidu.
Bu ish shundaq bir tetur waqitqa toghra kélip qalghanki, réych gérmaniyisi mustemlikiler bilenla bolup kétip, chégrisining yinidiki qan qérindashlirigha peqetla köngül bölmey, u yerde némischining kündin-kün’ge yoqulushqa yüz tutqanliqigha perwa qilmay kelmekte idi.
Her waqit, her yerde we her qandaq bir ishta körülginidek, kona awustriye impiriyisi ichidiki her qaysi tillarning öz’ara riqabitidimu mundaq üch xil ademler meydan’gha chiqmaqta idi: ching turup küresh qilidighanlar, némila dése maqul deydighan yumshaqbashlar we munapiqlar.
Men oquwatqan mekteptiki ehwalmu xuddi shundaq idi. Shuni hergiz unutmasliq kérekki, insanlar ottursidiki eng keskin riqabet, ewlat yétishtüridighan yerlerde roy béridu. Bundaq riqabetler izbasar talishishni tüpki mudda qilghachqa, herqandan bir chaqiriqni awal ene shu iz basarlargha qaritish kérek:
− hey némis oghlani, bir némis perzenti ikenlikingni hergiz unutma!
− hey némis qizi, yéqinda shereplik bir némis anisi bolidighanlighingni hergiz unutma!
Yashlarning qelbini chüshinidighan kishiler, bundaq bir chaqiriqni eng qizghinliq bilen qobul qilidighanlarning ene shu yashlar ikenlikini yaxshi bilidu. Yashlar bundaq heriketlerni özige xas usul we öz quralliri bilen ming bir xil tüske keltürüp dawamlashturalaydu: ular chet’el naxshilirini éytmaydu; Némis shöhritini unutquzush üchün herqanche hepileshsimu, yashlirimiz bu milliy shöhritini téximu küchlük qizghinliq we joshqu bilen qoghdashqa tirishidu; Chonglar qatnashqan urushqa yardem bérish üchün yanchuqidiki tenggilirini tijeydu; Din tarqitish niqawi astidiki che’ellik oqutquchilarning yoshurun gherezlirige qarita her da’im hushyar turalaydu. Taqash cheklen’gen öz millitige xas iznek-belgilerni qorqmay taqap yüreleydu we bu seweptin jazalinish, hetta tayaq yéyishkimu pisent qilmay ghorurlinip yüreleydu. Yashlar chonglardin ülge élish bilenla qalmay, köpünche hallarda chonglargha qarighanda téximu küchlük hésiyatlinalaydu. Yashlarni qozghash, ularni yiteklesh chonglargha qarighanda téximu asan.
Kona awustriye milletliri ottursidiki bundaq küreshlerge qatnishish pursiti mangimu nésip bolghan idi. Mektepte jenobiy manshi jemiyiti bilen oqughuchilar uyushmisi üchün i’ane yighattuq, qara, qizil, sériq, renglik bayraqlar bilen bizelgen gül destilirini soghat qilishattuq; ”xayil − yashisun!“ dep towliship tentene qilishattuq; Pash qilinish we jazalinishlardin qorqmay impiriye marshi kayzerlaydning ornigha özimizning «dotchland allés − gérmaniye marshi» ni éytishattuq. Atalmish milliy döletning terkiwidiki irqlar heqqide gep bolghinida, chüshiniksiz milliy tilliridin bashqa milliy ghorurimizni kücheytidighan héch némidin xewirimiz bolmisimu, yashlar siyasiy jehette ene shundaq jenggiwar roh bilen yétishtürülgen iduq. Shunisi éniqki, baliliq waqitlirimda menmu yuwash-yumshaq yétishken bolmay, qisqa waqit ichidila ot yürek ’némis milletchisi‘ bolup yétilishke bashlighan idim. Bu yerde milletchi déginim, bugünki künde milletchi isimni qoyiwalghan partiyining chüshenchiliridin tüptin perq qilidighan bir milletchilik idi.
Shundaq qilip, menmu idiye jehette tizlik bilen yitilmekte idim. On besh yashqa kirgen waqtimdila xandanliq puxralirining wetenperwerliki dégen bilen irq milletchiligi dégen uqumning perqini éniq ayriyalaydighan halgha kélip, resmi milletchi bolup yétilishke bashlighan idim.
Habsbowrg xandanliq tüzümining ichki ehwalini tetqiq qilish awarichiliqigha chidimaydighanlar, méning némishke bundaq bir yol tallighanliqimni menggü chüshinelmeydu. Adette bundaq bir döletning mektepliride peqet omumiy dunya tarixila oqutilatti. Ras dégendek, awustriyining özige xas birer tarixi barmidu? Bu döletning mewjut bolup turalishi bilen uning tereqqiyati némislikke shunchilik zich baghlan’ghanki, némis tarixidin mustesna hergizmu birer awustriye tarixini tesewwur qilalmaymiz. Shunga, némislarning ikki döletke parchilinip kétishini, némis tarixining ikkige bölünüp kétishi dep qarashqa bolidu.
Wiénada zawalliqqa yuz tutqan bu kona padishaliqtiki barliq debdebilik menziriler goya impiriye terkiwidiki barliq milletler bir pütünlükni menggü dawamlashturidu dégen uqumni ipadiligendek körünsimu, eslide bu tashqi körünüshtin bashqa menige ige emes idi.
Habsbowrg xandanliqi yimirilishqa yéqinlap qalghan künlerde, awustriye némisliri ana weten topraqlirigha qoshulup kétish teliwi bilen qelbidin chongqur orun alghan ortaq gérmaniye qurush arzusini yalghuz tarix terbiyisi arqiliqla qozghitish mumkin. Tarix, menggü qurimas bir bulaq bolup, shara’it yar bermigen bezi dewrlerde untulup ketkendek körünsimu, yéngi bir istiqbalni némislarning quliqigha tinmay pichirlap turidu.
Bügünki kündimu mekteplerde oqutilidighan dunya tarix derslirini yenila yaxshi tüzülgen déyishke bolmaydu. Oqutquchilar tarix dersining meqsidi tarixiy weqelikler yüz bergen ay-künler bilen jeryanlarnila oqutush dep qarashmaqta. Bir oqughuchigha nisbeten birer urushning qaysi yili, qaysi aylarda bashlinip qaysi künlerde axirlashqanliqini biliwélishi yaki qaysi bir marshalning tughulghan küni, qaysi bir padishahning textke olturghan waqtini ay-künliri boyiche éniq yadliwélishining qilche paydisi yoq. Tarix dersi, tarixiy weqeliklerni peyda qilidighan esli sewepler bilen uni barliqqa keltürgen amillarni ögünüsh bilen ularni tetqiq qilish meqset qilinishi kérek idi.
Méningche bolghanda, öginish, tetqiq qilish mahariti déginimizde shuni közde tutishimiz kérek: asasiy mezmonlarni saqlap qélip, jeryanlarni untup kétish.
Mekteptiki tarix ders oqushta, bu dersning ehmiyitini eng yaxshi bilidighan, az uchuraydighan talantliq birsining oqughuchisi bolush salahitige érisheligenlikim, kéyinki közqarashlirimning shekillinishi üchün intayin chongqur tesir körsetken dep qaraymen. Hetta shu seweptin pütkül hayatimda yol körsetküch rol oynighan, yash waqitlirimdin bashlapla bir inqilapchi bolup ösüp yétilishim üchün yitekchi rol oynighan dep qaraymen. Manga hel qilghuch tesir körsetken bu iqtidarliq oqutquchum lénzdiki kesipi ottura mektepning tarix oqutquchisi doktor li’opold doétsh dégen kishi idi. Bu oqutquchimiz hésiyatchan, mijezi churs we aq köngül bir adem idi. U joshqunluq notuqliri bilen bizni sihirlep, bizni bu ri’al dunyadin chiqirip ötmüsh esirlerning tumanliq yilliri ichige yiteklep, u dewirlerde kömülüp qalghan bir munche tarixiy weqeliklerni teswirlep bizni hayajanlanduratti. Bizni tarixning u sirliq dunyasigha apirip sayahet qildurghan shu oqutquchimni ta bügün’giche hörmet bilen esleymen. Uning léksiyilirini anglawatqinimizda waqitning qandaq ötüp ketkenlikini sezmeyla qalattuq. Uning léksiyilirining tesiride hayajandin közlirimiz yashqa tolup kétetti. Bu oqutquchimizning eng muhim alahidiligi shuki, u tarixiy weqeliklerni intayin ustiliq bilen teswirlesh bilen birge, tarixiy hadisilerdin sawaq élip bügün’ge tedbiqlash yollirini körsitip bérelishi idi. Bu oqutquchimiz tarixiy weqeliklerni intayin tesirlik teswirlep béreligechke, bizmu pewqul’adde sükünet ichide anglap kitettuq. Bu oqutquchimiz milliy hésiyatlirimizdin paydilinip bizni intizamchan bolushimizgha yitekleytti. Shundaq qilip, özining ders programmisini ongushluq tamamliyalaytti.
Ene shu oqutquchim, manga tarix dersini hemmidin bek söyidighan derstin birisige aylandurghan idi.
Bundaq bir oqutquchini söygen, ene shundaq bir oqutquchining qolida terbiyelen’gen, gérmaniye tarixini ene shundaq bir oqutquchining qolida oqughan birsi, millitining teghdirini weyran qilish üchün her türlük rezillikler bilen shoghullinip kéliwatqan bir xandanliqtin nepretlenmey, uninggha qarshi turmay turalarmu? Burundin tartip millitige xiyanet qilip kéliwatqan, özining peskesh menpe’etini némis menpe’etining üstige dessitiwalghan bundaq bir padishaliqqa kimmu sadiq puxra bolghisi kélidu?
Biz milletchi yashlar, awustriye dölitining gérmanlargha qilchimu muhebbti yoqlighini, bolushiningmu mumkin emesligini bilelmesmiduq?
Bügün roy bériwatqan weqeler, tarixning bizge ögetken tejribiliri awustriye xandanliq a’ilisi bolghan xabsbowrglarning millitige qiliwatqan rezilliklirini téximu toluq, téximu éniq tonutti, xalas. Jenop we shimalda yatlarning zehiri millitimizning eqlini bulghimaqta, wiénanimu her künisi némislardin tazilap, némisliktin barghansiri yatlishiwatqan sheherge aylandurmaqta. Bu debdebilik awustriye xandanliq a’ilisi her bir pursetni qoldin bermey chéx menpe’eti üchün heriket qilishtin qilche nomus qilmaydighan halgha kelmekte. Awustriyining islawiyanlashturulushini némis düshmini bolghan awusrtiye shahzadisi franz férdinand qollap quwetligen idi. Qiziq, bu arshiduk, silawyanlargha yardemliship birge quyup yasighan oqta yene shu islawiyanlar teripidin étip ötme töshük qiliwétildi. Eslide awustriyini yoquridin tüwen’giche omumiy yüzlük islawiyanlashturush ishigha biwaste yitekchilik qilghan adem del bu shahzade emesmidi? Tengri uning tégishlik jazasini bergen idi.
Gérmaniye xelqige artilghan tölem pewqul’adde éghir idi. Ularning biz némislardin bunche köp qan-ter telep qilishi, dunyada körülüp baqmighan zomiliq idi. Ularning gérmaniyige qilghan bu öktemlikining eng chong naheqchilik ikenlikini hetta qarghumu ochuq körüp yételeytti. Bu ishta bizge eng éghir kélidighan teripi shuki, xabsbowrglarning némislargha yoqurqidek düshmenlik qilishini gérmaniyining ittipaqdishi dégenni bahane qilip héchkim ehmiyet bermeslikidur. Gérmaniyimu konirap ebjighi chiqip ketken bu munarxiyide némislikning künsayin weyran qilinishigha pisent qilmay qarap turmaqta. Awustriye xandanliqimu tashqi munasiwetlerde satqunluq qilishqa tayinip awustriyini bir némis döliti halitide saqlap qélishqa urun’ghan bolsa, yene bir tereptin impiriye sariyida némisliqqa qarshi isyan, qisas we öchmenlik uruqini térimaqta idi.
Awustriye xandanliqi ichide roy bériwatqan bu hadisilerni yalghuz gérmaniye réych da’irilila körelmeywatatti. Ular qarghu ademdek ölgen jesetning etirapidin néri kételmey, chirigen süngeklerdin qayta tirilish shepilirini köriwatimiz, hetta bu jesetke jan kirip qimirlawatidu déyiship könglini xosh qilishmaqta idi.
Yéngi tughulghan réych bilen erwahqa aylinip bolghan awustriye ottursida imzalan’ghan bu teleysiz ittipaqdashliq kilishimi ichide kelgüside dunya urushini qozghashning tunji top oqliri yoshurun’ghan, gérmaniyini meghlobiyetke sörep mangidighan amillar yoshurun’ghan déyishke bolatti.
Bu mesilini kitawimning kéyinki bölümliride téximu tepsili tonushturup ötimen. Bu heqte hazirche shunchilik toxtilip özemning gépige qaytay. Yashliq dewrimning desliwidin bashlapla bezi asasliq köz qarashlirim shekillenmekte idi. Uningdin kéyinki yillarda bu türdiki közqarashlirimni üzlüksiz mustehkemlep mangdim. Shu chaghda tikligen közqarashliim tüwendikiler idi:
− némis irqini saqlap qélish üchün mutleq türde awustriye yimirilishi kérek iken.
− milletchi hésiyatqa ige bolush bilen bu xanidanliq puxraliqida turup wetenperwer bolush bir-birsige tüptin zit kélidighan ikki xil ish iken.
− xabsbowrg ordisi némis millitige apet téridighan saray iken.
Shu yillardin bashlap, bu qarashlirimning muqerrer netijisi bolghan mundaq bir tuyghu qelbimde chongqur orun élishqa bashlidi: ana wetinim bolghan némis awustriye tupraqlirini intayin yaxshi körimen. Emma awustriye dölitini ich-ichimdin öch körimen.
Jenggiwar hésiyatlirim
Shuningdin kéyin, mektepte oqughan dunya tarixi heqqidiki bilimlirim mesililerni küzitishimde, bolupmu siyasiy közqarashlirimning shekillinishide intayin muhim bilim ghezinem we yardemchim bolup keldi. Men bu bilimlerge tayinip mesililerni qilche qiynalmayla chüshineleydighan boldum. U yillarda tarixni men ügen’gen bolmastin, belki tarix méni terbiyilep chiqqan iken désem téximu muwapiq kélidiken.
Men ösmürlük waqitlirimdin tartipla siyasiy jehettila bala inqilapchi bolup yétishken bolmay, sen’et sahesidimu shundaq islahatchi rohqa ige bolmaqta idim.
U yillarda awustriyining yoqurqi merkizide bir tyatir ömigi bolidighan. Bu ömekning oyun sewiyisi xéli yaman emes idi. Bu ömek pat-patla men turghan sheherge kélip oyun qoyup turatti. Men on ikki yash waqtimda tunji qétim giyom tél oyunini körgen idim. Aridin uzun ötmey yene shu yerde tunji qétim opira körüsh pursitige érishken idim. U opira lohén’grin opirasi idi. Bu opira méni bashtin tartipla özige jelip qiliwalghan idi. Bash rolchi bayré’uttin teswirligüsiz derijide hayajanlinip, uninggha bekla hewes qilghan idim. Shundin bashlap uning eserliri méni özige pütünley jelip qiliwaldi. Kichikkine bir wilayet shehiride bundaq süpetlik uyunlarni körelishim méning üchün bir teley idi. Bu opira manga kéyinki yillarda téximu yoquri sewiyilik opiralarni körüp chüshinish iqtidarini bergen idi.
Shu waqitlarda yüz bergen ishlar − shu shoxluq ichide nurghun xapiliqlarnimu tartqan u ösmürlük dewrimde − méni, dadamning men üchün pilanlawatqan kesipidin pütünley sowutup kadirliqqa téximu öch qiliwetken idi. Künler ötkensiri kelgüside bir memoriy kadir bolup bexitlik bolalmaydighanlighimni téximu éniq hés qilmaqta idim. Resim sizish qabiliyitim kesipi ottura mekteptimu ispatlan’ghan idi. Bumu talliwalghan yolumdin yanmaslighim üchün bir küch qoshmaqta idi. Öydikilerning yalwurush yaki tehdit sélishlirining héchqaysi manga kar qilmaytti. Kelgüside memoriy kadir bolushni hergiz xalimaymen, choqum bir ressam bolup chiqimen deyttim. Waqitning ötishige egiship, mende binakarliq kesipige bolghan qiziqishmu tedriji shekillinishke bashlighan idi.
U yillarda, binakarliq kesipini resim sen’itini tekammullashturushqa yardemchi bolidighan bir kesip depla oylayttim. Shundaq qilip sen’etkarliqqa munasiwetlik qiziqishlirimning köpiyip bériwatqanliqigha qarap bekla xoshal bolattim. Emma, künlerning biride hemme ish astin-üstün bolup, pütünley bashqa bir ehwalgha düch kélidighanliqini peqetla oylimighan ikenmen.
Tuyuqsiz özgirish
Kesip tallash mesilem kütülmigen bir shekilde özligidinla hel bolup ketti:
Dadamdin ayrilghan künlirimde endila on üch yashqa qedem basqan idim. Dadam, sapsaghlam yürgen künlirining biride, yürek késili qozghilip bizni chongqur musibet ichige tashlap qoyup bu alemdin jimmitila ayrildi. Dadamning eng chong arzuliridin birsi, méni jemiyetke chiqqinida düch kélish éhtimali bolidighan japalardin saqlap qélish üchün bir kesip igisi qilip yétishtürüp chiqish idi. Dadam, bu arzusigha yitelmey axiri u alemge kétip qaldi. Shundaqtimu, bilip-bilmestin bolsimu manga istiqbal toghrisida bir ghayini miras qaldurup ketken bolup, buninggha dadm bilen ikkimizningla ishenchimiz kamil idi.
Deslepki künlerde, mundaq qarighanda ishlirimda közge körün’gidek birer özgirish bolmighandek qilatti. Anammu méni terbiyeleshte dadamning arzusi boyiche yol tutushni özining mejboriyiti dep hisaplaytti. Yeni anammu méning memoriy kadir bolush üchün terbiyilinishimni tileytti. Men bolsam, hergizmu kadir bolmasliq üchün herqandaq waqittikidinmu jahilliq qilip ching turmaqta idim. Ottura mekteptiki ders sétkiliri ghayemge mas kelmigensiri, menmu u derslerge shunche qiziqmaydighan boliwalghan idim. Tuyuqsizla bir qanche hepte dawam qilghan bir késellikke giriptar boldum. Bu késellik, a’ilem bilen bolghan barliq zidiyetlirimni biraqla untulduriwetti. Éghir öpke késilige giriptar bolghan idim. Doxtur anamgha, kelgüside néme bolsa bolsun, méni hergizmu bir ishxanigha uzun’ghiche qamap qoyidighan birer ishqa qoymasliqni alahide jikilesh bilen birge, kesipi ottura mekteptiki oqushumni eng bolmighanda birer yil bolsimu toxtutup turushum heqqide meslihet béridu. Shundaq qilip, yoshurup yürgen arzulirimgha, qet’i waz kéchishni xiyalimgha keltürmeydighan ghayilirim üchün kürishish imkanigha tuyuqsizla érishken idim.
Késellikim seweplik, anam manga kesipi ottura mekteptiki oqushtin chékinip chiqip birer téxnikomgha kirip oqushumgha maqul boldi.
Bu künlerde men bu boliwatqan ishlar ongummu-chüshümmu dep angqiralmay, xoshallighimdin xudumni bilelmey yürdüm. Eslide, u künlirim rastinla bir chüsh ikenduq. Ikki yildin kéyin anamning wapati méning u tatliq chüshlirimni pütünley weyran qiliwetti.
Anam, uzun dawam qilghan azapliq bir késelge giriptar bolghan idi. Anam késel bolghan deslepki künlerdila bu késeldin saqiyish ümidining yoq diyerlik ikenligidin xewer tapqan iduq. Bu zerbe manga bekla éghir kelgen idi. Men, dadamni hörmet qilattim; Emma anamni bekla yaxshi körettim.
Bu achchiq emeliyet, méni derhal bir qarar élishim üchün qistimaqta idi. A’ilimizning eslidinla nachar bolghan ixtisadiy ehwali anam éghir késellik tartqan künlerde asasen pak-pakize qurughdinip ketken idi. Yétimlar yurtining manga béridighan yardem puli turmushumni qamdashqa zadila yetmeytti. Shunga, nimila bolmisun birer ish tépip turmushumni qamdashqa mejbor idim.
Bir chamdan’gha kéyim-kécheklirimni sélip wiénagha qarap seper qildim. Bu seperdin özemge toluq ishench qilattim. Bundin ellik yil awal dadam öz turmushini qamdash üchün atlan’ghan wiéna sepiridin utuq qazinip yan’ghan ikenduq. Menmu uning basqan izidin méngip, tilgha alghidek bir “adem” bolup qaytish iradisini tikligen idim. Shuninggha qarimay yenila hergiz kadir bolmaymen deydighan sözümdin yanmighan idim.
Ikkinchi Bab :Wiénadiki Japaliq Oqush Yillirim
Anam wapat bolghan künlerde kelgüsim üchün kallamda bezi pilanlarni tüzüp qoyghan idim. Eslide anamning késili axirqi basquchlargha kirip qalghan künlerde, wiénagha bérip güzel sen’etler inistitutigha kirish imtighanigha qatniship qoyghan idim. Sizghan resimlirimdin bir bolaqni qoltughumgha qisturup wiéna sepirige atlan’ghan waqtimda, bu énistitutqa qobul qilinidighanliqimgha qet’iy ishinettim. Chunki, kesipi ottura mekteptiki waqtimda mektepning eng yaxshi menzire ressami idim. Bu jeryanda resim sizish qabiliyitim alahide mukemmelleshken idi. Bu jehette özemge ishenchim kamil bolghachqa, ressam pakultitigha choqum qobul qilinimen dep qet’iy ishinettim. Shundaqtimu ensireydighan tereplirimmu yoq emes idi: resim sizish jehette menzire-neqish resimlirini sizishqa, bolupmu bina menzirilirini sizishqa téximu iqtidarliqtek körünettim. Binakarliq sen’itige bolghan qiziqishim, bu jehette ipadilen’gen zowqum tebi’i halda barghansiri küchiyip barmaqta idi. Endila on alti yashqa kirgen bolushumgha qarimay, on besh kün etirapida turup qalghan wiénada méningdiki bu hewes téximu küchlen’gen idi. Xofmuzé’um resim körgezmisini ziyaret qilishqa barghinimda resimlerge diqqet qilish ornigha binaning güzelliklirinila közütüp yürgen idim. Her künisi etigendin ta kün patqiche körüshke tégishlik chirayliq nersilerning hemmisini körüp yürgen idim. Bularning ichide méni eng bek qiziqturghini yenila binalar idi. Opira binasi bilen parlamént binalirini tamasha qilishtin zadila zérikmigen idim. Pütün rin’gstras kochisi manga goya ming bir kiche chüchekliridin élin’ghan bir muziyxanidekla körünetti.
Mana bugün, bu sheherge ikkinchi qétim kirip kelmekte idim. Inistitutqa kirish imtihanidin mutleq türde öteleymen deydighan ishinch bilen meghrur halda netijemni taqetsizlik bilen kütmekte idim. Imtihandin öteleydighanliqimgha shunchilik ishenchim kamil idiki, … imtihandin ötelmigenligimdin xewer tapqinimda goya béshimgha chaqmaq chüshkendek hujuqup ketken idim! emma ötelmigenlikim ras idi. Kirip mektep mudiri bilen körüshüp inistitutning resim bolümige qobul qilinmighanliqimning sewibini sorighinimda, réktor − inistitut mudiri méning tapshurghan resimlirimdin resim sizish qabiliyitimning yoqlighi toghrisida ret qilishqa bolmaydighan pakitlarni körsitip méni qayil qildi. Shundaqtimu inistitutning resim bölümige qobul qilinishimni tilgha élishqimu bolmaydighanlighi, emma binakarliq bölümige kirish éhtimalimning yoq emesligini eskertip qoydi. Buningmu bir qiyin teripi bar idi: binakarliq kesipige teyyarliq qilghan yaki shuninggha yéqin kélidighan birer mektepte oqughan bolushum shert idi. Men bolsam, ya bundaq birer mektepni püttürmigen yaki bundaq birer mektepni sirttin bolsimu oqumighan birsi idim.
Shillér meydanidiki hansén sariyidin ayrilghinimda pütünley weyrane ehwalgha chüshüp qalghan idim. Tunji qétim özemdin gumanlanmaqta idim. Chunki istibdatim toghrisida anglighan sözler manga ejellik zerbe bolup tekken idi. Bu weqe, uzundin boyan diqqet qilmay kelgen bir yatlishish xaraktérimnimu biraqla otturigha chiqirip bergen idi. Bu ishtin bir qanche kün ötkendin kéyin, hushumni yighiwélip özemni kelgüsi binakar qilip perez qilishqa mejbor bolghan idim.
Dégendek ömür yoli musheqqetlik egri-toqayliqlar bilen tolghan idi. Ré’alshkul − kesipiy ottura mektepte bügün’giche sel qarap kelgen, ehmiyet bermigen derslirim, mana bügün méningdin éghir aghritip intiqamini almaqta idi. Inistitutning binakarliq bolümi derslirini özleshtürüsh üchün awal qurulush téxnikisi heqqidiki derslerni alghan bolishim lazim idi. Bu xil dersler üchün yene norimal ottura mektepni püttürgen bolushum kérek idi. Bularning héchqaysisini orundimighan idim. Bir qarimaqqa ghayemni emelge ashurushning birer imkaniyiti qalmighandek körünetti.
Anam wapat bolup wiénagha üchinchi qétim kelginimde özemni tutiwalghan, iradem eslige kelgen idi. Bu qétim wiénada xéli yillar turup qélishim mumkinlikini oylidim. Ghorurum qayta tiklen’gen, meqsidimge yétish yolida düch kélidighan herqandaq müshkilatlargha berdashliq béridighan gheyretke kelgen idim. Men endi binakar bolup chiqishqa tirishimen, bu yolda düch kélidighan qiyinchiliqlar méni boyun egdüreleydighan qiyinchiliqlardin emes dep oylimaqta idim. Chunki herqandaq bir qiyinchiliqqa choqum taqabil turalaymen dep özemge ishench qilattim. Men aldimda düch kélidighan herqandaq bir qiyinchiliqni choqum yéngimen dep özemge qesem qildim. Yézisining aq köngül bir mozdozi turughluq tirishchanliq körsitip kadir bolalighan dadamni özemge sélishturattim. Dadamgha qarighanda men téximu paydiliq bir noqtida ishqa kirishmekte idim. Shunga, méning tirishchanliq körsitishim dadamningkidek unchilik qiyin’gha toxtap ketmeytti. Öz waqtida teghdirning manga qattiqqol bolup körsetken ishlarni, mana bügün tengrining men üchün teyyarlighan bir chéniqish yoli iken dep qarimaqtimen. Yoqsulluq tengrisi méni ilkige éliwélip, nurghun qétim séni weyran qiliwétimen dep tehdit qilip baqqan idi. Her bir tosalghu irademning téximu chingishigha sewepchi bolup, axiri barliq qiyinchiliqlarni yéngip kitelidim.
Bügün, méni qattiq chéniqturup yétishtürgen shu yillargha chin könglümdin rexmet éytimen. Bu jeryanda küchlük iradiliq bolup yétiship chiqqinim üchün memnunmen. U yillar méni rahet ichide yashashqa bolidighan turmush ichidin yulup élip, issiq bir öyde chong bolghan nazuk-mishchan birsi bolup yétiship chiqishimdin qutuldurup, ghem-endishilik künler ichige tashlighaniken. U dewir méni xarliq we yoqsulluq dunyasigha tashlap, kelgüside ghayem üchün qilishim kérek bolghan ishlarni birmu-bir körsetken iken. Mana shuning üchün, u japaliq yillargha rexmet éytishni mejboriyitim dep qaraymen.
Markisizm
Ene shu waqitlardin bashlap közüm échilishqa bashlap, u künlerge kelgiche isminila anglap yürgen, emma némis millitining istiqbaligha intayin éghir tehdit sélip kéliwatqanlighini zadila xiyalimgha keltürmigen mundaq ikki xewpni tonighan idim: markisizim we yehudiyliq.
Wiéna nurghun kishiler üchün oynap köngül achidighan, sebiler üchün bolsa bayram oynaydighan bir sheher hésaplinishi mumkin. Emma méning üchün alghanda, wiéna démek hayatimdiki eng qarangghuluq yillirimning janliq bir xatirisidin bashqa menige ige emes idi. Hetta bügünmu bu sheherning ismi mende namiratliq ichide ötküzgen besh yilliq achchiq eslimilirimdin bashqa birer tesiratni eslitelmeydu. Bu besh yilliq hayatimning deslepki waqitlirida medikar bolup turmushumni qamdashqa urunup baqtim. Shunchilik az ish heqqi alattimki, tapqan pulum qursighimni toyghuzushqimu yetmeytti. U künlerde achliq mendin peqetla ayrilghusi kelmeydighan bir hemrayim we tapqan bir tiyinimnimu teng taliship yeymen depla turiwalidighan ayrilmas bir dostum bolup qalghan idi. Bu achliq derdimge yene sétiwalghan her bir kitawimningmu hessisi qoshulup turatti. Bir qétimliq opira körüshke bérishim etisi bir kün ach qélishimgha sewep bolatti. U künlirimni, achliq digen bu insapsiz dostum bilen tinimsiz jidelliship ötküzgen künler diyishim mumkin. Emma u waqitlarda herqandaq bir waqitlardikidinmu köpirek bir nersilerni ögenmekte idim. Binakarliq ögünüshim, kamdin-kam bolup qalidighan opiragha kirishimdin bashqa, ach qélish hisawigha bolsimu tijigen polumgha sétiwalghan ach qalghan künlirimning yaldamisi bolghan kündin-kün’ge köpiyip bériwatqan kitaplirimdin bashqa könglümni östergidek birer melikemmu yoq idi. Bekla köp oquyttim, ishtin bushighan waqtimning hemmisini kitap oqush we tehlil qilish üchünla serip qilattim. Ene shu shekilde birqanche yil ichide qolgha keltürgen bilimlirim bügünki kündimu manga esqitip kelmekte.
Shunimu tilgha élip ötishim kérekki, bügünki kündiki nezeriyiler bilen közqarash asaslirimni ene shu künlerdiki bilimlirim asasida shekillendürdim déyishim mumkin. Shundin buyan, shu chaghda hulini sélip bolghan közqarash we nezeriyilirimni asasen yéngilimay dégidek öz pitiche saqlap kelmektimen. Yeni u künlerde tikliwalghan qarashlirimning asasini qilche özgertmestin, ulargha sadaqetlik bilen warisliq qilip kelmektimen.
Bügün mundaq bir nersige qet’i ishinimen: insanda ijadiyet pikirlirining asasi adette yashliq dewirliride sélinidiken. Uzun yilliq jemiyet tejribisi we chongqur bilimge ige bolghan bir bowayning bilim ghezinisini tinmay yéngi közqarashlarni otturgha qoyup turidighan, bu közqarashlirining köpligidin ularni emiliyleshtürüsh pursitige érishelmeywatqan, hérip charchashni bilmeydighan bir yashning zihni küch-qudritige qet’iy teng qilmaymen. Yashliq dewir, quramigha yetkinide paydilinidighan bilim bilen pilanlarni teyyarlap béridighan dewrdur. Quramigha yetken waqitlirida, eger bularni ötken yillirida özleshtüriwalghan temkinlik dep atilip kéliwatqan adetler bilen boghup tashlimighanla bolidiken, bu bilim joghlanmiliridin choqum ünümlük paydilinip kételeydu.
Méning u künlerdiki kündilik turmushum öz waqtida birge turghan yashlarning turmush aditidin köp perq qilip ketmeytti: ete qandaq qilarmen dep bek ghem qilip ketmeyttim, ijtima’iy jehette birer chatighimmu yoq idi.
Méning baliliq muhitim ushshaq burju’a muhiti ichide ötken iken. Yeni jismaniy emgek qilidighanlar bilen anche munasiwet qilishmaydighan tar bir dunya ichide ötken iken. Bir qarimaqqa ademning ishen’gisi kelmeydighandek körünsimu, iqtisadiy shara’iti unchiwala yaxshi hisaplanmaydighan ushshaq burju’aziye sinipi bilen medikarlar sinipi ottursida perez qilghanlirimizdinmu chongqur bir hang bar idi. Bu ikki sinip bir-birsige xuddi düshmendek qarishatti. Buning sewebini mundaq chüshendürüsh mumkin: eslide téxi yéqinqila bir waqitta ishchi sinipining sewiyisidin qutulup chiqip melum derijide bilim élish pursitige érisheligen bir qisim kishiler, az-tula yirginidighan burunqi halitige yénip qélishidin yaki u snipqa mensüp kishilerge oxshap qélishidin bekla ensireydighanliqi sewep bolmaqta déyish mumkin. Bundaq yirginishige yene pes körgen burunqi sinipidikilerning qopal, kishini yirgendürgidek mu’amililiridin qalghan eslimiliri bilen medeniyetsizligimu seweplerning biri déyish mumkin. Ene shundaq bir ijtima’iy sewiyidin qutulup moysipet boliwalghan kishiler üchün éytqanda, bir minotliqigha bolsimu keynide qalghanlarning ehwaligha qayta chüshüp qélish qorqunchisi heqiqetenmu süküt qilghili, chidighili bolidighan bir ehwal emes.
Shundaq kishilernimu uchuritishqa boliduki, ijtima’iy sewiyisi yoquri bolghan kishiler melum sewepler tüpeylidin eng tüwen sewiyilik puxralirining derijisige chüshüp qalghanlirida, yoquri sewiyige kéyin chiqip qalghan ”yéngidin pul körgen kishiler” ge qarighanda tüwen tebiqige berdashliq bireleydighan bir tuyghu bilen kirip kélishidu. Bu yerde ”yéngidin pul körgen kishiler“ déginimde, burunqi namratliq halitidin öz küchige tayinip mertiwisini burunqi sewiyidin yoquri kötüriwalghan kishilerni közde tutmaqtimen. Bu türdiki kishilerning burunqi xarlan’ghan künliridiki tartqan japaliq eslimiliri ulardiki bashqilargha ich aghritish tuyghulirini öltüriwetken bolup, ular keynide qalghan burunqi sebdashlirining tartqan azaplirini menggülük untup kétishidu.
Bu noqtidin alghanda, teghdir manga merhemetlik qolini uzatqan iken. Dadamning kadir bolushtin burun maddiy jehette qilche kapaliti bolmighan namratliq künlerni yashighan künlirige oxshash menmu yéngidin shundaq künlerni yashashqa mejbor bolishim, ushshaq burju’aziyiche mishchan dep süpetlen’ginidek bekla nazuk chong bolup, peqet putumning uchinila köreleydighan méningdek birsige u sinipning dunya qarash köz’eynigini mejbori chörüp tashlatquzdi. Shundin étiwaren kishilerni küzetkinimde ichi kawak kishilerni qopal körünüshlük kishileridin ayrish, ularning mijez-xaraktérini bir-birsidin perqlendürüp tonush yollirini ögüniwaldim.
20-esirning bashliridiki wiéna shehiri, ijtima’iy naheqchiliqlar qaplap ketken bir sheher idi. Bu sheherde bayashatliq bilen gadayliq bir-birsige xoshna bolup yashaytti. Sheher merkizi bilen arqa kochilarda herxil irqlardiki herxil meqsetler bilen yighilip herqaysi özining xamxiyal qilghan ümidlirining keynide yürgen kishilerdin terkip tapqan ellik ikki milyon noposluq büyük bir impiriyining qelbining soqushini hés qilishqa bolatti. Bu sheherdiki heshemetlik xan ordisi döletning barliq bolung-puchqaqliridin kelgen bayliqning péyigha chüshüshni yaki ishning épini bilidighanlarni goya magnittek özige tartip turatti. Xabsbowrg munarxiyisining sistémiliq shekilde hemmini bir merkezdin bashqurushqa urunushlirimu yoqurqidek kishilerni jelip qilishqa yiterlik sewep bolup bermekte idi. Bu xil mergezleshtürüsh, bir-birsige peqetla oxshimaydighan qewimlerni ongushluq shekilde bir yerde tutup bir-birsidin ayrilalmas halgha keltüriwélishni meqset qilidighan merkezleshtürüsh idi. Emma buning aqiwitide yoquri tebiqilik yaki yoquri mertiwilik aqsüngekler pewqul’adde bir yerge yighilip qalidighan, téximu yoquri mertiwidikiler bolsa impiratorluqning paytextide we uning xan ordisi ichige chiwindek olishiwalidighan menzirini barliqqa keltügen idi.
Wiéna, kona donay monarxiyisining siyasiy we medeniyet merkizi bolush bilen birge yene, impiriyining iqtisadiy merkizi idi. Dölet kadirliri, sen’etkarlar, bilim ehliliri, hetta armiyining yoquri derijilik ofitsérlirimu namrat ishchilar bilen birge bu paytext shehiride yashaytti. Aqsüngekler bilen sodigerlerning heshemetlik bayashatchiliqi etirapida namiratliqning eng paji’elik qiyapetlirimu bu sheherde birge mewjut idi. Rinstrasr ordisining etirapida minglighan ishsiz aylinip yürishetti. Bu kona wiyatumpalis yolidiki yunda qanallirining qarangghuluqliri ichide, sésiq qarapanchuq yunda deryasi ichide öy-makansiz namratlar xar-zarliq ichide sörülüp yürmekte idi.
Herqandaq bir némis shehiride itima’iy mesililerni wiénadikidek bundaq hertereplime tekshürüp tetqiq qilish, mesililerni bu yerdikidek bundaq toluq küzitish shara’itini tapqili bolmaytti. Emma bu yerde bundaq tekshürüp tetqiq qilishni oylaydighan birmu kishini uchuratqili bolmaytti. Bu mesililerni yoquridin kélip at üstide yürüp küzitip hel qilimen déyish pütünley quruq gep bolup, bundaq mesililerni hel qilishta yoquri organlarning qolidin héchqandaq ish kelmeytti. Bundaq bir namiratliq muhit ichide biwaste yashap baqmighan birsi bu yerdiki mesililerni hergizmu körelmeydu yaki körsimu uni chüshenmeydu. Namirat turmushning temini tétip baqmighanlargha nisbeten bu mesile peqetla körünüshtiki ich aghritish bilenla cheklinip qalidu yaki sun’iy hésidashliq qilish bilenla ötküziwétilidu. Mesilining mahiyitini tüptin tonup yitelmeydighan bundaq urunushlarning her ikkisila ziyanliq idi. Mutleq köp sadiki bayiwetchiler bilen, kéyin béyip qalghanlar bu xil ijtima’iy namiratliq mesilisige qarita hergizmu estayidil pozitsiyide bolalmaydu yaki peqetla bashqilargha yaxshichaq bolup körüniwélish üchünla namratlargha köngül bölgen qiyapetke kiriwalidu. Shundaq qilip, köp hallarda meqsetsiz, hel qilishqa közi yetmeydighandek körünüshte namiratliq üstide gep yorghulutidighan, her waqit yaxshiliq qilish qiyapitige kiriwalidighan bezi medeniyetliklerning tinim tapmay ”amma arisigha chüshüsh“ ni tilgha alghinidek quruq söz qilishidin bashqa gep anglap baqmidim. Bu kishiler chüshinish iqtidarini yoqatqan, qelbi bilen mesilini tashqi körünishi boyiche bilishke tirishqanliqliri üchün, chiqarghan xulasiliri pütünley xata bolup chiqatti. Bu turdiki kishilerning otturigha qoyghan pikirlirining qilche paydisi yoqlighi yaki xelq ammisining ularning buxil saxta köyünüshlirige qarita yirginish, öchmenlik bilen qarap, ularning sun’iy rehimdillik qilishlirigha ret qilish pozitsiyiside bolghanliqini körüp, chüchüp heyran bolghan halda aghzini échipla qélishidu. Ular xelq ammisining özlirige ishenmey bundaq mu’amile qilishini xelqning insapsizlighining bir ispati dep dawrang qilishqa tirishidu.
Bundaq qarashtiki kishiler üchün xelqni birer ijtima’iy heriketke jelip qilishta bu türdiki sun’iy mihriban hadsiler qilche rol oynimaydighanliqini, bir ammiwi heriket hergizmu mihribanliqigha bérilidighan minnetdarliq heqqining netijisi emeslikini, buning bir sediqe tarqitish mesilisi emes belki heqqini bérish, adaletni emelge ashurush mesilisi ikenlikini buxil eqilsizlar unche asan bileleydighan ish emes.
Men ijtima’iy mesililerni bu türdiki kishilerdek chüshinidighan qilip yaritilghan birsi emes idim. Yoqsulluq ménimu u lenetke yoluqqanlar qoshunigha qoshiwetken, ularni téximu yéqindin tetqiq qilishim üchün ularning ichige ménimu teklip qilishqan, ménimu shu tejribe haywini qilip ishlitishning bir parchisigha aylandurghan idi. Eger bundaq ijtima’iy tejribe haywini qilinidighan birsi opiratsiye supisidin tejribe qilinishqa naraziliq körsitip qopup ketken bolsa, bu tejribe haywini qiliniwatqan ademde néme guna bar?!
Bügün men, u yillarda körgenlirimni qayta esleshke shunche tiriship baqqan bolsammu yenila toluq ésimge alalmay kelmektimen. Ésimde qalghan weqiliklerning hemmisila dégidek menmu shu qatarda bolghanlighim üchünla ésimde ching saqlinip qalghan hadisilerdur. Bu kitawimda, u waqitlardiki manga ibret bolup tuyulghan ene shu biwaste uchuratqan ishlar bayan qilindi.
Men u yilliri ish izdewatqan usta ishchi ornida emes belki qursighini toyghazghidek ish heqqi bersila razi bolidighan bir medikar yaki bir shagirt süpitide ish izdewatqinim üchün, ish tépish méningdek birsige unche bek teske chüshmigen idi.
Shundaq qilip, uchisidiki yawrupa étizlirining chang-tozanglirini qéqip-silkip, yéngi bir dunyada, waz kéchelmigen ghayisini könglige püküp yép-yéngi bir hayat yoligha qedem qoyghan, shu arqiliq yéngi birer orun’gha érishish arzusida sheherge kirip kelgen bir kishidin qilche perqim yoq birsi idim.
Bundaq birsi abroy yaki tertip digendek özini cheklep turidighan adetler bilen, ijtima’iy munasiwet yaki örpe adet digendek en’enilerdin toluq qutulup kelgen birsi bolghachqa, bérilidighan herqandaq ma’ashqa maqul dep, ishlesh nomus emes dégen xelq sözige ishinip, tapalighan herqandaq bir ishni tallap olturmay qiliwiretti. Menmu xuddi shundaq özemge yéngi bir yol tapimen digen ümid bilen bu yéngi dunyagha ayaq basqan birsi idim.
Men xéli uzun waqitlarghiche, birer ishta uzun muddet ishlep qalimen déyish undaq bir ishni tépishtinmu bek teske toxtaydighanliqini perq qilmay kelgen ikenmen. Kündilik nénimni qandaq qilsam tépip yermen digen ghemge pétip qélish, méning üchün bu yéngi muhitning eng qarangghu terepliridin biri bolup körün’gen idi.
Usta ishchilarni adettiki bir ishchigha mu’amile qilin’ghandek undaq pat-patla ishtin heydep olturmaytti. Shundaqtimu ularning ishimu unchilik kapaletke ige emes idi. Ishsiz qélip ach qélish xewipige nisbeten az düch kelgendek qilsimu, ularmu ish toxtitilish yaki ish tashlash qataridiki weqelerdin bekla ensirishetti.
Ish heqqining kapaletke ige bolmaslighi, ijtima’iy iqtisadning eng chong eyipliridin biri hisaplinatti.
Yash bir déhqan, sheherlerde asan ishlar bekla köp deydighan geplerge ishinip özini sheherge étip turidu. Ras dégendek, sheherdiki ishlar heqiqetenmu yézidiki ishlardin asan, ish waqtimu qisqa. Emma sheherge yéngi kirgen bu déhqanni chong sheherlerdiki köz qamashturidighan renggareng chiraqlarning heshemiti özige tartip kétidu. Adette yézisida az bolsimu bixeter bir kirimge könüp qalghachqa, yéngisini tapmay turup kona ishini asanliqche tashlighusi kelmeydu. Yézilarda yéza’igilik ishchilirining sani shunchilik az idiki, emgekchan birsining öz yézisida uzun’ghiche ishsiz qélishini tesewwur qilish esla mumkin emes. Yézisidin chiqip ishlesh üchün sheherge kelgen yash bir déhqanni, yézisida ish qilalmighidek derijide ajiz birsi dep qarashqa bolmaydu. Emeliyet shuni körsetmektiki, eng köp köchüp yüridighan kishiler téni saghlam we bestlik kishilerdur. Bu yerde köchmen déginimde, amérikigha köchüp ketkenlernila közde tutmaymen. Tughulghan yézisidin ayrilip melum chong sheherge kétish niyitige kelgen birsimu köchmen hisaplinidu. Umu kelgüside özini néme ishlar kütiwatqanliqini bilmeydighan bir kilechekte teliyini sinap béqishqa teyyar birsi hésaplinidu. Bundaqlar adette sheherge kirish üchün aziraq bolsimu pul yighip andin yolgha chiqidu. Ishi ongdin kelmey, yéngi kelgen künliri derhal qilishqa ish tapalmay qalghidek bolsimu unche bek ümidsizlinip ketmeydu. Emma tapqan ishidin uzun ötmeyla ayrilip qalghidek bolsa uni ghem bésishqa bashlaydu. Yéngidin bir ish tépish, bolupmu qish mewsümliride bekla tes, hetta zadila ish tapqili bolmaymu qalidu.
Shundaqtimu, bu yéngi medikar deslepki heptilerde bundaq qiyinchiliqlargha chidashliq birelishi mumkin. Tizimgha aldurup qoyghan ishchilar uyushmisining ishsizliq yardem puligha tayinip birqanche heptini eplep-seplep ötküziwalalaydu. Ishsizliq künliri uzun dawam qilghidek bolsa, ishchilar uyushmisimu ishsizliq yardem pulini toxtitip qoyidu. Shundaq qilip bu ishsiz kishi yanchughidiki eng axirqi tiyinlirinimu xejlep tügitip éghir namratliq künler ichige pétishqa bashlaydu. Endi bu bichare achqursaq kochilarda sörülüp yürüshke mejbor bolidu. Yénida némisi bolsa shuni sétip xejleshke yaki renige qoyushqa kirishidu. Axirida u kishi rohiy we jismaniy jehettin éghir derijide ze’iplishishke bashlaydu. Bundaq ehwalgha köpünche qish künliri düch kélidighan bolghachqa, yatqidek yermu tapalmay éghir qiyinchiliq ichige pétip qalidu. Uni dep-buni dep künlerning biride birer ishmu tépiwalidu. Emma uzun ötmeyla yene bashqidin yoqurqidek qiyinchiliqlar qayta-qayta tekrarliniwéridu. Ikkinchi qétimliq ishsiz qalghinida yene oxshash qiyinchiliqlar bilen, üchinchi qétimqisida téximu beter hallargha düch kélidu. Axirida da’imliq körülüp turidighan bundaq yoqsuzluq hayatqa berdashliq bérishni, huluqup ketmeslikni öginishke, bundaq japalargha könüshke bashlaydu. Bundaq yoqsuzluq ehwallarning qayta-qayta tekrarlinip turishi bilen, u kishi bundaq qiyinchiliqlargha könüpmu kétidu. Shundaq qilip burunqi ishchan bir adem, boshushup özini tashliwétidighan, paskina yollar bilen haram pul tépishning péyida yürüshtin bashqini bilmeydighan kishilerning qolidiki addi bir oyunchuq haligha chüshüp qalidu. Ishsizliqning sewibini shu ishsizning özige artip qoyidighan naheqchilik höküm süriwatqan bir jemiyet bolghachqa, künlerning biride éqtisadiy heqlirini qolgha keltürüsh üchün küreshke atlinip dölet, jemiyet we medeniy menpe’etige ziyan salidighan heriketler uning üchün adettikichila ishlar bolup bilinidighan bolidu. Bu halgha kelginidin kéyin, ish tashlashlargha qilche oylinip olturmayla derhal qatnishiwéridighan birsige aylinidu.
Bu türdiki hadisilerge minglarche qétim düch kelgen idim. Bundaq misallargha düch kelgensiri nechche milyon nopusluq sheherlerge chish-tirniqimdin öch bolup kétettim. Bundaq sheherler kishilerni goya shirnidek özige jelip qilip, axiri ularni chaynap-ézip yutup tashlaytti. Kishiler sheherge yéngi kelgenliride ularni yenila öz millitige mensüp kishiler dep qarashqa bolatti. Emma ular sheherde qanchiki uzun qalsa, millitidin shunche yiraqliship kétetti.
Chong sheherlerning qarangghu arqa kochilirida menmu yoqsuzluq ichide sörülüp yürüp baqqan idim. U yerlerde teghdirning pütiwetken barliq azaplirini tétip kördüm we bu azapning körsitidighan tesirlirinimu chüshinip yettim. Yene mundaqmu bir ehwal bar idi: ishlesh bilen ishsizliq bir-birsini songdiship kélip turushi netijiside, ademning norimal pul xejlesh turmush rétimimu astin-üstün bolup kétidiken; Waqitning ötishi bilen ishchilarda tijeshlik bilen pul xejlesh, kündilik turmushini retke sélish deydighan uqumlirimu yoqap kétidiken; Ularning bedinimu asta-asta özgirip qoligha pul kirgen künliridiki buzup chéchishqa, puli tügigen künliridiki achliqqa könüp kétidiken. Achliq dégen bu mexluq, pul tépish asan bolghan künlerde kelgüsidiki téximu bixeter turmush köchürüsh üchün tüzülgen barliq pilanlirini méngiliridin süpürüp chiqiriwétidiken. Cholde qélip susizliqta jan talishiwatqan birsige herda’im körünüp turidighan sheytan’gha oxshash asan we rahet turmush teswiri herda’im közige körüniwélip, purset kelgen haman herqanche pul kétishidin qet’i nezer bir qétimliq qan’ghiche toyiwélish xumari ichige pétip qalidu. Ishchi, ish tapar-tapmayla éghir künliri üchün kéreklik herxil aldini élish tedbirlirini pütünley ésidin chiqiriwétidu. Bu ishchi eqlini yoqitip, u küni yanchuqigha qanchilik pul kirgen bolsa uni shu künisila xejlep tügitiwitip pilansiz bir turmush yashashqa bashlaydu. Desliwide bir heptilik tapqan puli bilen besh künni ötkezgen bolsa, kéyin bu kirim uninggha üch kün’ge yétidighan, kiyin yene aran bir kün’ge ... Axiri bérip bir qétimliq bayram qiliwélishqila yétidighan bolidu.
Eger bu ishchi toy qilghan birsi bolghinida, uning bir a’ilisi, bala-chaqisi bolushimu mumkin. Eger er kishi sap niyetlik mihriban adem bolghinida, yeni er bolghuchi bala-chaqisini özige yarisha söyginide, bundaq pilansiz bir turmushqa bu a’ilining hemme ezaliri könüp kétidu. Bir heptilik ma’ashini öyide yep-ichip sorup tozitiwétishidu. Bu a’ilining bundaq betxejlik künlirimu aranla üch kün dawam qilalishi mumkin. Puli tügigiche xalighiniche yep-ichishidu-de, heptining qalghan künliride hemmisi birlikte achliqning derdini teng tartishqa bashlaydu. U chaghda bu öydiki ana bolghuchi ayal titirep turup baqqaldin qerz hésawida bolsimu yimek-ichmek sétiwélip heptining qalghan qarangghu künlirini ötkiziwélishqa tirishidu. Chüshlük tamaq waqtida pütün a’ile ezaliri ghorügülliship ketken destixanning etirapigha olishidu. Yoqning hésawida bolsimu yigidek birnémiliri bolghachqa, héchbirsidin naraziliq ipadisi körülmey ötüp kétidu. Shundaq qilip heptining qalghan künliride heptilik ma’ash chiqidighan künni tama qilip bélini ching baghlap ach olturishidu. Hemme birlikte kéler heptilik ma’ashni alghandin kéyin qandaq xejlesh heqqide mungdiship kétidu, échirqap ketken qursaqliri üchün birmunche pilanlarni tüzüshidu, kélidighan bu bextlik künliri heqqide shalwaqlirini aquzup sözliship olturishidu.
A’ilining narside balilirimu bundaq namirat turmushning betxeshlik-achliq adetlirige könüp kétidu.
Eger a’ilige ata bolghuchi kishi heptining béshidin tartipla öz béshigha buzup-chéchip pul xejleydighan birsi bolghinida ehwal téximu paji’elik tüske kiridu. Ayali balilirim dep éri bilen jidellishiqa kirishidu, er-xotun arisida urush-jidel bésiqmaydu. Netijide er bolghuchi kishi ayalidin zérikip qachqansiri haraqqa shunche bérilishke bashlaydu. Her shenbe künisi gherq mes bolup kéchisi aranla öyige kiriwalidighan bolidu. Özining turmushi bilen balilirini béqish ghémidiki ayal kishi nurghun qétim zawut bilen qawaqxana ottursidiki yolda érini tosiwélip aziraq bolsimu pul ündiriwélishi mumkin. Er bolghuchi kishi yekshenbe yaki düshenbe kéchiliri öyige ghiq mes halda ong-tetür dessep yanchuqlirini qurughdap bolup aranla yétip kirginide, échinishliq tragidiye keyni-keynidin bashlinip kétidu.
U yilliri, bundaq weqelerge yüzlerche qétim düch kelgen idim. Desliwide bundaq ishlargha qarshi chiqip baqqan bolsammu, ulargha düshmen bolup qalidighanliqimni sézip qaldim. Kéyinche bundaq hadisilarning paji’elik tereplirini, buni peyda qilghan tüpki seweplerni chüshinishke bashlighinimdin kéyin, nachar bir muhitning bu bichare qurbanlirigha ichim aghrishqa bashlidi.
Öy derdi téximu éghir dertlerning biri idi. Wiénadiki medikar a’ililikler qorasidiki yoqsuzluqning paji’elirini teswirlep tügetkili bolmaytti. U namirat uwilarni, u jan sani köp, qistaqchiliq, retsiz we paskinichiliq ichidiki u a’ililik binalirini oylisam, bügünmu chachlirim tik turup kétidu.
Meyli hazir bolsun yaki kéyin bolsun bundaq bir yoqsulluq dozixidin qulluq zinjirlirini üzüp boshap kétidighan bu kishiler topini perez qilip baqayli: eger körülishi muqerrer bolidighan qalaymaqanliqtin qilchimu ghem yimeydighan bu insanlar halliqlar sépige angsizliq bilen hujum qilghidek bolsa qandaq aqiwetler kélip chiqaridi?
Méni ene shundaq bir mektepte chéniqturup chiqqanlighi üchün tengrige minnetdarlighimni bildürimen: shundin bashlap qayil bolmighan ishlarni körginimde, chatighim bolmay bir terepte qarap turmay bundaq hadisilerni tinim tapmay küzitishke, bu heqte keng da’irilik melumat toplashqa kiriship ketken idim.
U künlerde etirapimdiki kishilerni renjitip ümidsizlikke chüshürüp qoymasliq üchün bu namratlar tebiqisining mu’amilisige bek étiwar qilmay, ularning qandaq qilip bu halgha chüshüp qalghanliqining seweplirini tépip chiqip, bu heqtiki küzitishlirimni ésimde ching saqlashqa tirishtim. Shundaq qilip bu türdiki échinishliq körünüshlerge özemni yoqutup qoymighan halda berdashliq bérishke gheyret qildim. Manga nisbeten buxil namiratliqlar, ümidsizlikler, chéchilangghuluqlar, edepsizliklerni meydan’gha keltürgen sewepler adem bolmastin belki bundaq xatirjemsizliklerni peyda qilishqa sewepchi bolghan ijtima’iy qanunlar ikenligini tonup yétishke bashlidim. Shuningdek yene, menmu intayin qiyin shara’it astida turmushumni bekla tes qamdap kétiwatqanlighim üchün, bundaq bir japa ichige chüshüp qélishimning tebi’iy netijisi bolghan ghezeplinish, hisiyatqa bérilip kétishtin özemni tutiwélishqa tirishattim. Yaq, bu mesilini bundaq hisiyatqa bérilip chüshiniwalmasliqim kérek idi. Bu ehwallarni özgertish üchün peqet ikkila yol bar idi:
A. Yüksek ijtima’iy mes’oliyet rohigha ige bolghandila, tereqqiyatimiz üchün eng muwapiq pilanlarni tüzüp chiqishqa bolidu; B. Özgertish imkaniyiti qalmighan xa’ishlarni qet’i ikkilenmestin rehimsizlerche cheklishimiz shert.
Tengri, kona nersilerge unche bek ehmiyet bérip ketmey, yéngi hayatliqni perwish qilip yétishtüreleydighan érqlarning dawam qilishigha bekirek köngül bölidu. Bizmu buningdin mustesna emes. Shundaq iken, bizmu saqlap qélish imkaniyiti qalmighan kona shey’ilerge ching ésiliwalmay, derhal qol sélip kelgüsi tereqqiyatimiz üchün eng muwapiq kélidighan tedbirlerni tüzüp ishqa kirishtürishimiz lazim.
Men wiénadiki küresh yillirim jeryanida estayidil küzitish arqiliq mundaq tunushqa kelgen idim:
Ijtima’iy pa’aliyetlerde hergizmu jemiyetning parawanliq ishliri muhim orun tutmaydiken. Hetta parawanliq ishlirighila yépishiwélish kishilerni tamaxor, hurunluqqa bashlap kétidighan intayin külkilik we qilche paydisi yoq heriket hésaplinidiken. Shundaq bolghachqa, iqtisadiy we medeniy turmush parawanliqigha chapliship qalidighan bundaq xatalqlardin qet’i saqlinishimiz shert iken.
Döletke éghir ziyan keltüridighan bulghan’ghan bir ijtima’iy muhit, herqandaq bedel tölinishige qarimay, hetta eng qattiq charilargha murajet qilish hisawigha bolsimu qet’iy özgertilishi shert iken. Bu jeryanda düch kélidighan qiyinchiliqlarni yéngish, tosalghularni bösüp ötüshte hergiz ikkilinip olturmasliq kérek iken. Eger bundaq qiyinchiliqlar bilen tosalghular aldida qanchiki ikkilinip oltursaq, nachar illetlermu shunche ulghiyip kétidu.
Nachar illetlerge qarshi tedbir almay ikkilinip olturidighanlar pütün bir sinip xelqning paji’elik shekilde weyran bolishi we exlaqsizliqlargha giriptar bolishining mes’oliyitini shu sinip kishilirining özliridin köridighan bolghachqa, bundaq nachar illetlerni özgertkili bolmaydu dep hésaplishidu. Ularning bu xil chüshenchisi herqandaq bir aldini élish tedbirlirini ishqa sélish qizghinliqini cheklep turidighan bolghachqa, ular nachar ijtima’iy illetler aldida qolidin héch ish kelmey palechliship qalidu. Ular bu illetlerni tazilash üchün rehimdil, siliq yollargha murajet qilish arqiliq exlaqi islahat élip bérishni xam xiyal qilishtin nérigha baralmaydu. Nachar ijtima’iy illetlerni tazilash pirinsipliri üchün herqandaq bir tedbirni qilche ikkilenmey yolgha qoyushqa teyyar turishi shert.
Ziyanliq ot-chöplerni ikkilenmey yulup tashlashtin qilche pushayman qilmaydighan, bu türdiki ishlarni ichki amanliq üchün dep qilidighan weziyetning barliqqa kélishi, peqet ene shundaq rohqa ige dewrla mes’oliyet wijdani astida izilip ketmeydighan bir dewirdur. Emma awustriye döliti ijtima’iy adalet yaki jemiyet qanunlirigha sel qarap kelgechke, undaq nachar ijtima’iy illetlerni cheklesh herikitini bashlighidek jasaritimu yoq idi.
Namiratliq
U yilliri némislar üchün oylinishqa tigishlik eng muhim xewipning nime ikenligini éniq tonup kételmigen ikenmen. Yeni, méning béshimgha kelginidek ishchilarning iqtisadiy jehettiki namiratliqi yaki ularning nachar adetliri, exlaqi chüshkünliki, rohi halitining töwenliki qatarliqlarning qaysisi milliy teghdirimiz üchün eng éghir xewp boliwatqanliqini téxi éniq uqalmighan idim.
Namiratliq ichige pétip qalghan bir lükchek üchün nede qursiqi toysa razi bolup shu yerde yüriwéridighan bolghachqa, uning üchün némis bolush-bolmasliqning unchilik muhim ehmiyiti yoq hésaplinatti. Bundaq gepni anglighan bizning halliq burju’azlirimiz bu lükchekke ich-ichidin ghezeplinip kitishidu. Burju’azlar, milliy ghururining bunche éghir depsende qilinishlargha berdashliq bérelmey chalwaqiship ularni haqaret qilishqa kirishidu.
Ejiba, u namrat kishilerdin qanchisi özlirining herqaysi sahelerde intayin zor utuqlarni yaritalighan üstün érqqa mensüp shereplik ademler ikenlikini hés qilip kiteleydighandu? Namratlarning qandaq qilip bundaq qarashqa kélip qalghanliqining sewibini shu burju’azlirimiz estayidil sürüshte qilip baqqanmidu?
Bu milletning cheksiz utuqlarni yaritalighini üchünla qudretlik gérmaniye dölitini quralighanliqini, shereplik némis bolup tonulghanliqini bu namratlirimizdin qanchisi hés qilalaydighandu?
Burju’az tebiqilirimiz bundaq bir ghurur we sherepni maxtiship we uningdin meghrurlinip yürgini bilen, buningdin bixewer qalghan xelqini mazaq qilip yürgenlikini özliri hés qilamdighandu?
Bundaq désem, ular manga bundaq ehwal barliq döletlerde omumiy yüzlük körülüp turidighan adettiki ehwallardur, shuninggha qarimay bashqa döletlerdiki ishchilar yenila uz elliride ana wetini üchün ter töküp ishleshni bilidu dep pesh qilip méni ret qilishqa urunishi mumkin. Emma bashqa ellerde buninggha oxshaydighan ehwallarning norimal bir ehwal ikenlikini bahane qilip bizde körüliwatqan bu ehwallargha unche bek heyran qalmaslimiz kérek dep terghip qilishqa héchkimning heqqi yoq. Halbuki, eslide ish ularning déginidekmu emes. Mesilen biz da’im éghizimizdin chüshermey tegishidighan ”fransuzlarning showénizmliq terbiye herikiti“ dégen nersining eslide fransuz medeniyitini kökke kötürüsh yaki ularning déyishi boyiche medeniyetning barliq saheliride uzlirining tengdashsiz medeniyetke ige eng medeniyetlik millet ikenlikini maxtap yürishidighanliqini hergiz unutmasliqimiz lazim. Ular fransuz yashlirini emeliyetni öz péti üginiwalsun dep yétishtürmeydu: ular yashlirigha béridighan terbiyide sobéktiw jehette wetinining siyasiy we medeniy jehetlerde tengdashsiz ikenligige ishendüridighan barliq muhim nersilerni pütün küchi bilen ögitishni muhim wezipe qilishqan.
Ularning bu xil bir terbiyilesh pa’aliyitide eqidisige asas bolalaydighan barliq muhim mezmonlarni öz ichige alghan bolup, ular bu bilimlerni qayta-qayta tekrarlap yashlarning méngisige quyup turidu.
Bizde buning del eksiche, barliq muhim nersilerni pütünley untup kétishni meqset qilghan asasta ma’arip layihisi tüzülüp oqutush yolgha qoyulmaqta.
Bizdiki siyasiy zeher tarqitidighan küsötkiler her bir aq köngül kishilirimizning méngisige kiriwélip, xelqimiz méngiside eng axirda qalghan shu azghine hésiyatlirinimu ghajap yoq qiliwitish üchün pütün küchini ishqa sélip kelmekte.
Endi biz munu menzirini diqqet bilen közitip baqayli:
Ikki éghizliq bir geme qewitide, yette janliq bir ishchi a’ilisi olturidu dep perez qilayli. Bu a’ilining besh balisidin birsi üch yashqa kirgen bolsun, balining bu yéshi tashqi muhitni téxi endiletin idrak qilishqa bashlaydighan waqti hésaplinidu. Bala bu yashta körgen hadisiler adette ta qérighiche mingisidin chiqmay saqlinip qalidighan nersilerdur. Ene shundaq bir irqdishimiz yashawatqan bu muhitni bir köz aldingizgha keltürüp béqing: öy ichining tar we qistangchiliq bolishi herqandaq ademning ichini pushuriwitidighanliqi tebi’iy. Shundaq bolghachqa, bundaq bir öyde jideller özlüksiz yüz bérip turidighanliqimu norimal bir ehwal. Bu ademlerni bu öyde birlikte olturmaqta digendin köre, ularni bir-birsining üstige qatlap tizip qoyghan dégen tüzük. Keng-kushade öylerde özligidinla hel bolup kétidighan uqushmasliqlar bu namiratliq ichige pétip ketken tar öyde axiri chiqmaydighan jidellerge aylinip kétidu. Kichik balilar ottursidiki jidellerni bir chetke qoyup turayli, chunki ular yüz bergen xapichiliqlarni bir demdila untup kétishidu. Emma ana bilen dada ottursidiki kündilik chüshinishmeslikler köp hallarda ademning eqligimu kelmigidek derijidiki qorqunushluq jidellerge aylinip kétidu. Ular arisida yüz béridighan bundaq paji’eler balilarning rohi dunyasigha weyran qilarliq derijide éghir tesir körsitidu. Ghiq mestlikning, qopal mu’amililerning qaysi derijigiche dawamliship baridighanlighini toluq bilish üchün bundaq bir muhitni biwaste körüsh, uni tonush kirek. Téxi endila alti yashqa kirgen yene bir bichare bala eslide peqetla oqush-yézishtin bashqa nersilerni ögünishke mejbor qalmasliqi kirek idi. Emma bundaq bir öyde chong bolghan bala chonglarnimu chüchütkidek bir qisim adetlerni yuqturiwalidu. Rohi jehettin zeherlen’gen, jismani jehettin perwish qilinmighan bu kichik puxrayimiz, mektepke barghan waqtida oqush-yézishni ögen’gendek qilghini bilen, öyige kelginide tapshuruq ishlesh deydighan mesile mewjut emes. Chunki bundaq a’ililerde ders we oqutquchi dégenler közge ilinmaydila emes hetta qet’iy hörmet qilinmaydu. Eslidinla bundaq bir a’ilide mekteplerdin tartip ta döletning eng yoquri organlirighiche bolghan herqandaq bir nersige hörmet qilinmaydu. Din, edep-exlaq, millet we jemiyetkiche bolghan hemme nersige shu balining aldidila qara chaplinidu. Balilardin on töt yashqa kirip qalghini mektiwini püttürginide, uning éngigha qandaq pikirlerning hökmüranliq qilidighanlighini perez qilip baqayli: bir bolsa tebi’iy pen bilimliride ademning ishen’güsi kelmigidek dötlük ipadileydu, ya bolmisa ademning chashlirini tik turghuziwetkidek derijide exlaqsiz, töhmetxor bir qiyapetni ipadilep turidu.
Dunya qarash jehette héchqandaq bir terbiye körmigen emma türmushqa da’ir pütün paskinichiliqlarni körüp uningdin toluq xewerdar bolghan, ene shundaq rezillikler ichide yashap chong bolghan, héchqandaq nersini muqeddes dep tonimaydighan bu yash ösmür, jemiyetke chiqqinida uningdin yene némini kütüsh mumkin?
On üch yashliq bu bala, on besh yashqa kirgiche barliq sahelerge qarshi chiqidighan yaki ularning reqipliri teripide turidighan birsi bolup yétiship chiqidu. Chunki bu bala eqil-idrigini yétishtüridighan barliq pursetlerdin mehrum qaldurulup paskinichiliq, qarangghuluq ichide chong bolghan idi.
Endi uning qoramigha yetken waqtidiki terbiyilinishige bir köz yügürtip baqayli:
Yash waqitlirida dadisidin némini körgen bolsa shuni qilishqa tirishidu. Öyge xalighan waqtida qaytidu, dadisigha oxshash bichare apisini dumbalaydu, tengrige, pütün ka’inatqa til tekküzidu, axirida bir jinayet sadir qilip özgertish ornida qamilip yatidu.
U yerde uninggha eng axirqi qétimliq lak bérilidu.
Shundaq qilip, bu bala bizning burju’azlirimizmu bu yash puxrayimizda ”milliy hésiyat“ lar néme üchün shunche ze’ipliship ketkendu dep heyran bolghan halda hangwéqip aghzi échilipla qalishigha sewep bolghidek birsi bolup yétiship chiqidu!
Burju’aziye jama’iti her küni tiyatirlarda, kinolarda, nachar kitaplarda we exlaqsiz gézitlarda xelqning éghir zeherlinip ketkenligini körüp, xelq ammisining exlaqi pezilitining tüwenligi, milliy hésiyatlirining kamliqigha qarap chüchüp kétishidu! sehniler, gumanliq teshwiqat organliri we bashqa sahedikiler milliy qimmitimiz heqqidiki melumatlarni kichik körsitish, addilashturush üchün birliship heriket qiliwatqandek körünmekte. Bu türdiki deslepki terbiye mesililirini bir chetke qoyup turayli. …
Bir qewimni millet halitige keltürüsh ishi shexsiler boyiche terbiyilesh üchün zörür bolghan a’ile sehnisi, saghlam bir ijtima’iy muhit berpa qilalishimizgha baghliq. Bolupmu a’ilide we mekteplerde wetinimizning medeniyet, iqtisad we bolupmu siyasiy jehettiki ulughlighini ögen’genler, bu milletke mensüp bolghanlighining ghorurini hés qilalaydu we choqum hés qilidu. Adem peqet söyidighan nersiliri üchünla jan tikip küresh qilalaydu, söyüsh üchün qayil bolush we uni hörmet qilishi lazim. Hörmet qilish üchün héch bolmighanda uni tonushi, bilishi lazim. Buning üchün yene ma’arip shert.
Men bu türdiki ijtima’iy mesililerge alahide qiziqip, bu mesilini intayin estayidilliq bilen tetqiq qilishqa kirishken idim. Shundin étiwaren, upughumda namelum bolup tuyulghan bashqa bir dunya körünüshke bashlidi.
1909-we 1910-yillirigha kelgende ehwalim yaxshilinishqa bashlap, turmushumni medikarliq qilip qamdashtin qutulup qalghan idim. Su boyaq resimlirinimu sizalaydighan addi bir menzire resimchisi bolup qalghan idim. Eslide bu kesipimdinmu unchilik kirim qilip kitelmisemmu, turmushumni qamdashqa yetkidek pul tapalaydighan bolghan idim. Qiziq yéri bu ishlirim oquymen dep talliwalghan kesipkimu bek mas kéletti. Shundin bashlap medikarliq ishidin qaytip öyge qaytqan waqitlirimdek unchilik hérip-échip kitap oqushqimu waqit chiqiralmay kétidighan undaq ehwaldinmu qutulup qalghan idim. Qiliwatqan ishim, oquymen dep talliwalghan kesip bilen munasiwetlik bolupla qalmay, xalighanche paydilinalaydighan waqitnimu béridighan bir ish idi.
Resim sizish ishini turmushumni qamdash üchün qiliwatqan bolsam, kitap oqushqa bolsa pütün qelbim bilen birilip kiriship ketken idim. Shundaq qilip ijtima’iy mesililer heqqidiki biwaste turmushtin alghan derslirimni ögünishim shert bolghan neziriyiwiy bilimler bilen toluqlash pürsitige érishmekte idim. Bu jehette qolumgha chüshken pütün kitaplarni oqattim we u nezeriyeler toghrisida chongqur pikir yürgizettim.
U waqitlarda etirapimdiki kishilerning méni bekla moysipet dep tonuydighanliqi éniq. Men pütün qizghinliqim bilen binakarliqqimu köngül bolup, özemni buning üchün atimaqta idim. Men bu kesipke güzel sen’etlerning melikisi bolghan muzikini etiwarlighandek qimmet bérip qiziqmaqta idim. Binakarliq bilen shoghullinish méning üchün bir ish bolmastin bir qiziqish, bir söygü idi. Axshamliri hérish-charchash dégenning némiligini bilmestin ta yérim kéchilergiche kitap oquyalayttim yaki resim sizalayttim. Uzun’ghiche berdashliq bersemla kelgüsi üchün tüziwatqan pilanlirimni emelge ashuralaydighanliqimgha bolghan ishenchim barghansiri küchiyip barmaqta idi. Binakar bolup dang chiqirimen dégen iradige kelgen idim. Buninggha qoshumche qilip alahide qiziqip kéliwatqan siyasiy ishlargha bolghan hewisim uning aldida menisiz bir ishtek bilinetti. Men siyaset ishini jemiyet heqqide bash qaturushni xalaydighan barliq kishilerning könglini tinjitish üchünla qiziqip kéliwatqan adettikiche bir qiziqish depla qarayttim. Bu heqte bilimsiz qalghan kishiler tenqit bérish yaki xalighan bir wezipini üstige élish heqqini qoldin birip qoyghan kishi hisaplinatti. Shuninggha qarimay siyaset ishlirigha da’ir bekla köp kitap oquyttim, tehlil qilattim.
Méning ”kitap oqush“ dep chüshen’ginim, özlirini ”bilimlik“ dep atiwalghan kishilirimizning kitap oqush deydighinigha zadila oxshimaytti.
Birer kitapni oqup tügetmey turupla yene birsini qoligha éliwalidighan, bir nersini yézip püttürer-püttermeyla bashqa bir mezmonni yézishqa tutush qilidighan nurghun adem tonuymen. Men undaq kishilerni ”oqughan kishiler“ dep tonimaymen. Undaq kishiler bir patman bilimge ige bolghini bilen, ularning eqli bu bilimlerni ne chüshineleydu, ne ularni bir-birsidin perqlendürüshni bilidu. Bundaq kishiler, birer kitaptiki estin chiqarmasliqqa tégishlik bolghan qimmetlik nersilerni chüpirendiler ichidin tallap chiqip méngisige quyiwélish iqtidarigha ige bolmighan kishilerdur. Bundaq paydisiz yerlirini imkan bolsa zadila oqumasliq, paydisi bolmaydighan mezmunlarni saqlap yürmey tükürüp tashlashni bilish kérek. Kitap oqushtiki meqset hergizmu oqushla bolmastin, oqughan nersilirining ichidin ademning ghayisi we qabiliyitige köre özige paydiliq bolidighan mezmunlarni tallap chiqish, ularni qobul qiliwélish démektur. Shundaq bolghinida her bir kishi öz kesipi üchün shert bolidighan mezmun we qurallargha érisheleydu. Bular u kishining turmushini qamdash yaki yoquri örlishi üchünmu yardimi tégidighan nersige aylinalaydu. Oqushning yene bir meqsidi, yashawatqan bu dunya heqqide asasliq bir qarashqa ige bolushni meqset qilishi shert. Emma her ikkila meqset bilen oqughinimizda, oqughan mezmunlarning méngimizge bir qisim mawzu yaki kitaplar sheklide yadqa élinmaslighi, belki tizilghan neqish tashliridek neq jayigha tizilishi, oqughuchi eqlide dunya heqqide asasiy chüshenchilerni shekillendürishi lazim. Undaq bolmighanda, bu bilimler uninggha érishken kishige, u kishining pütün axmaqliqigha qarimay, paydiliq bolush ornigha qimmiti yoq, chéchilangghu bir dashqaynaqqa aylinip qalidu. Oqughan kishi özini estayidilliq bilen yétishtürüp chiqtim, turmushtin xewirim bar, bilimlik birsimen dep hésablishi mumkin. Halbuki, qandaq oqushni bilmey turup oqughanda, u kishini emliyettin téximu bek yiraqlashturiwétishi mumkin. Bundaq kishiler kelgüside ya birer sanatoriyige kirip qalidu yaki bolmisa qolidin ish kelmeydighan, wetinini satidighan xa’in bir siyasetchige aylinip qalidu.
Bundaq bir kalla, lazim bolghinida chigishliship ketken bilim döwisi ichidin ishqa yaraydighan birer nerse tallap chiqalmaydu. Chunki bundaq bilimlikler padisi jemiyetning éhtiyajlirigha yarisha yétishken bolmastin, peqetla oqughan kitapliri tertip boyiche méngisige öz pétiche üsti-üstilep qatlap qoyulghan qalaymaqan kitap döwisigila oxshaydu. Bundaq bilim alghan birsi bilimge éhtiyaji tughulup burun oqughan kitapliridin paydilinish waqti kelginide, bu bilimlerning qaysi kitapning qanchinchi bétide ikenlikini bilishi shert. Eger u betni tapalmisa, bu bichare axmaq muwapiq kélidighan pikirlerni héchqachan tapalmaydu. Eger birsi kélip bundaq pikirler qaysi kitapning qanchinchi bétige yézilghanliqini éytip bermigende, u kitapni yüz qétim oqughan bolsimu lazim bolghinida herda’im héchnime bilelmey olturup kétip, telep qilin’ghan pikirlerge oxshitiwalghan bashqiche bir némilerni bolsimu tépip chiqish üchün bash qaturup aware bolidu. Buning netijiside toghrisini taptim dep hisaplap, pütünley xata bir meslihetni, xata bir rétsipni otturgha chiqiridu.
Hökümetning eng yoquri derijilik ulughlirining shunche köp bilimlik kishilerdin teshkil tapqan bolishigha qarimay, bekla köp xataliship turidighanlighini yene qandaq bahane körsitip aqlash mumkin? Eger ularni undaq axmaq kishiler emes déyilginide, ularni ademning ichini pushuridighan patologiyilik birer késili bar kishiler dep qariyalmisaqmu, ularni bekla peskesh yalghanchi ademler dep qarashqa toghra kélidu.
Emma oqushni bilidighan kishi birer kitaptin, birer broshordin, yaki birer gézittin özige yaki omumgha paydiliq birer matériyal bar yerni derhal tépip chiqip lazimliq bilimlerge érishishni bilidu. Shundaq qilip qolgha keltürgen bilimlerni, qaysi shekilde bolishidin qet’i nezer otturgha qoyghan qarashlirigha qoshush, tüzitish we mukemmelleshtürüshlerde paydilinip, bu pikirlirining toghra bolghanliqini ispatlap, mezmonini chüshinerlik halgha keltüriwalalaydu. Ishlirida tuyuqsizla birer mesile yaki qiyinchiliq körülginide, oqushni bilidighan kishi yillar boyiche toplighan bilimlirige asasen eqil ishlitip yéngi bir pikirni otturigha chiqiralaydu, düch kelgen yéngi mesilini bu pikirige asalinip tehlil qilishni bilidu. Shundaq qilip düch kelgen mesilini hel qilalaydu yaki uni chüshendürüp chiqalaydu.
Oqush dégenni mana mushundaq tonighandila uning bir menisi, bir paydisi bolidu.
Bir natiq, himaye qilidighan mesilini lazim bolidighan matériyallar bilen ene shu shekilde teminlimigende, bir riqabetchisi aldida dégenlirining ming qétim heqliq we toghra ikenligini sözligini bilen, himaye qiliwatqinini beribir ispatlap chiqalmaydu yaki qarshi terepni qayil qilalmaydu. Uning her bir mesile üstidiki munaziriside zihni uni izagha qoyup yétim qalduridu. Undaq birsi, ya dégenlirini toghrigha chiqarghidek pakitlarni tépip chiqalmaydu yaki bolmisa qarshi terepning aghzini tuwaqlighidek birer éghiz gep tapalmaydu. Eger u bir natiq emes belki özini qayil qilishnila meqset qilidighan birsi bolghinidimu netijisi beribir oxshash bolup, aqiwette hetta özinimu qayil qilalmaydu. Eger teghdir hem köp oqughan, hem iqtidarsiz ene shundaq birsini bash jumhur qilip saylap qoyghan bolsa, ehwalimizning qaysi halgha chüshüp qalidighanliqini tesewwur qilmaq tes emes.
Yash waqtimdin tartipla estayidil oqushqa tiriship kelgen idim. Shundaq qilip, tengriningmu yardimi bilen zéhnim bilen eqlimni eng muwapiq shekilde ishlitip kélelidim. Bu jehettin alghanda, wiénada ötküzgen waqtimni paydisi boldi we beriketlik ötti diyeleymen. Kündilik körgenlirim méni tinim tapmay tetqiq qilishqa ündep keldi. Shundaq qilip bezide hadisilarni neziriye bilen, bezide neziriyini hadisiler bilen ispatlap chiqish imkanigha érishkinim üchün, bir tereptin mingemni quruqtin quruq neziriyeler bilen toshquziwétishtin saqlinip qalalighan bolsam, yene bir tereptin köz aldimdiki hadisiler ichige pétip qélishtin qutulup qalalighan idim.
Kündilik toplighan bu tejribilirim méni mundaq ikki asasliq témida, yaki bolmisa ijtima’iy mesililerde − pikirimni keskin otturigha qoyushum we bu mesililer üstide neziriyiwiy jehettin chongqur tekshürüp tetqiq qilishimgha heydekchi bolup berdi.
Eger u yilliri markisizimning asasi mahiyiti bilen uning neziriyilirini biliwélish üchün kallamni harghidek ishqa salmighan bolsa idim, kim bilidu bu ish kéyin yene qanchilik waqtimni yep kiterdi?
Sotsiyal démokratchilar
Yash waqtimda sotsiyal démokratiye toghrisida bilidighanlirim bekla yitersiz, hetta bilimen dep yürgenlirimmu pütünley xata nersiler ikenduq.
Desliwide sotsyal démokratchilarning yoshurun awaz bérish usuli boyiche omumiy saylam ötküzüsh tüzümini berpa qilish üchün élip bériwatqan küreshliri méni bekla qiziqturghan idi. Chunki shu waqitlardila bu usul ishqa ashurulghinida men bekla öch körgen xabsbowrg tüzümini ajizlitishqa yardimi bolidu deydighan bir qarashta idim. Bu donay döliti, némislikimizni qurbanliq qilmay turup bu jahanda put tirep turush mumkin emes dep qaraydighanlighini sézip qalghan idim. Eslide némis amilini slawiyanlashturush hisawigha özining mewjutliqini uzun muddet saqlap qalalishi esla mumkin emes idi. Buning sewebi shuki, slawyanizmning bu döletni saqlap qalalaydighan küchke ige ikenliki unchilik mubalighe qilin’ghidek derijide küchlük emes idi. Shundaq bolghachqa, ikkilenmey qet’iy aghduriwétishke tigishlik bolghan, on milyonluq bir némis qewimini ölümge mehküm qiliwétishke urunidighan bu habisburg xandanliqining halakitini ilgiri süridighan her qandaq bir heriketni chin qelbimdin qollap quwetleshke her da’im teyyar idim. Méning bu yerde ümid kütkinim, awustiriye köp milletlik bir impiriye bolush sewebidin til jehettiki qalaymaqanchiliqlar bu elning parlaméntini qanchiki parchiliyalisa we uni qanchiki palech halgha chüshürüp qoyalisa, bu babil impiriyisining aghdurulishinimu shunche tézlitip bireleydighanliqi idi. Bu jeryanning netijisi − awustriyidiki némis millitimning azatliqqa chiqqan küni bolup tamamlan’ghan bolatti. Uningdin kéyinki muqerrerlik − uning ana wetinige qoshulup kétishi bolup, buninggha tosalghu bolalaydighan héchqandaq bir küch qalmighan bolatti.
Ene shu sewepler tüpeylidin sotsiyal démokratchilarning köz qarashliri méni özige jelip qilmaqta idi. U yilliri bundaq bir qarashqa ishinip qalghidek sadda birsi bolghinim üchün, sotsyal démokratchilar ishchilar turmushinimu yaxshiliyalaydu dep ishen’gen ikenmen. Shunga ulargha qarshi türüsh ornigha ularni qollighan idim. Kéynche méni ulardin yirgindürgen eng muhim sewep, ularning awustriye teweside némischilikni saqlap qélish jehettiki barliq pa’aliyetlerge qarshi turidighanliqi, islawiyan ”yoldashliri“ bilen bekla apaq-chapaq bolup ulargha nomussizlarche qoyruq shipangshitip kétishliri idi. Islawiyanlarmu ularning bu qiliqlirini razimenlik bilen qobul qilishatti. Islawiyanlar birmunche étiwar qilinishlardin behrimen bolup turatti. Shundaq bolghachqa, ularmu özliriche tirisige patmay numussizliq qélishatti.
On yetti yash waqitlirimda markisizim heqqidimu héch néme bilmeyttim. Sotsiyal démokratiye bilen sotsiyalizimni bir-birsige arilashturiwitettim we bularning her ikkisinila bir menidiki nersiler dep toniwalghan ikenmen. Bu yerdimu japa musheqqetlik turmushum közümni échip, millitimiz düch kéliwatqan xewp bilen xelqimni qaymuqturup yürgen köz qarashlarni toniwélish pursitini bergen idi.
Sotsiyal démokratlar partiyisini bezi namayishliridin tamashibinlar qatarida közitip yürüp sirttin tonighinimdin bashqa, ularning neziriyiliridin qilchimu xewirim yoq idi. Shuningdek ularning egeshküchilirining köz qarashlirinimu bilmeyttim. Ularning xaraktérliri, chüshinish shekilliri we küch-quwwetlirini tonup yételishim üchün ulargha arilashmighan bolsam, belkim kéyin bu ishqa nurghun yil waqit serip qilishimgha toghra kelgen bolatti. Emma biwaste ichige kirip ariliship yürüsh arqiliq ularning heqiqi ehwalini bir qanche ay ichidila toniwalghili bolatti. Digendek, méning ularni tonushum üchünmu bir qanche ayla waqt ketken idi: ularning peziletlik ijtima’iy ghaye dégen niqap ichige pürkiniwalghan intayin xeterlik bir waba ikenligini, eger insaniyet alimi waqitni qoldin bermey ularni derhal dunyadin süpürüp tashlimaydiken, yer yüzi uzun’gha qalmay insaniyettin ayrilip qalidighanlighini qisqa waqit ichidila tonup yetken idim.
Sotsiyal démokratchilarni tunji qétim medikarliq qiliwatqan ish ornumda tonush pursitige érishken idim. Yene kélip shu tunji uchurishish waqtimdila ulargha bolghan ishenchimni yoqutushqa bashlighan idim. Méning tashqi körünüshüm shu künlergiche dégidek bir mektep balisidek retlik, gep-söz, mu’amililirim edeplik, méngish-turushlirimmu siliq idi. U künlerde turmush ghémi méni shunchilik bésiwalghanki, etirapimdikilerge diqqet qilghidek halimmu yoq idi. Achliqtin ölmeslik, kelgüsi teghdirimni yaxshiliwélish üchün muwapiq bir ish tépiwélishtin bashqa héch nime eqlimge kelmeytti. Ishqa kirip üchinchi yaki tötinchi künlirimikin, bir künisi ular bilen gep taliship qalmighan bolsam belkim ular bilen hergizmu tonushmay ötüp kéter ikenmen.
Bir künisi ulardin birsi yénimgha kélip méni ishchilar uyushmisigha eza bol dédi. U kün’ge kelgiche ishchilar uyushmisi dégenning némilikinimu bilmeyttim. Uninggha eza bolushning nime paydisi barliqinimu bilmeyttim. Ular manga ishchilar uyushmisigha eza bolush shert dep éytqinida, bu uyushmning nimige paydisi barliqidin xewirim yoqliqini, shuningdek nime bolishidin qet’iy nezer, bundaq mejborlinidighan her qandaq bir teshkilge kirish niyitim yoqliqini éytip ularning tekliwini silighliq bilen ret qiliwidim, ular derhal mendin uzaqlashti. Ular, bir qanche kün saqlap tursaq, bu teshkilning qandaq bir teshkil ikenlikini uqup eza bolay dep özi aldimizgha kilidighu dep oylidi heqichan. Ular méni bütünley xata tonighan idi. Méni dése, belkim deslepki künlerde bir nerse bilmiginim üchün eza bolushummu mumkin idi. Emma on besh kün ötkendin kéyin ulardin qet’iy yiraq turush lazimliqini tonup yetken idim. Chunki bu jeryanda etirapimdikilerni we ularning teshkilatini téximu éniq tonush pursitige érishken idim. Bu teshkilning mes’ollirigha zadila qayil bolmighan idim. Shundaq qilip bundaq bir teshkilatqa herqanche zorlashsimu qet’iy kirmeymen deydighan iradige kilip bolghan idim.
Deslepki künlerde héchkimge gep qilmay ularning qandaq kishiler ikenlikini küzitip jim yürdüm.
Chüshlük tamaq waqtlirida ishchilarning beziliri yéqindiki erzan ashpuzullargha kétishetti. Qalghanliri ish ornida qélip öyliridin alghach kelgen namiratliq chiqip turghan tamaqlirini yéyishetti. Bularning köp qismi öy-ochaqliq ishchilar bolghachqa, ularning ayalliri chüshlük tamaq waqtigha ülgürtüp siri tökülüp konirap ketken korilarda ghorugül namratlar umichi élip kilishetti. Shenbe küni chüshlük tamaq waqtida ish ornida qalidighan ishchilaning sanimu köpiyip qalatti. Buning sewibini kéyin bildim: eslide ular siyasiy ögünüsh qilattiken.
Men bir bolungda olturiwélip bir parche quruq nan bilen sütümni ichip ularni küzetkesh öz teghdirimni oylap olturghan idim. Bundin kéyin qandaq qilsam bolar dégen ghem ichige pétip qalghan idim. Bezide ularning déyishiwatqan gepliri quliqimgha kiripmu qalatti. Ular, yighinlirigha qatnishishni xalimighinim üchün méni qiziqturush meqsitide yighinlirini manga körsitip turup aldimda échiwatqandekla bilinetti. Dégendek menmu ularning diyishkenlirini anglighansiri chidiyalmayla qalghan idim. Ular jahandiki hemme nersini qarilap bir bashtin inkar qilishatti: ularning déyishiche, millet dégini kapitalistlarning uydurmiliridin bashqa nerse emesmish. − shundin bashlap kapitalist dégen bu sözni xéli köp anglaydighan bolup qaldim − weten dégini burju’aziyining ishchilar sinipini aldash wastisi, qanunlar bolsa ishchilarni ézish üchün paydilinidighan bir qural; Mektepler qul bilen gundipay yétishtüridighan bir orun, din dégini, xelqni téximu asan ékispalatatsiye qilish üchün rohini mest qilidighan bir epiyon; Exlaq dégini peqet qoylarghila xas axmaqane bash égish pirinsipi. … ular qarilimighan birmu nerse qalmighan idi.
Desliwide peqet arilashmay jim olturup tingshap berdim. Emma kéyinche ularning bu axmaqane geplirige berdashliq birelmeyla qaldim. Ularning geplirige reddiye bérip sözleshke kirishtim. Emma shunimu hés qildimki, munazire qiliniwatqan témilar heqqide éniq bir bilimim bolmay turup bundaq munazirilerge qatnishishimning qilche paydisi bolmaydiken. Shundaq qilip reqiplirimning atalmish bilim déyishiwalghan menbelirige murajet qilishqa bashlidim. Ularning köz qarashlirigha munasiwetlik tépilghanliki gézit, zhornal, kitap, broshorlarni yighip oqushqa kirishtim, yaq, toghrisi ularni qaynitip ichmekte idim.
Bezi künliri ish ornimizda ish yoq bolup qaldighan peytlermu bolup turatti. Bu chaqqiche menmu jim turmay ularning qarashliri heqqide bilim joghlashni dawam qilmaqta idim. Shundaq bolghachqa, ish ornidiki bu türdiki bes-munaziriler téximu shiddetlik, téximu jiddi tüs élishqa bashlidi. Ular himaye qiliwatqan qarashlar üstide ulardinmu köp nersilerni ögüniwélip munazirige kirishmekte idim. Bu halet ularni eqlidin azdurup ghudurutup, qopalliq bilen zorluq küch ishlitishlergiche bérip yetti. Qarshi pikirdikilerdin beziliri méni kiyme palobisidin peske tashliwétimen dep tehdit qilishqa bashlidi. Mendin kéme sazliq portidiki ishimni tashlap kétishimni telep qilishti. Menmu yalghuz béshimgha ulargha teng kélelmeydighanlighimni bilip qilche ikkilinip olturmayla u yerdin qattiq renjigen, emma bir munche tejribige érishken halda derhal kétip qaldim.
Bu munazirilerni oylisamla qattiq gheziwim kéletti, emma bu mesilige shunchilik chongqur kiriship ketken ikenmenki, munazirini tashlap keynimge yan’ghim kelmigidek halda idim. Bir nechche heptigiche qursaq köpikimni untushqa bashlidim. U ishimgha qaytip bérishtin bashqa amalim qalmighan idi. Démisimu bir nechche hepte öte-ötmeyla yighqan üch-besh tenggemnimu xejlep tügitip qoyup, qaytidin namiratliq qoynigha chüshüp qalghan idim. Shunga u yerge qaytip baraymu-barmaymu deydighan tallash ixtiyarimmu qalmighan idi. U kimesazliq ornigha qayta bérip ishqa chüshtüm. Shundaq qilip munazirilirimiz yene bashlinip ketti.
Shu waqitta özemge mundaq bir so’al qoyghan idim: bu ademler ulugh we aqsüngek bir irqqa mensüp bolush layaqitige igimidu? Bu su’al, men üchün bekla éghir bir su’al idi. Chunki bu su’alning jawabi ”he’e“ bolghinida, bundaq bir irq munewwer kishilirining yiteklishige layiq bir xelq bolishi kérek idi. Eger buninggha bérilidighan jawap ”yaq“ bolghinida, irqimiz insanliq noqtisidin alghanda eng peskesh, eng bichare bir xelq hésaplinishi kérek idi.
U japa-musheqqet ichide ötken künlirimde, qewimimizdin ayrilip tuyuq yolgha qarap kitiwatqan bundaq kishiler topi shunchilik köpiyip barmaqta idiki, bu kishiler topi millitimizge qarshi intayin qorqunushluq bir qoshun haligha kélishke qarap künsayin ulghaymaqta idi. Bundaq ehwallarni biwaste körüp hés qilghan birsi bolush süpitim bilen, irqimdin ensirimey jim turalishim mumkinmu?
Shundin bir qanche kün ötkendin kéyin, bir ammiwiy namayishni tamasha qildim. Wiénaliq ishchilardin terkip tapqan, keyni üzülmey sozulup kéliwatqan bu namayish qoshunini pütünley bashqiche bir hésiyat ichide küzitip chiqtim. Uzun ketken bir ilan’gha oxshash tolghunup algha ilgirlewatqan namayishchilar qoshunini midirmu qilmay neq ikki sa’et birmu bir küzitip turdum. Axiri könglüm yérim bolghan halda namayish meydanidin ayrilip öyümge qayttim. Qaytish yolumda, bir moxorkichining botkisida «arbéytérzéytung» géziti közümge chéliqti. Bu gézit wiéna sotsiyal démokratchilirining aldinqi qatardiki organ gézitlirining birsi idi. Bu gézitni pat-pat gézit oqush üchün yoluqidighan addi-sadde bir qehwexanidimu körüp qalattim. Shu kün’ge kelgiche bu weyrane gézitni qolumgha élip ikki minot bolsimu chidap turup oqup baqmighan ikenmen. Bu gézitni oqusa ademning quyqa chashlirimu tik turup ketkidek ghezeplinip kétetti. Téxi yéngila ishchilarning namayishini küzitip chiqqinim üchün, ulargha munasiwetlik bu gézitni bir oqup béqish niyitige keldim. Ademni ghezeplendürüp ürpertkidek yalghan toqulmilardin bashqa bir nerse yazmaydighan bu gézitni, shu kéchisi chidap turup bashtin-axiri oqup chiqtim.
Shu kündin bashlap, sotsiyal démokratchilar otturigha qoyghan qarashlirining némilerni öz ichige alidighanlighini nezeriyichilirining mexsus kitapliridin axturup yürmeyla bu türdiki kündilik metbu’atliridin körüp xewerdar bolup turalaydighan boldum.
Kitaplar bilen gézitlar bir-birsidin bekla chong perq qilatti. Kitaplar chongqur bilimlikligini bazargha sélip, erkinlik, abroy, güzellik sözliridin toluq paydilinip, hemme nersini goya peyghemberlerning telimatliridek chalwaqighan halda teriplishetti. Emma ularning gézitliri, insaniyetni qutquzushning yéngi telimati dep otturigha qoyishiwatqan qarashlirini terghip qilishidighan bu gézitlar jidelxorluqta uchigha chiqqan bolup, herqandaq bir peskeshliklerge bash egmeywatqan wetenperwerlerge qarshi herxil bohtanlarni uydurushni qilche nomus bilmey özlirige kesip qilishiwalghan bir metbu’at idi.
Kitaplar, özlirini eqilliq, bilimlik dep qarishidighan bir qisim axmaq, chirigen medeniyetlikler we yoquri mewqelik siniplarni kitapxan qilghan bolsa, gézit-zhornalliri chüshinish iqtidaridin mehrum bolghan padilargha xitap qilishatti.
Sotsiyal démokratiye telimatini uning gézit-zhornal metbu’atliri we edebiy mejmu’elirini oqup yürüp chüshinishke bashlidim. Netijide öz qewimimni qaytidin tonushqa bashlap, ularni yéngidin tépiwalghan idim.
Desliwide yéqinlashqili bolmaydighan hang ayrip turidu dep tonup kelgen bu qewimimge, özemning isil irqimgha bashqilatin söygü bilen baghlanmaqta idim.
Shunche éghir zeherlesh birleshme herikitini perq qilghinimdin kéyin, bulardin zeherlenmey saqlinip qalalishi mumkin bolmighan bu xelqni gunahkar dep qaraydighanlarni peqet axmaq kishiler depla qarash mumkin. Ularni küzitip yürgen u yillirimda, sotsiyal démokratiyening qandaq qilip shunche utughlargha érisheligenligining sewebini éniq tonup yetken idim. Ishchilar sinipining peqetla komunistlar chiqarghan qizil kitaplar bilen qizil gézitlarnila oqup, peqetla qizillarningla yighilishlirigha qatniship yürgenligining sewibini bu gézitlardin téximu éniq biliwaldim. Burju’aziye teripidin weyran qiliwétilgen bu weyrane xelqim, hemmige düshmen qiyapiti bilen, hemmini xarap qilishni terghip qilidighan bir küchning keynidin egiship kitiwatmaqta idi. Nime dégen héligerlik!
Xelq ammisi peqet küchlük we hemmini bésip chüshidu dep qarighan eqidiningla keynidin egisheleydu we bundaq chüshenchige kélip qélishni burju’aziye yaratqan idi.
Xuddi ayallar abistrakit chüshenchilerdin küre konkiritni heriketlerge yéqin bolidighanliqi hemde ajizlargha yéqin yolimay küchlüklerge shertsiz boysunidighanliqigha oxshash, xelq ammisimu bozeklerni emes zomilarni, yalwuridighanlarni emes yalwurtidighanlarni özlirige choqunush obikti qiliwalidu. Bundaq qilish ularni bixeter hés qilduridu. Ular bundaq keskin bir telimatni erkin muhakimidin ewzel köridu. Yeni xelq ammisi özidin bashqa héchqandaq bir küchni tonimaydighan bir küchke boy sunushni cheksiz erkinlik ichide yashashning ornigha qoyidu. Xelq ammisi cheksiz erkinlikke qiziqmaydu. Ular mutleq erkinlik digen uqumni qilche ehmiyiti yoq bir uqum dep qarishidu. Shundaq bolghachqa, xelq ammisigha zorluq küchni hés qildurush, erkinliklerni küch qollan’ghuchi öz qolida tézginlep turushi, kishilerge bu erkinliklerdin bireleydighanliqini éytip turalaydighan bolush lazim. Bundaq qarash bezi kishilerge menisizdek bilinishi mumkin. Emma xelq ammisi birer küch-qudretning tashqi qiyapitini körginidin kéyinla u küchke, uning zorawanliqigha boy sunidighanliqini ipadilep turidu.
Eger sotsiyal démokiratiyige qarshi téximu küchlük yéngi bir sep teshkil qilinip ulargha qattiq zerbe bérilsimu, sotsyal démokratchilarni yéngip chiqish pütünley mumkin idi.
Men ikki yildin az waqit serip qilish arqiliq, sotsiyal démokratchilarning telimatlirini hemde ularning ijra qiliwatqan heriket usullirini toluq ögünüp chiqqan idim. Ular küch-qudretning qimmitini bekla chong bilidiken. Ular küchla bolsa teng kelgili bolmaydighan düshmen yoq dep qarishidiken.
Sotsyal démokratchilarning bu qarash asasida peyda qilghan heriketliri biwaste burju’aziyige qarita bir wehime sélish herikiti bolup otturgha chiqiwatqanliqini sezdim. Burju’aziye, meyli rohiy jehettin yaki jismani jehettin bolsun, bundaq bir hujumgha taqabil turalighidek küchke ige emes idi. Sotsiyal démokratchilar bir isharet bérilishi bilen teng düshminini eqli-hushini yoqatqan’gha qeder rehimsizlerche bohtanlar bilen kömüwétish taktikisidin paydilinip hujumgha ötidiken. Shundaqtimu ularning bu türdiki taktikiliri bir xil xumar haligha kélip, körünerlik birer daghdugha peyda qilishtin nérisigha ötelmeytti.
Sotsyal démokratlarning düshmenliri bolghan burju’aziyimu üzülmey béshigha kéliwatqan bundaq qanunsiz zerbilerdin zérikip téchliqqa érishish ümidi bilen ulargha bash égish charilirini axturushqa kirishidiken. Shundaq qilip sotsyal démokratchilarmu öz meqsitige yételeydiken.
Sotsiyal démokratchilar öz emiliyiti arqiliq zorluq küchtin paydilinishning qimmitini bekla yaxshi biletti. Shundaq bolghachqa, ular muwapiq dep talliwalghan kishilerge tinmay hujum qilip turatti.
Öktichi partiyilerning yumshaqbash kishiliri bolsa sotsyal démokratchilarning kishiler bilelmigen bundaq tereplirini körsitip jénining bériche medihlishidiken.
Sotsyal démokratchilar eqli-hushi norimal qopal mijezlik kishilerdin sel ensireydighan bolghachqa, bu türdiki ademlerni tépiwalsa maxtap ershige chiqiriwétishidu. Shuningdek heqiqi ajizlarghimu unche bek ehmiyet bérip ketmeydiken. Ajizlar qandaqla bolmisun ulardin qorqidu-de.
Sotsyal démokratchilar ijtima’i tüzümini saqliyalaydighan birdin bir küchning peqet özlirila ikenlikige xelq ammisini ishendürüshke urunup, pütün charilarni ishqa sélip öz gherizini qedemmu-qedem ishqa ashurushqa tirishidiken. Ular bezide hetta özlirining bu ghayisige qarshi heriket qilsa, yene bezide bu ghayiliri üchün xizmet qilishqa tirishidiken. Shu arqiliq xelqning diqqet nezirini pat-pat bashqa nersilerge burap turidiken. Diqqiti bashqa yerde bolghan xelq ularning béshini aghritishqa cholisi tegmeydu-de.
Kishilerning rohiy alahidilikidin paydilinish asasigha tayan’ghan bundaq taktiklargha öktichi partiyilermu shuninggha mas charilardin paydilinip hujumgha ötmeydighanla bolidiken, sotsyal démokratlarning üstidin héchkim éniq bir ghelibige érishelmeydu.
Bundaq ehwalarda, ajizlar qandaq qilip özini saqlap qélishtin bashqa héchqandaq bir ishni eqlige keltürelmeydiken.
Bu küzitishlirim arqiliq shexsiler hés qilidighan jismani qorqushning neqeder muhim ikenlikini éniq chüshinip yettim.
Méning ish yérimdimu ene shundaq psixologiyelik oyunlar oynilip turatti:
Kémisazliq ish ornidiki, zawutlardiki, yighin yerliridiki we namayish yerliridiki wehime sélip qorqutushlar, ulargha taqabil turush üchün shuninggha oxshash wehime, qorqutushlardin paydilanmaydighanla bolidiken, ularni héchkim yéngip chiqalmaytti.
Amma arisida bunchilik utuqqa érishken yitekchi partiyimu tebi’iy halda körengleshtin yolini özgertip burun özliri hujum qilip kéliwatqan dölet orunlirining qoynigha özlirini étishidiken. Eslide, qalaymaqanliq weziyet ularning hoquqni qolgha kirgüziwélishi üchün bir purset bolup béridiken. Bu malamatangdin paydilinip ular rastinla muradigha yételeytti. Del shu peytte, her qétimliq hökümet qurghan partiyining qoynigha kiriwélishni pilanlap yüridighan emma qolidin tüzük bir ish kelmeydighan kadirlarmu derhal hakimiyet üstige chiqqan sotsyal démokratchilargha pilan körsitiship, burun sotsyal démokrat düshmini bolghan kishilerni pash qilish hisawigha yéngi hökümet terkiwide dawamliq burunqi lalmiliq ornini saqlap qélishqa tirishidiken.
Sotsyal démokratchilar qolgha keltürgen bundaq saylam ghalibiyitini ularni himaye qilidighan we ulargha egishidighan kishiler qandaq oylaydighandu? Ular bu hökümetni xelq ammisigha qandaq xizmet qilidu dep oylar? Hisyadini yigane kitaplardin ögüniwalghanlar bu so’alning jawabini hergizmu tapalmaydu. Buning üchün xelq bilen birge yashighan birsi bolush kérek.
Emma ularning egeshküchiliri qolgha kelgen bu ghalibiyetni özlirining bu yol üchün uzundin béri harmay-talmay küresh qilghanliqining muqerrer bir netijisi dep teshwiq qilishidu, buninggha qarshi chiqish niyitide bolghan öktichiler ziyan tartsa tartidiki, hergiz payda alalmaydu, shunga hemme ulargha boy sunush shert deydighan gepni terghip qilishqa bashlaydiken.
Sotsyal démokratchilarning bu türdiki zorluq-zombiliq usulliridin xewer tapqinimdin kéyin, bu türdiki térrorchiliqqa düch kelgen xelq ammisigha téximu bek ich aghritishqa bashlidim.
Manga, méni öz xelqim ichide yashatqan, xelqimni tonush pürsiti yaritip bergen, xelqimni axmaq qilip yürgenlerni manga tonutqan, netijide xelqimning béshigha kiliwatqan apetlerning kélish menbesini toniwélishim üchün purset tughdurup bergen shu japa-musheqqetlik künlirimge chin qelbimdin rexmet éytimen.
Ene shundaq usullar boyiche azdurulghan bu xar kishiler siyasetning qurbanliqliridin bashqa birsi emes idi. Eger men, bügün qolumgha chotkamni élip ”tüwen tebiqe“ déyiliwatqan bu sinip rohining bir parche resimini sizishqa urunsa idim, bu resimde yenila nurghun chüshünüksiz noqtilarning saqlan’ghanliqini körsitip ötüshke mejbor bolar idim. Undaq bolmighanda, bu sizghan resimim emeliyetke uyghun kelmeydighan bir resim bolup qalatti. Biz ularni her qanche töwen tebiqidiki kishiler dep qarisaqmu, ularning bir teripide yenila bir nurning chaqnap turidighanlighini körüp alalaymiz. Yeni, bundaq kishiler arisida pidakarliq roh, wapadar dostluqlar pewqul’adde bir semimiylik bilen ipadilinip, özlirini her da’im tartinchaq qilip körsitishetti. Bu peziletler bolupmu chong yashtiki ishchilarda téximu ochuq ipadilinip turatti. Yashlarda bolsa, chong sheherlerning tesiride bundaq peziletler künsayin kamiyip kétiwatqandek qilsimu, yenila shu paskinichiliqlar ichide özining qimmitini yoqatmighan bir munche yashlarni uchurtush mumkin. Ali ghayilargha ige bu yüreklik we mert kishilirimizning siyasiy pa’aliyetlirige yar-yülek bolush ishlirini milletning esheddi düshmini bolghan shu kishilerning qoligha tutquzup qoyulghan bolsa, bu ghayilik kishilirimiz u chirik eqidilerning qarangghu tereplirini téxi perq qilip kitelmigenlikini körsitidu. Chunki téxi birersi otturgha chiqip xelqimizning bu ghayilik kishilirini bulghap kiliwatqan küchlerni pash qilip ulargha zerbe bérishke urunup baqmidi. Shundaq bolghachqa bizning ghayilik kishilirimizde herqanche taqabil turush küchi bardek qilghini bilen, ular yenila sewir qilish telimatining zehiri netijiside ghing qilmay ulargha egeshmekte. Chunki burju’azlar yaratqan namratliq, bu kishilirimiznimu weyran qilip, ularni sotsyal démokratchilarning künlüki astigha qistap qoymaqta idi.
Undaqta, sotsyal démokratchilarning torigha chüshüp qalghan bu kishilerning düshmenliri bolghan burju’aziyining ehwali qandaq? Burju’aziye, ishchilarning eng eqelliy insanliq teleplirini toluq qandurup bermeyla qalmay, hetta ularning bu türdiki eqelliy insanliq teleplirini haqaret bilen ret qilip kelgini üchün, pezilet igisi bolghan ishchi axiri bérip ishchilar uyushmisi deydighan qapqan’gha chüshüp, ularning siyasiti üchün küch chiqiridighan gomashtigha aylinip qalghan.
Deslepki waqitlarda milyonlighan ishchilar sotsyal démokratchilarni chin qelbidin yaxshi körüpmu ketmeyitti. Emma ishchilarning heriketliri özlirige paydiliq bolmighan shara’itlar ichide nurghun qétim ongushsizliqlargha düch kélip meghlop bolghan idi. Burju’aziye partiyiliri bolsa ishchilarning barliq ijtima’iy teleplirige qarita qet’iy qarshi terep bolup otturgha chiqqan idi. Ular, ishchilarning turmush shara’itlirini yaxshilash jehette qilchimu tirishchanliq körsetmigenliki üchün, keng xelq ammisining mejbori halda sotsyal démokratchilarning torigha chüshüp qélishigha birdin bir sewepchi bolghanlar idi. Sotsyal démokratchilar bolsa éghir qiyinchiliq we bésim astida qalghan ishchilarning ehwalidin öz meqsetliri üchün paydilinishqila tirishidu. Burju’aziye barliq ijtima’iy islahatlargha chish-tirniqi bilen qarshi turup kelgenliki, buning netijiside xelq ammisi arisida ghezep uchqunlirining kéngiyishige sewep bolup bergenliki üchün, ishchilar tebiqisimu özlirini sotsyal démokratchilargha tapshurushqa mejbor bolghan idi. Burju’aziye partiyiliri bu jehette sadir qilghan xataliqlirini héch bir waqit tüzitish niyitide bolup baqmidi. Shundaq qilip, ishchilar xelqning esheddiy düshmini bolghan sotsyal démokratchilarning ”biz silerge ige bolimiz“ deydighan yalghan teshwiqatlirigha ishinip qalghan idi.
Bulardin kéyin ishchilar uyushmilirining teshkillinishige asas bolup béridighan exlaqi pirinsiplar otturgha qoyulushqa bashlaydu. Bu asasta qurulghan ishchilar uyushmiliri siyasiy sahelerde sotsyal démokratlarning intayin muhim ikkinchi küchi haligha aylinip qalghan.
Wiénada turiwatqan waqitlirimda ishchilar uyushmisini yoqurqidek küzitishler netijiside éniq tonup, ulargha temkinlik bilen mu’amile qilishqa bashlighan idim.
Eslide, ishchilar uyushmilirini sotsyal démokratchilarning ayrilmas bir parchisi dep qariwélishim bir türlük xata qarash ikenduq. Buni tonup yetkendin kéyin, bundaq xata qarashtin derhal yéniwaldim. Shundaq qilip méning ishchilar uyushmilirigha bolghan burunqi qarashlirim pütünley aghduriwétildi.
Ishchilar menpetini himaye qilish, ishchilarni téximu yaxshi shara’itlargha érishtürüshni özlirige meqset qilip qurulghan ishchilar uyushmiliri irqlar ottursidiki siyasiy küreshlerde yallanma küch ornida paydilinishni meqset qilishqan uyushmigha aylandurup qoyulghanliqini perq qilghan waqitlirim, yigirme yashqa kirip qalghan waqitlirim idi.
Sotsyal démokratchilar, ishchilar uyushmisi herikitining tengdashsiz küch-qudritini bashqilardin burun bilip qélishqan idi. Shundaq bolghachqa, ular bu küchtin paydilinip özlirining nurghun pa’aliyetlirini ongushluq qanat yaydurush imkaniyitigimu érisheligen idi. Burju’azlar bolsa, ishchilar uyushmilirining qimmitini bilelmigini üchün jemiyettiki siyasiy ornidinmu ayrilip qalghan idi. Burju’aziye, özige temenna qoyushtek kibirlikige tayinip ishchilar uyushma heriketlirining tereqqiyatini cheklep ularni tuyuq yolgha bashliwitileymiz dep ishinishken idi. Eslide, burju’azlarning déginidek ishchilar herikitining terkiwide milletni weyran qiliwitidighan undaq bir amil mewjut emes bolup, bu jehette burju’aziye pütünley xatalashqan idi.
Eslide, ish buning del eksiche bolup, uyushma heriketliri milletning huli bolghan ishchilar sinipining ijtima’iy ornini östürüshni özlirige ghaye qilip talliwalghanla bolsa héchqachan weten, milletke qarshi heriket qilmastin, belki ortaq bir milliy terbiye yolida zörür bolghan ijtima’iy teleplerni otturgha qoyushup, memliketning tereqqiyati üchün töhpe qoshidighan bir teshkilge aylan’ghan bolatti. Hetta téximu ilgirligen halda xelqning maddiy we meniwiy namiratliqlirigha seweb boliwatqan mesililerni hel qilish arqiliq kishilerning ijtima’iy noqsanlirinimu tüziteligen bolatti. Shundaq bolghachqa, uyushma herikitini bizge birer paydisi barmu dep sorashning héchqandaq ehmiyiti yoq idi. Ijtima’iy chüshenchisi yoq, hoquq we qanun uqumliridin bixewer ghojayinlar wetinimizde mewjutla bolidiken, xelqimizning muhim terkiwi qismi bolghan ishchilar undaq kishilerning menpetperesliki we bashqilargha zulum qilishlirigha qarshi turup xelq ammisining menpe’etlirini qoghdash hoquqigha ige bolishi we buni özige bir wezipe qiliwélishi lazim. Chunki xelq bilen bolghan uyushqaqliqini dawamlashturup, ammining sapliqini qoghdashqa oxshaydighan pa’aliyetler milliy menpetimizgimu uyghun pa’aliyetlerdur.
Eger bir qisim exlaqsiz we insapsiz ghojayinlar özlirini millettin ayrim tutup, bir sinip kishilerning maddiy we meniwiy amanliqigha tehdit peyda qiliwatqan bolsa, ularning insapsizliqi bilen shexsi menpetliri wetenning kelgüsi teghdirige éghir tesir yetküzidu. Bu türdiki xahishlarni cheklesh, shöbihsizki millitimizning himayisige érishidighan yaxshi ishtur.
Bu yerde yene, qaysi birsilirining qurban qilin’ghanliqini bahane qilip, emeliyetke uyghun yaki zit bezi naheqchilikler körülmekte dep saxta mesile peyda qilishqimu héch kimning heddi emes. Bundaq saxta mesile peyda qilish, eslide köpchilikning diqqitini bashqa terepke buriwétishke urunush hélisidin bashqa nerse emes. Ijtima’iy pa’aliyetlerge munasiwetlik barliq pa’aliyetlerning hemmisini yoq qiliwétishqa urunush hergizmu milliy menpe’etimizge toghra kelmeydu. Rast emesmu? Eger yoq qilishqa toghra kelginidimu buning üchün toghra usul bilen heriketke atlinish lazim. Undaq bolmighanda, yalghuz bir ishchi öz aldighan küchlük bir ghojayin’gha hergizmu taqabil turalmaydu. Bu yerde hergizmu heqqaniyetning ghalib kélish mesilisila emes, eger heq digen nersini hemme itirap qilghan bolsa idi, u chaghda otturluqta ne bir zidiyet mewjut bolar idi yaki zidiyet hel qilish deydighan mesile mewjut bolar idi. Heqqaniyet tuyghusi mutleq türde zidiyetning aldini alidighan bir tuyghu. Hetta heqqaniyet tuyghusi bar yerde héch qachan zidiyet deydighan nerse mewjut bolalmaydu. Bundaq bir ehwalda, mesilini özige paydiliq terepke burashning birdin-bir amali − eng küchlük, téximu küchlük birsi bolushtur.
Adette kishiler naheqchilikke düch kelgenliride ijtima’iy qanunlardin paydilinip mesilini hel qilishi kérek idi. Eger bundaq bir qanun yoq yaki uni ijra qilidighan adwukat-sodiyeler bolmighinida, körülgen naheqchiliklerge qarshi birdin bir chare, zorluq küchidin paydilinishla bolidu. Ishchilargha nisbeten éytqanda, bundaq bir zorluq küchini berpa qilishning birdin bir yoli, uyushup teshkillinip bir wekilni otturgha chiqirishtur. Mana bu ishchilar uyushmisining barliqqa kélishidiki zörüriyet. Bu shekilde barliqqa kelgen uyushmilar kündilik turmushqa munasiwetlik barliq emeliy mesililerni hel qilish arqiliq jemiyetke özining hessisini qoshidu. Netijide, körülidighan we körülüsh éhtimali bolghan nurghun kündilik mesililer bix halitidila hel qilinip turulghan bolidu.
Siyasiy burju’aziye (burju’a siyasetchiliri? − t) ishchilar uyushmilirning küch-qudritini bilelmey yaki ulargha sel qarap, ulargha zorluq küch bilen taqabil turush yolini talliwalghan bolsa, sotsyal démokratchilar zerbe yigen terepke köngül bölgen qiyapetke kiriwélip bu küchtin öz menpe’eti üchün paydilinip kétidu. Digendek, ular ishchilar uyushmilirining dertlirini heqiqiy türde chüshinidighanliqini dawrang qiliship, weziyet qalaymaqanlashqan pursetlerdin paydilinip bu küchtin heqiqetenmu ongushluq paydilinip kelmekte.
Ular bu noqtigha kéliwalghandin kéyin, ishilar uyushmisining meqsetlirini asta-asta emeldin qaldurup, uning ornigha bashqa ghayilarni otturgha chiqirishidu. Chunki, sotsyal démokratchilar kolliktiplishish herikitining asasliq programmilirini saqlap qélishqa héchqachan ehmiyet bérip baqqan emes, hetta uninggha héchqachan qiziqip baqmidi dep éytalaymiz.
Netijide, ijtima’iy menpe’etlerni qoghdash üchün teshkil qilin’ghan barliq küchler, sotsyal démokratchi mutexessislirining qoligha kirer kirmey milliy iqtisadni weyran qilidighan küchke aylandurulmaqta. Shundaq qilip, ishchilar menpeti pütünley untulduruldi. Chunki iqtisadiy pa’aliyetlerde körülidighan waqitliq usullardin paydilinish jeryani siyasiy turmushta her türlük bash egdürüsh jeryaninimu barliqqa keltürüp béretti. Emma bundaq bir ehwal bir tereptin jahalet höküm süriwatqan, yene bir terepte axmaq insanlar yighilip qalghan bir weziyettila mumkin bolidighan bir ehwal idi. Bizning ehwalimizni del shundaq bir weziyet ichide dep qarash mumkin idi.
Erkin ishchilar uyushmiliri
Ötken 19-esirning axirlirigha kelgiche, ishchilar uyushma heriketlirining ghayiliri özining deslepki ghayiliridin qéyishqa bashlighan idi. Waqitning ötishige egiship sotsyal démokratchilarning xeterlik siyasiy qapqinigha téximu chongqurlap kirip, axiri sinipiy küreshning zorawan küchliridin birige aylinip qalghan idi. Intayin qiyin shara’itlar astida ming teste berpa qilin’ghan iqtisadiy asaslar keyni-keynidin zerbige uchurtulup weyran qiliwétilgendin kéyin, iqtisadiy asastin ayrilghan bir dölet orginini aghdurup tashlash bekla asan’gha toxtaydu. Bu weziyetke kelgendin kéyin, sotsyal démokratlar partiyisi ishchilar sinipining emeliy teleplirige barghansir qulaq salmas boliwalidu. Emma öz siyasetliri üchün xelq ammisining namiratliqqa pétip qélishining aldini almay yüriwerginide, özlirige xewib yétidighanliqini hemmidin yaxshi bilishidu. Chunki, xelqning teliwini bir qétim qandurup qoyush bilenla ularni menggü özlirige egiship mangidighan qiliwitelmeytti.
Bundaq yüzlinish sinipiy küresh tereptarlirigha shundaq éghir zerbe bolup tuyuldiki, ular derhal yolini özgertiship xelq ammisining türmush sewiyisini omumiy yüzlük östürimiz deydighan tüzümni himaye qilghuchi küchlerge qarshi sep tüzüshke kirishidu.
Ular heyran qalarliq bir shekilde yolini özgertishken idi. Shuninggha qarimay nime üchün bundaq yol özgertkenlikini izahlapmu olturmidi.
Chunki, telepler qanchiki artip barsa, bundaq teleplerni orundap bérish émkaniyitimu shunche qiyinlishatti. Her türlük chüshenche we pikir yürgüzüshtin mehrum bolghan bir xelq ammisigha nisbeten her xil shu’arlarning körsitidighan tesirlirimu alahide küchlük bolatti.
Burju’aziye partiyiliri sotsyal démokratchilarning hakimiyitige izchil nepretlinip kelgen bolsimu, ularni yéngip chiqalighudek birer heriket pilaninimu otturgha qoyushalmighan idi. Eslide, ularmu sotsyal démokratchilargha oxshash ishchilarning turmush sewiyisini yaxshilash heqqide zadila bash qaturup baqmighan idi. Shundaq bolghachqa, bu burju’az digenler héchqandaq bir ishni bashqa élip chiqalmidi. Ular düshmen istihkamlirigha hujum qilish ornigha, özlirini özliri qiyin ehwal astigha chüshürüp qoyup, öz özini muhasirige alghandek ish qilishqan idi. Kéyin yene özliri peyda qilghan bu qiyin muhittin qutulush üchün kéchikip bolsimu bezi tedbirlerni élishqa urun’ghan bolsimu, buning üchün tapqan chariliri zadila kargha kelmidi. Netijide hem özlirini hem bashqilarni renjitishtin bashqa bir netijige érishelmidi.
Shuningdin kéyin ”erkin uyushma“ digen bu teshkilat, xelq ammisigha körsetken tesirige oxshash siyasiy sahelerdimu boran-chapqundek tehdit salidighan küchke aylinip qaldi.
Erkin ishchilar uyushmisi, milliy igilikning bixeterliki bilen uning istiqbaligha, döletning amanliqi bilen shexsining erkinlikige tehdit salidighan bir küchke aylinip qalghan idi.
Démokratiye digen bu uqumni, del shu ishchilar uyushmiliri külkilik, ziyanliq dep teriplishidu. Ularning bu digenliri eslide erkinlikke haqaret qilishtin bashqa nerse emes idi. Ulargha nisbeten, teng-barawerlik digenlik menggü estin chiqirishqa bolmaydighan bir haqaret sözi bolup, ”eger sen bizge yoldash emeskensen, undaqta kallangni izip tashlaymiz“ digenni küchep terghip qilishatti.
Men özlirini insaniyet dosti dep atishiwalghan bu kishiler bilen ene shu teriqide tonushqan idim. Ularni küzitip bérish jeryanida chüshenchilirim kéngiyip téximu chongqurliship bardi. Shuninggha qarimay bu qarishimni özgertish zörüriyitinimu hés qilmighan idim.
Sotsyal démokratiye
Sotsyal démokratlar partiyisining sirtqi körünishini qanchiki küzetsem, ularning idiyisi bilen pelsepesining keynige yoshurun’ghan gherezlirini bilip béqish istigimmu shunche artip barmaqta idi. Emma bu istigimni qandurush üchün sotsyal démokratlar partiyisining élan qilghan matériyallirini shunche axturupmu héch bir melumatqa érishelmigen idim. Eger bu partiyining organ gézitliri iqtisadiy mesililer üstide toxtalghan bolsa, ularning bu jehettiki köz qarashlirida pakit qilip körsetken matériyallirining héchbirsi emeliyetke uyghun kelmeytti. Siyasiy ghayiliri üstide toxtalghan maqaliliridimu qilchilik semimiyetni körgili bolmaytti.
Shuninggha qarimay, ularning alahide maharet ishlitip jidel térish istigi bilen pakit keltürüsh uslubi méni her da’im qattiq yirgendürgen idi. Ularning chongqur tehlil qilip yazghan maqalilirida kikechlep éytqan yalghanliri, sirliq, hetta menisi yoq chüshiniksiz sepsetiler bilen tolghan jümlilirini her qanche bash qaturup oqusammu, ularning bu maqaliliri qilchimu menisi bolmighan quruq nersiler bolup chiqatti. Ularning analizliri shundaq sihirlik aylandurup yézilghanki, axiri nege bérip nede toxtaydighanliqini özlirimu bilelmigidek derijide mujmel gepler bilen tolghan bolatti. Adem bundaq nersilerni oqup birer chüshenchige kélish, özini erkin his qilish, shuningdek bu bash-axiri yoq ”dada’izm“ exliti ichidin qutulup aq köngüllük bilen emeliyetke uyghun bir tuyghigha kélish üchün chong sheherlerde uchiraydighan ”bohém“ (dada’izim − 1917-yili etirapida qurulghan bir edebiyat-sen’et mektiwidur. Bu mektepning ders programmiliri tepekkür bilen chüshinish ottursidiki barliq munasiwetlerni toluq emeldin qaldurushtek telim terbiye bérish yolini tutidu. Bohém − diwane, mazarliq shéyxlirigha oxshash dangliq tilemchiler − ikkilemchi neshriyatning izahati) lardin biri bolush kérek. Sotsyal démokratchilar partiyisini himaye qilidighan aptorlar ashkare dégidek bir qisim xelq ammisining nadanliqidin paydilinip ishqa kirishetti. Chunki bu türdiki amma birer nersini qanchiki az chüshense, shu nerse heqqide shunche köp we shunche yéngi nersilerni bilimen dep turiwalidighan kishiler topi idi.
Shundaq qilip, bu idiyiwiy éqimni özining nezeriye jehettin tuyuq yolgha kirip qalghan we qilche qimmiti yoq nersilerni kötürüp yürgen emeliy pa’aliyetliri bilen sélishturush netijiside, ular yetmekchi boliwatqan yoshurun gherezlirini kéchikip bolsimu éniq tonup yiteligen boldum.
Néme digen dehshet, bu küzitishlirim netijiside qisas bilen nepretni özlirige birdin-bir küch qilishqan bir nezeriyige düch kelmekte idim.
Eslide, sotsyal démokratiyining yoshurun muddasini, yehudiylarning qandaq kishiler ikenlikini bilish arqiliqla chüshen’gili bolattiken. Yehudiy dégen bu xelqni toniyalighinimizda, özimizni bu partiyining ghayisi bilen gherizini perdilep turghan xata chüshenchilerdin toluq qutulduq déyishke bolatti. Eger biz yehudiy digenni tonup alalisaq, bizni qarghularche ishendürüp kéliwatqan bu partiyining ijtima’iy köz qarashliri yirtip tashlinip, uning tigidin sotsyalizimgha hel bérip kökke kötiridighan markisizimning bedbeshire we qorqunushluq chirayini körüp alalaymizken.
Yehudiylar
Yehudiy dégen bu sözlemning qachanlardin bashlap mende özgiche köz qarash bolup shekillinishige bashlighanliqini éniq esliyelmeymen. Yeni yehudilargha qarita selibi köz qarashlargha qoshulmaydighan pikirge kelgen waqitimning qachanlarda bashlan’ghanliqi éniq yadimda qalmaptu. Dadam hayat waqitlirida öyde bu sözlem heqqide birer gep-söz bolghanliqini peqetla esliyelmeymen. Shunisi éniqki, men qattiq hörmet qilidighan dadam yehudiy dégen bu sözlemni mazaq qilip turup tilgha alidighan kishilerni körse, undaq ademlerni jahandin kéyin qalghan qalaq kishiler dep qaraydighanliqini bilettim. Eslide dadamni pütün ömri boyiche hemme nersini dashqaynaq qiliwétidighan chong sheher qarashlirini özige mizan qiliwalghan birsi déyish mumkin. Öy ichide dadam milletchilik közqarashta intayin ching turiwalidighan jahil birsi bolghanliqi üchünmikin, a’ile terbiyisi arqiliq menmu shundaq qarashqa keltürülgen idim. Mektepte oqup yürgen waqitlirimda yehudiylar heqqidiki a’ilemdin yuqturiwalghan bu qarashlirimni özgertishke tesir körsiteligidek héchqandaq bir terbiye bolup baqqan emes. Ri’alshkol (kesipiy ottura mektep? − t) diki waqtimda bir yehudiy sawaghdishimning barliqi ésimde. Biz u baligha zadila yéqin yolimayttuq. Buninggha u bala köpünche waqitlarda bizge rastchil bolmasliqtek mu’amililiri sewep bolghan bolishi mumkin. Shundaq bolishigha qarimay mende yaki sawaghdashlirim arisida yehudiy digen bu qewim heqqide éniq bir köz qarash yoq idi.
14~15 yashqa kelgen waqtimdila siyasiy mesililer üstide gep bolghinida yehudiy dégen bu atalghuni kemsitish sheklide pat-pat anglap qalidighan boldum. U chaghlarda bundaq pes köridighan sözlerni anglisam ichimdin hergizmu razi bolmayttim. Yehudiylargha bérip chétilidighan diniy mez’hepler sewebidin otturgha chiqidighan jidel-majralarni körginimde bundaq ishlarning yüz bérishidin könglüm bekla yérim bolup kétetti. Hetta bundaq jidel qilishlardin bekla narazi bolup kitettim. Biz turiwatqan linz shehiride yehudiylar bekla az idi. Ularning hemmisila dégidek pütünley yawrupaliship bolghan kishiler idi. Hetta ularni men bizge oxshash némis depla hésaplighan idim. U waqitlarda bundaq xata qarashta bolghinimgha qilche ghelitilik hés qilmighan idim. Némis bolush bilen yehudiy bolushning tüpki perqi − ular oxshimaydighan bashqa-bashqa dinlargha étiqat qilidighanliqida depla qarayttim. Hetta yehudiylarning pat-patla bozek qilinishlirini körginimde, bundaq bozek qilish üchün dinni bahane qiliwélishidin bek maqul emes idim.
Men ene shundaq közqarashlar bilen wiénagha kirip kelgen idim. Binakarliq sahesidiki qiziqishim seweplik bu paytext shehirining bir-birsidin güzel heshemetlik binaliri méni özige jelip qiliwalghachqa, bu jehettiki ögünüsh bésimi bilen turmush ghémi helekchilikide deslepki künlirimde wiénaning sheher ahalisini teshkil qilghan her qaysi milliy terkipler heqqide héch qandaq nerse közümge körünmigen iken. U waqitlarda wiéna ikki milyon ahalisi bar bir sheher idi. Bu ikki milyon ahalining ikki yüz mingdek qismi yehudiy ikenduq. U künlerde buningdinmu xewirim yoq idi. Wiénagha kirgen deslepki künlirimde burunqi kallam boyiche yéngiche közqarashlarning qorshawidin unche asan qutulup kiteligidek küchke ige emes idim. Kéyinche ich-ichimdin qattiq heyran bolushqa bashlidim. Bu türdiki tuyghilirim öz küchini körsitishke bashlishi bilen teng, yeni yehudiy dégen bu mesile bilen biwaste uchirashqinimdin kéyin, etirapimni qorshap turghan muhitni qaytidin inchikilik bilen küzitishke bashlidim.
Men tunji qétim yehudiy dégen bu mesilisige tuyuqsiz düch kelginimde bekla heyran qalghan idim. Shu kün’ge kelgiche men yehudiylarni bashqa bir din’gha étiqat qilidighan kishiler gurohi depla bilettim. Diniy toqunushlar bilen diniy étiqatlardin peyda bolghan her türlük zidlishishlarni ademgerchilik bilen insani pezilet noqtisidin her da’im tenqit qilishqa teyyar idim. Shu künlerdiki wiéna metbu’atlirining yehudiylargha qarshi pozitsiyilirinimu medeniyetlik we ulugh bir milletning xaraktirige yarashmidi dep qarayttim. Bundaq ishlarni oylisam, könglüm peqetla qobul qilalmaydighan ottura esirlerdin béri dawam qilip kéliwatqan bezi weqeler qayta yüz bériwatamdu qandaq dep oylap qalattim. Men dégen bu gézitlar birinchi orunda turidighan muhim gézitlardinmu emes idi. Shundaq bolsimu nime üchün bundaq ishlarning yüz bérip turidighanliqini u waqitta menmu éniq bilmeyttim. Shu seweptin bu türdiki gézitlarning yehudiylar heqqidiki bundaq selibi qarashlirini eyni waqtida qobul qilip kitelmigen bolsam kérek. Yehudiy düshmenlikige qarita dangliq gézitlar otturgha chiqip dadilliq bilen reddiye bermey kéliwatqanliqi méni téximu heyran qaldurmaqta idi. Méni téximu heyran qaldurghan yene bir ish, bu gézitlar öz pikirige qarshi bu türdiki gézit-zhornallargha jawap bermey jim turiwélish arqiliq ularni jimjitliq ichige kömiwétip, bundaq hujumlardin héchkimning xewiri bolmaydighan haletni peyda qilalaydighanliqi idi.
Dunyagha dangliq gézitlardin «néw friy pris» ‹yéngi erk›, «wyénér tagblét» ‹wiéna› qatarliq gézitlarni izchil oqup turattim. Bu türdiki gézitlar mushtérilirini her tereplime uchurlar bilen teminlep, weqelerni pütünley biterep turup xewer qilishliri méni bekla hayajanlandurup kelmekte idi. Men bu gézitlarning ene shu xil tereplirini bekla yaqturattim. Ularning peqet birla teripi − ularning bekla éghir bésiq boliwélishi méni qayil qilalmay kelgen bolup, bu teripi köpünche waqitlarda méni ümidsizlendürüpmu qoyghan idi. Ularning bundaq mu’amilisi belkim bu türdiki chong sheherlerni ténch we janliq tutup turush üchün pütün küchi bilen tirishchanliq körsitip kéliwatqanliqidin bolsa kirek dep oylayttim. U waqitlarda, wiénani ene shundaq bir sheher dep tonighanliqim üchün, özemni qayil qilishning bir bahanisi qilip shundaq xulasigha kelgen bolushummu mumkin.
Emma men, bu türdiki metbu’atlarning hökümetke heddidin artuq yalaqchiliq qilip exlaqsizlarche qoyruq shipangshitip kétishlirige zadila qayil emes idim. Xofburg ordisida kichikkine birer weqe yüz berdimu boldi, ular bu weqeni mushtirilirige alahide chong bir ish yüz bergendek, bundaq weqening yüz bergenlikige qattiq epsuslinidighan qiyapetke kiriwélip xewer qilip kétishetti. Bolupmu hökümdar üstide toxtalghanlirida, hökümdarning közige yaxshi körünüsh üchün qilmighan qiliqi qalmaytti. Bundaq maqalilarni körsem, bu gézitlar pütünley yalghan gep satidighan gézitlar iken dep yirgen’gim kélidu.
Yoqurqidek küzitishlirim, méning bügün’giche qolgha keltürgen ”lébiral démokratiye“ toghrisidiki qarashlirimgha dagh chüshürgen idi. Impiriye ordisining yaxshi mu’amilisini bundaq usullar bilen qolgha keltürüshni oylash, xelqning inawitini bir tiyin’ge teng qilmighanliq hisaplinatti. Shundaq qilip, wiénaning dangliq gézitlirige bolghan qiziqishim sowushqa bashlighan idi. Wiénagha kelgen deslepki waqitlirimdin tartipla gérmaniyide yüz bergen siyasiy jehettiki yaki jemiyet hayatidiki hadisilerning hemmisini alahide heweslen’gen halda metbu’atlardin izchil küzitip kelmekte idim. Réych (gérmaniye hökümet mehkimisi, ministirlar kabinti − t) ning küchlinishini awustriyining ze’iplishish késilige sélishturup intayin hayajanlan’ghan halda qiziqip oqup kétettim. Réychning tashqi siyasitidiki muweppeqiyetliri méni cheksiz xoshal qilalighini bilen, ularning ichki siyasiy weziyiti méni unche bek xoshal qilip kitelmigen idi. U waqitlarda ikkinchi guyllawmgha qarshi qanat yaydurulghan küreshlerni peqetla toghra körmigen idim. Men u kishini gérmaniyining impiraturi depla tonimastin, uni yene gérmaniye déngiz armiyisining birdin-bir qurghuchisi depmu hisaplayttim.
Gérmaniye parlaméntida impiratorning siyasiy notuq sözlishige ruxset qilmighanliqini anglap bu parlaminttin bekla renjigen idim. Chunki bundaq bir qararni héchqandaq salahiti bolmighan bir qurultay chiqarmaqta idi. Bu haramtamaqlar qurultiyi, pütkül impiriye xandanliqi esirler boyiche birer qétim bolsimu sadir qilishqa jür’et qilalmaydighan qilche ziyini yoq birer xataliqidinmu köp nachar ishqa tutush qilmaqta idi. Her bir chala saranggha öz köz qarashlirini bayan qiliwélishi üchün sehnige chiqishqa yol qoyghan, hetta qanun tüzigüchi qiyapiti bilen dölet ichide yügensiz qoyiwitilgen pütün qararliq qurultaylarning eng meddah kishilirige sorun yaritip béridighan peskesh bir qurultay, impiriye textide olturghan bir padishahni haqaretliyeliginini anglap cheksiz ghezeplinip ketken idim. Bolupmu méni ghezeplendürgen yene mundaq bir ishmu bar idi: impiriye éghilliridiki eng qashang atlirinimu alahide hörmet bilen salam qilip kütiwalidighan, eger bu at qoyruqini shipangshitip qalghidek qilsimu chin qelbidin hayajanlinip maxtap kökke kötürip kétishidighan wiéna gézitliri, gérmaniye impratorigha munasiwetlik asassiz töhmetlerni köngülliri yérim bolghandek qiyapetke kiriwélishqa shunche tirishqan bolsimu yenila özlirining yaman niyitini yoshurup qalalmay élan qilishqa jür’et qilalishi méni téximu bek nepretlendürgen idi. Eger bu gézitlarning élan qilghan nersilirige qaraydighan bolsaq, ular hergizmu gérmaniye (dochland) impiriyisining ichki ishlirigha arilishish niyetliri yoq ikenlikini ipadileshke herda’im tirishidighanliqini körüp alalaymiz. Tengri ularni bundaq bishemliktin saqlighan bolsa, kashki! emma ulargha qaraydighan bolsaq, ular goya ikki impiriye ottursida kilishimge kelgen wezipilerni orundashqa yardemlishiwatqanlardek körünüshni ipadilishidighanliqini köreleymiz. Bu noqtidin alghanda, ular eslide peskesh niyet bilen dostane qiyapetke kiriwélip paskina barmaqliri bilen yarigha qolini tiqip qochup yürgen kishilerge oxshaytti. Ular bu qiyapette körünüsh arqiliq metbu’atchiliqta rastchil bolush deydighan pirinsipnimu ijra qiliwalghandek qiyapetni namayen qiliwélishatti! eslide, bu gézitlar ene shundaq maqaliliri arqiliq paskina qolliri bilen yarini qochilap mijighlishatti. Undaq qurlarni oqughinimda qursighim köpüp yérilip ketkidek ghezeplinip kitettim. Shundaq qilip, bu dangliq (!) gézitlardin barghansiri guman qilishqa bashlidim. Axirida yehudiy düshmini bolghan gézitlardin «dotchés wolksblet» ‹gérman puxrasi›gézitiningmu ene shundaq jiddi mesilige qarita ulardinmu nazaketlik, téximu siliq bir pozitsiyide mu’amile qiliwatqanliqini oqup heyran qalghan idim.
Bulardin bashqa méni ghezeplendürgen ishlardin yene birsi, dangliq gézitlarning u künlerde fransiyige alahide éhtram bildürp kétishi idi. Ularning bundaq éhtram bildürishi goya bir diniy ibadette fransiyige choquniwatqan haletni eslitetti. Bu dangliq (!) gézitning u ”medeniyetlik xelq“ ni medhiylep yazghan karamet shiérlirini oqughan waqtimda, mende némis bolup qalghanliqimdin nomus qilghidek tesirat peyda qilghan idi. Bu türdiki peskesh fransiye qizghinliq wabasi bu türdiki dangliq gézitlarni talay qétim chörüp tashliwétishimge sewep bolghan idi. Men shundaq waqitlarda derhal wolksblet ‹puxra› gézitini oquyttim. Uning mushtirilirining da’irisi bir qeder tar idi. Bu gézit, bu türdiki ishlargha bekirek diqqet qilip téximu muwapiq bir uslup bilen tehlil yürgizidighan bir gézit idi. Men bu gézitning yehudiylarni yaxshi körüp ketmeydighanliqini bek qobul qilalmisammu, ular élan qilghan bezi maqalilirida shundaq delil-ispatlarni uchritalayttimki, bularni körüp chongqur oygha pétip qalghan waqitlirimmu bolghan idi.
Shundaq dep perez qilimenki, u künlerde wiénaning bashqurush hoquqini qoligha éliwalghan kishi bilen, uning eza bolghan partiyisini ene shundaq bir muhitta tonisam kérek. Bu kishining ismi doktor karl lwégér bolup, u xristyan sotsyalistlar partiyisidin idi. Wiénagha kelgen künlirimde bu partiyini xalimaydighan birsi idim. Men doktor karl lwégér bilen uning partiyisini mute’essipler dep tonuyttim. Emma bir mezgil ötkendin kéyin bu kishini tonush we uning yazghan kitawini oqush pürsitige ériship, ulargha bolghan köz qarishim özgerdi. Hetta bügünki kündimu doktor karl lwégérni herqandaq bir qararliq sheher bashliqliri arisidiki eng qabiliyetlik sheher bashliqi dep qarap kelmektimen. Xristyan sotsyal herikiti heqqidiki köz qarishim özgergendin kéyin, kallamgha orunlishiwalghan barliq xurapi köz qarashlarning hemmisi biraqla pak-pakize süpürüp tashlandi. Yehudiylargha öchmenlik qilidighanlargha bolghan köz qarashlirimmu tedriji özgirishke bashlidi. Emma méning bundaq bir toghra yolni tépiwalalishim bekla egri-toqay yollarni méngish arqiliqla emelge ashqan idi. Buning üchün yene öz kallam bilenmu keskin munazirilerni qilishqa mejbor bolghan idim. Emma eqil bilen hisiyat, bir-birsige düshmen ikki kishige oxshash bir-birsi bilen keskin jenglerni qilishqandin kéyin, eqil üstünlükke ériship ghelibe qazan’ghan idi. Aridin ikki yil ötüp eqil bilen hisiyat qaytidin ittipaq tüzüshken idi. Shundaq qilip hisiyat eqilning sadiq qoghdighuchisi, yol körsetküchisi bolup qaldi. Közqarash jehette alghan terbiyeler bilen eqil ottursidiki ademni azaplighan halda roy béridighan bu türdiki qattiq toqunushlarda, wiénaning musapirlar rayonidin alghan turmush derslirim manga bekla qimmetlik uchurlarni sunup mesililerni chüshinishte manga yardem bergen idi.
Shuningdin itiwaren kocha-doxmushlarda qarghularche aylinip mengdep yürüshtin qutulghan idim. Közlirim échilip etirapni roshen köridighan halgha kelgen idim. Ene shundaq künlerning biride, wiénaning kona mehelilirining birsidin ötüp kétiwatqinimda, tuyuqsizla uzun yekteklik ‹türkler kéyidighan uzun chapan›, qara chachlirini uzun qoyiwetken birsige düch keldim. ”way bu néme ish, bumu bir yehudiy bolghiymidi?“ uni körüp eqlimge derhal bu so’al keldi. Linzdiki yehudilar bundaq qiyapeler bilen yürmeytti. Manga bekla yat körün’gen bu qiyapetke pürken’gen gewdini éhtiyat qilghan halda inchikilik bilen küzitishke bashlidim. Bu gewdini küzitish jeryanida uning yüz-közige sinchilap qaridim. Andin bayiqi özemdin sorighan su’alni derhal özgerttim: ”ejeba bumu bir némismidu?“
Uningdin ayrilghandin kéyin, kallamdiki bu mujmel su’alni yéshish yolini axturush üchün derhal kitaplargha murajet qilishqa kirishtim. Shundaq qilip tünji qétim nechche tengge pul xejlep yehudilargha qarshi kitaplarni sétiwélishqa bashlighan idim. Emma nimishqidu bu kitaplarning hemmisila dégidek kitapxanlar yehudiy öchmenliki üchün qanat yaydurulghan küreshlerdin az-tula xewiri bar deydighan qarash boyiche teyyarlan’ghan iken. Bu kitapchilardiki bayanlar méningde yéngi-yéngi chüshiniksizliklerni peyda qilishqa bashlidi. Ularning közqarashlirini ispatlash üchün keltürgen pakitliri bekla addi nersiler bolup, ilmiyliqqa peqetla yetmeytti. Shundaq qilip xurapiy közqarashlargha qaytidin pétishqa bashlidim. Mendiki bu halet heptilep, hetta aylap dawam qildi.
Mesililer manga shunchilik gheliti, hökümler shunchilik menisiz bilindiki, bulargha qarap emeliyetke uyghun bolmighan birer xulasige kélip qalmay yene dep bekla qiynalghan idim. Shundaq qilip diniy toqunushlar bayan qilin’ghinida bashqa mez’heptiki bir némis qewimi üstide gep bolmaywatqanliqini, biz némislargha tüptin oxshimaydighan bir irq − yehudiy irqi heqqide gep boliwatqanliqini chüshinishke bashlidim. Ras shundaq, gep rastinla yehudiylar üstide boliwatqan idi. Chunki, bu mesile bilen shoghullinishqa bashlap, pütün zihnimni yehudilar üstige merkezleshtürgen künimdin itiwaren wiénani bashqiche bir qiyapette tonimaqta idim. Shundin étiwaren, nege bérishimdin qet’iy nezer qaysi terepke qarisam qaray, hemme yerde yehudiylarni köridighan boldum. Yehudiylarni izchil türde inchikilik bilen küzitip kelginim üchün, ularni bashqa kishiler arisidin derhal tonuwalalaydighan halgha kelgen idim. Wiénaning merkizide, donayning shimaligha jaylashqan mehelilerning tashqi körünüshi gérman meheliliriningkidin tüptin perqlinip turatti. U yerlerde bashqa bir türdiki kishiler mighildiship yüretti.
Shundin kéyin bu mesile üstide, yeni yehudiylarni tonush ishida aziraqla guman qilghidek bolsam, yehudiylarning bir qismi ipadiligen mijez-xuluqliri méningde peyda bolidighan bundaq gumanlarni derhal süpürüp tashlaytti. U yilliri yehudilar arisida küchiyip bériwatqan, wiénada hemme yerge yamirap ketken intayin zor bir heriket bolup shekilliniwatqan yehudiy irqining ghayisi, intayin rüshen heriket halini élip közge chéliqmaqta idi. Bu zor heriketning ismi siyonizm idi.
Yehudiylar arisidiki intayin az bir qisim kishiler siyonizmge qattiq ishinetti. Qalghan köp sanliq yehudiylar bolsa bu pirinsipni qobul qilmaydighan kishilerdek körünsimu, ularning bundaq pozitsiyilirini yéqindin küzitidighanla bolsaq, ularningmu niqapliri yirtilip pütünley bashqa qiyapettiki bir yehudiyning otturgha chiqidighanliqini köriwélishqa bolatti. Ular bizge öz ghayiliri üchün uydurup chiqqan bir qatar qilche asasi yoq seweplerni otturgha qoyup körünüshke bashlaydu. Emeliyette bolsa, erkin yehudiychilar siyasiy pa’aliyet bilen shoghulliniwatqan yehudiylarni biz bilen bir irqqa tewe kishiler emes dep ret qilip baqqanmu emes. Ular özliriningmu bir yehudiy bolghanliqlirini ésige éliship ulardin nomus qilip kétishetti. Shuninggha qarimay ularning bundaq hésiyatliri ularni bir yerge toplinishliri üchün hergizmu tosalghu bolghan emes. Ene shu türdiki libéral yehudiylar bilen siyonist yehudiylar ottursidiki bu xil yalghan zidiyetler méni qattiq yirgendüriwitetti. Ularning bundaq bir-birsi bilen chiqishalmaydighan körünüshke kéliwélishigha sewep qilip körsetken ziddiyetlirining héchqandaq asasi yoq idi. Ularning bundaq qiliqliri heqiqetenmu uchigha chiqqan kazzapliq idi. Ularning buxil hiligerlikliri yehudiy irqi zulum astida qaldi, biz eslide aq niyetlik kishilermiz diyishlirige peqetla mas kelmeytti. Eslini sürüshte qilidighan bolsaq, bu irqning exlaqiy peziletlik boliwélishi pewqul’adde yasalmiliqtin bashqa nerse emes idi. Bu haramtamaqlarning sudin neqeder qorqidighan mexluqlar ikenlikini yüzige qarapla biliwalalaysiz, hetta köpünche hallarda közingizni yumup turup yénigha yéqin kelsingizla ularning sésiq puriqini shu hamat his qilalaysiz. Buni perq qilghan künimdin boyan bu yektek kiyiwalidighan haramtamaqlarning sésiq puraqlirini sezsemla könglüm aynip ashqazanlirim tetür örilip kétidighan boldi. Ularning hemmisi digidek üsti-béshi kir kishiler bolup, edep-exlaq digendin peqetla xewiri yoq idi. Bu digenlirimdin belki qolgha chiqqidek bir nerse his qilalmasliqingiz mumkin. Emma men bu mexluqlarning paskinichiliqliri tigide özlirini etiwarliq irq ewladliri déyishiwalghan bu kishilerning exlaqiy jehettin intayin peskesh kishiler ikenlikini perq qilip, ulardin qattiq yirginidighan boldum.
Shuningdin bashlap yehudiylarning bezi pa’aliyet sahelirdiki heriket qilish shekilliri diqqitimni bekirek jelip qilishqa bashlidi. Andin men ularning heriket qilish sirlirini bir-birlep keshp qilishqa bashlidim. Jemiyette her qandaq shekilde bolishidin qet’iy nezer, herqandaq bir nachar ish mewjutla bolidiken choqum bu ishning ichidin bir yehudiy chiqatti. Bu türdiki paskiniliqlargha neshter sanchila-sanchilmas, sésip purap ketken beden’ge chapliship qalghan qan shorighuchi sazangdek küchlük yurughluqtin közliri qamashqan bir jüp yehudiy otturgha chiqatti.
Yehudilarning metbu’at, güzel sen’et, edebiyat we kino-tiyatirchiliq saheliridiki barliq pa’aliyetlirini inchikilik bilen küzitip chiqqinimdin kéyin, yehudiyliqni qarilashqa bolidighan birmunche pakitlarni toplap chiqqan idim. Shundaq qilip, gézitlardiki chirayliq gepler, qiziqarliq maqalilar manga qilche tesir körsetmes bolup qaldi. Herqandaq bir kino yaki tiyatir élanlirigha qarap bularning ghojayinlirining kimlikini yaki kino sinariye yazghuchisining isimlirini küzitish arqiliqla buning tégidiki paskinichiliqlarni köriwalalaydighan boldum. Bularni tetqiq qilghansiri adem ixtiyarsizla yehudiylargha qet’iy qarshi turidighan birsige aylinip qalatti.
Bu türdiki exlaqsiz pa’aliyetler wiénada xelqimizni zeherlep kéliwatqan bir türlük exlaq wabasi bolup, bu türdiki waba qorqunuchluq qirghinchiliqlargha sewep bolghan qédimqi waqitlardiki wabalardinmu éghir apetlerni keltürüp chiqarghidek küchke ige idi. Bu türdiki waba mikropliri köplep ishlep chiqirilip töt etirapqa tarqitilmaqta idi. Bu türdiki eserlerni barliqqa keltüridighanlarning bilim we ang-pikir sewiyisi qanchiki tüwen bolsa, hetta yoqning hisawida bolghinida, bundaqlarning eser (!) chiqirish qabiliyitimu shunche yoquri bolatti. Bu peskesh kishiler xuddi bir pürkigüch mashinisigha oxshash pütün paskiniliqlarni insaniyetning yüzige toxtimay pürküp turatti. Bu türdiki peskeshlerning sanini az mölcherleshkimu bolmaytti.
Tengrining lutpi bolghan bir gyoténing ornigha, uning zamandashliri ornigha bu chala sawatlarning peyda bolishini bir perez qilip béqing. Bu peskeshler xuddi bir tayaqche baktériyige oxshash eng sap qelplerni zeherleshtin bir minotmu toxtap qalmaytti. Yehudiylarni bundaq qorqunushluq rol oynash üchün tengri mexsus yaratqan dégen petwalarni oylighinimizda ademning tükliri ürpiyip kétidu. … emma biz bundaq yalghanlargha hergizmu aldinip qalmasliqimiz, hergizmu yehudiy heqqide xam xiyalda bolmasliqimiz shert. Mexsus tallan’ghan irq hergizmu undaq chirigen leshler bolalmaydu!
Shuningdin kéyin exlaqsiz we peskesh nersilerni sen’et esiri dep otturgha chiqiriwatqan aptorlarni inchikilik bilen tekshürüshke kirishtim. Bu tekshürüsh netijiside yehudiylar heqqidiki burun oylighanlirimning xata bolup qalghanliqini yene bir qétim perq qildim. Hisiyat ademni herqanche qaymuqturimen disimu eqilning tetqiqat usuli boyiche otturgha chiqirilidighan netijiler téximu toghra bolatti. Mundaq bir pakitni hergizmu inkar qilishqa bolmaytti: güzel sen’etlerdiki peskesh eserler, edebiyat sahesidiki paskinichiliqlar, kino-tiyatirchiliqta rolgha élin’ghan axmaqliqlarning yüzde toqsen qismi omumiy nopusimizning aranla yüzde birini teshkil qilidighan bir irqning qolidin chiqiwatqan nersiler idi. Bu pakitni hergiz inkar qilmasliqimiz kérek. Men bir zamanlarda dunyani chögülütüp yürgen organlar dep tuniwalghan eng chong gézitlarnimu xuddi yoqurqidek inchikilik bilen tepsili tetqiq qilip baqtim. Qarmaqni qanchiki chongqurgha tashlisam, neshtirimni yarigha qanchiki tiren patursam, burun méni hang-tang qaldurup kelgen nersiler qimmitini yoqutup köz aldimda irip yoqap ketmekte idi. Bu metbu’atlarning qollinip kéliwatqan uslubi heqiqeten taqet qilghili bolmaydighan bir uslup idi. Bundaq gézitlarda öz milliti üchün anche muhim bolup ketmeydighan addi közqarashlarnimu mejbori qobul qildurushqa urunishatti. Bu yalghan mashinilirining maqaliliridiki mentiqisizlikler méni ras shundaq bolsa kérek dégen tuyghigha keltürginige qarimay, bundaq yalghanlar manga eng chong uydurma bolup körünüshke bashlighan idi. Bu metbu’atlarda maqale yazidighan aptorlirining hemmisila dégidek yehudiylar idi. Burun peqetla diqqitimni tartmighan minglighan ehmiyetsiz noqtilar bügünki künde pütün diqqitimni özige jelip qiliwalghan bolup, ularning hemmisini birmu-bir tehlil qilip chiqishqa toghra kelgen idi. Bir waqitlarda méni chongqur oygha salghan noqtilarning epti beshirisi qaytidin rushen körünüshke, bu noqtilarning tesir körsitish da’irisi köz’aldimda namayen bolushqa bashlighan idi. Endilikte bu metbu’atlarning libéral köz qarash we chüshenchilirini pütünley bashqa bir shekilde chüshinishke we ölcheshke bashlidim. Özlirige qarshi chiqqan maqalilargha jawap bergen waqtida ipadileydighan salapetliki yaki pikirlirige zit kélidighan gézitlargha qarita ölüktek jim boliwélishliridek hiligerliklirining muddasi mana endilikte rushen körünmekte idi. Ularning jim turiwélishtek qiliqliri heqiqetenmu ustiliq bilen oynalghan uyun ikenduq.
Kino-tiyatir obzorchilirining köklerge uchurup medhileshliri peqet yehudiy aptorlarghila xas bir ish idi. Her da’im némis aptorlar tenqitlinetti.
Ikkinchi guyllawmgha rezillerche paturulghan bigiz shundaq ustiliq bilen tekrar paturuldiki, bu gézitning maqalilirini melum bir merkezde teyyarliship ammigha élan qilghanliqigha shu hamat ishendim. Fransuz medeniyiti üchün yézilghan maqalilarmu ene shu usulda teyyarlan’ghan maqalilar idi. Endilikte bu gézitning tili manga yat bir tebiqe tili bolup tuyulmaqta idi. Yézilghan maqalilar gérman millitining menpe’etige shunchilik zit idiki, bu maqalilar choqum mexsus shu meqsette yézilghanliqi choqum idi. Ularning bu xil pa’aliyet qilishliri kim üchün idi? Bu ishlar hergiz shundaq pewqul’adde toghra kélip qalghan ishlardin emes idi.
Men yene nime qilarimni bilelmey ganggirap qalghan idim. Kéyin yene bir munche weqelerni birmu-bir tehlil qilip chiqqinimdin kéyin pikirlirim yene qaytidin jayigha kélishke bashlidi. Yehudiylarning exlaq we adet heqqidiki chüshenchiliri heqiqetenmu bekla qorqunushluq nersiler idi. Bu jehette namratlar meheliliri manga intayin mol turmush mektiwi bolghan idi. Emma bu jeryanda heqiqetenmu qattiq japaliq künlerni bashtin kechürgen idim.
Yehudiylarning pahishilik sodisida, bolupmu aq tenlik ayallar sodisida alahide muhim rol oynap kelgenlikini perq qilghan idim. Bu tür chiriklikler, fransiyining jenobidiki port sheherlirini hisapqa almighanda gherbiy yawrupa sheherliri ichidiki wiénada bekla asan tetqiq qilishqa bolidighan ishlardin idi. Axshamliri léopoldstadning jimjit tar kochilirida qedemde bir insaniyetning yüzige dagh chüshiridighan sehnilerni körüshke bolatti. Bu ehwal, urush mezgilliride sherqiy frontta urush qiliwatqan némis eskerlirige shunche köp uchrap turghini bilen, némis millitining köp qismi bu türdiki ishlardin xewersiz idi.
Wiénaning patqaq kochilirida exlaqi peziletler éghir depsende qilinip, chekleshke tigishlik bu komidiyini u exlaqsiz yehudiylar ustiliq bilen oynitip kelgenlikini körüp, bedenlirim titirep üyüshüp héchnémini sezmes bolup lasside olturup qalghan idim. Shuningdin kéyin yehudiylar mesilisini ashikarilashtin qet’iy qorqmaymen dep, yehudiylarning bu rezil epti beshirisini pash qilish ishini özemge wezipe qiliwélish iradisigha keldim. Medeniyet sahesining herqaysi tarmaqlirida, güzel sen’etning herxil pa’aliyet tarmaqlirida yehudiylarni perq qilish yollirini tépiwalghinimdin kéyin, yehudiy dégen bu peskesh mexluq bu yerde hergiz bolmasliqi kérek déyishke bolidighan yene bir yerde ulargha düch kélishimni hergiz oylimighan ikenmen: yehudiylar sotsyal démokratchilarni yiteklep yürgen iken emesmu! yehudiylarning sotsyal démokratiyining mes’oli ikenlikini bilginimdin kéyin, sotsyal démokratiye heqqidiki burunqi köz qarashlirimni tüptin özgerttim. Shundaq qilip, hisiyatim bilen eqlim ottursidiki uzundin béri dawam qilip kéliwatqan küreshmu axirlashti.
Ishchi qérindashlirim bilen pat-pat körüshüp turidighan künlerde, ular her qandaq bir mesile üstide bekla chapsan meydanini özgertip turidighanliqini perq qilghan idim. Ishchining bir-ikki künde bir, hetta köpünche waqitlarda her sa’ette bir dégidek közqarashlirini özgertip turidighanliqigha bekla heyran qalghan idim. Ishchilar bilen öz’ara söhbetlishish jeryanida meydani mustehkem, xélila toghra pikirlik ishchi iken dep tonighanlirimmu birer parche gézitni körgen haman burunqi toghra pikirlirini pak-pakize untup ésidin chiqiriwétidighanliqini körüp hang-tang qalattim. Ulardiki bundaq mijez méni bekla ümitsizlendüriwitetti. Men bu ishchi dostlirimgha nechche sa’etlep chüshendürüp, endi ularni qayil qilalidim, ular bilen ortaq közqarash tikliyelidim, ularning kallisidin chirik idiyelerni süpürüp tashlap toghra yolgha qaytishlirigha yardemchi bolalidim dep xoshal bolup kétettim. Emma etisi ular bilen uchirashqimda xuddi ular bilen bu heqte peqetla pikirliship baqmighinimdek, ularning burunqi xata qarashlirini tashlatquzush üchün bir kün awal shunche tepsili chüshenche bergenlirimni, ular özlirimu digenlirimge qayil bolup pikirlirini tüzitiwalghanliqlirini pak-pakize untup héchnime körmigendek aldimda peyda bolatti. Méning körsetken shunche tirishchanliqlirim bikar bolup chiqatti. Ular kallisigha kiriwalghan qimmiti yoq, ehmiyetsiz köz qarashlardin xuddi ölgiche ayrilalmaydighandek qiyapette aldimgha kélip göshiyip turushlirini körüp bekla ümidsizlinip kitettim.
Bu ishchilar özlirining musheqqetlik bir teghdirge qalghanliqliridin bekla narazi idi. Ular éghir zulum séliwatqan bu jemiyettin bekla narazi idi. Ular, bundaq qiyin künlerge qalghanliqlirini shu kapitalistlardin, ghojayinlardin körüp, ulargha öchmenlik qilishatti; Ishchilarning müshkül ehwaligha peqetla köngül bölmey kéliwatqan hökümet kadirlirinimu haqaretlep ulardin nepiretlinetti. Ishchilarning bu hisiyatliri mal bahasining örlep ketkenlikige qarshi namayish qilip kochilarda yürgen waqitlirida ashkare ipadilinetti. Emma méning eqlim yetmeydighini, bu ishchilar nimishke öz millitigimu shunchilik öchmenlik qilidu? Bu ishchilar millitimizning ulughliqini barliqqa keltürüshke sewep bolghan herqandaq nersini qarilishatti, tariximizgha qara chaplishatti, irqimizning dangliq kishilirige bohtan qilishatti. Öz qan qérindashlirigha, öz makanigha, özliri toghulup ösken wetinige bunche küchlük düshmenlik qilishlirigha zadila chidap turghili bolmaytti. Ularning bundaq nankörlüki tebi’et qanuniyetlerge zit bir heriket hisaplinatti. Gerche qaymuqqan bu kishilerni terbiyilep toghra yolgha qayturup kélishke bolar, emma yoqurda déginimdek, ular bir qanche kündin kéyin, bek uzap ketse nechche heptidin kéyin yenila burunqi halitige yéniwélishi turghanla gep.
Sotsyal démokratik metbu’atlar
Sotsyal démokratik metbu’atlarnimu yehudiylar qolgha kirgüzüp bolghanliqini köp kéchikmey tonup yettim. Buningmu heyran qalghudek yéri yoq idi. Hetta bashqa gézitlardiki ehwalmu bu gézitlardin köp per qilip ketmeytti. Shundaqtimu, méning milletchilik heqqide alghan terbiyilirim netijiside yitildürgen milletchilik éngimgha mas kélidighan heqiqiy milletchi gézitxanilarda birmu yehudiy aptorni üchiratqili bolmaydighanliqi méni bekla heyran qaldurghan idi. Buni sezginimdin kéyin, özemni zorlap bolsimu markisizim idiyisini himaye qilidighan gézitlarni tepsili oqup chiqishqa kirishtim. Bu türdiki gézitlar manga shundaq ghezeplendüriwettiki, axririda bu türdiki xa’inliq we peskeshlik bilen tolghan desturlarni barliqqa keltürgen kishilerni téximu yéqindin tonup chiqish üchün ularni téximu tepsili tekshürüp chiqishqa kirishtim. Eslide, bu mel’unlarmu yene shu yüzsiz yehudiylar ikenduq. Sotsyal démokratlarning kitapchiliridin tapalighanliki kitaplirini yighip bir bashtin oqushqa kirishtim. Qiziq, bu kitaplarning hemmisila yehudiylar teripidin yézilghan kitaplar iken. Herxil ishlargha mes’ul bolghan kishilernimu birmu bir sürüshtürüp baqtim. Ularningmu köpünchisi yehudiy iken! aliy qurultayning bezi xelq wekilliri, ishchilar uyushmilirining bashliqliri, partiye sékirtarliri yaki kocha heriketchilirining yitekchiliri qatarliqlarmu asasen ene shu özlirini tallan’ghan (!) irqqa mensüp kishiler dep atiwalghanlardin iken. Awstérlitz, dawid, adlér, éllénbogén, … bu kishilerning ismini untup qalmasliq üchün mingemge yéziwaldim.
Shundaq qilip méning közqarashlirimgha zit idiyidiki partiyilerning muhim orunliriningmu yat millet ademliri qolida ikenlikini körüp yettim. Chunki her qandaq bir yehudiyni hergizmu gérman dep qarashqa bolmaytti. Buni éniq bilginimdin kéyin, uf dep erkin bir tiniwélishqa bashlidim.
Shundaq qilip, irqimizni bulghap yürgen sheytanlarning kimler ikenlikini toniwalghan idim.
Wiénada birer yildek turghandin kéyin shundaq bir qarashqa kelgen idim: xata idiyilerning qaymuqturishi netijiside intayin jahil mijezlik bolup qalghan herqandaq bir ishchi, toghra yiteklense yaki toghra chüshenchilerge ige qilinsa toghra yolgha kileleydighanliqinimu bilip qaldim. Shundaq qilip bu ishchilarning qelbini teste bolsimu chüshineleydighan bolghan idim. Méning bu türdiki tejribilirim pikirlirimni tarqitish üchün élip barghan küreshlirim jeryanida intayin muhim quralim bolghan idi. Netijide ghelbe qazan’ghan her da’im men bolup keldim. Xelq ammisini xata idiyilerning iskenjisidin qutquzup chiqish üchün uzun’gha sozulghan sewirchanliq, zor pidakarliq körsitishke toghra kéletti. Shundaqtimu bir yehudiyni uning közqarashliridin we itiqatidin yandurushni zadila emelge ashuralmighan idim. U waqitlarda yehudiylarni ularning quruq étiqatliridin qutuldurup chiqalaymen dep ishinip axmaq bolup yürgen ikenmen. Men shu chaghdiki intayin tar muhitimda ularni qayil qilimen, özgertimen dep aghzim qurup ketkiche kapship sözlep ketken ikenmen. Ulargha markisizmning neqeder xeterlik bir idiye ikenlikini ispatlap körsitish üchün tirmiship yürgen ikenmen. Emma her da’im bu arzuyumning tetürsiche netijilinetti. Chunki, sotsyal démokratchilarning nezeriyiwiy jehette bolsun yaki emiliy pa’aliyetliride bolsun qolgha keltürgen netijiliri yehudiylarning jahilliq bilen öz yolida ching turiwélishigha türtke bolup kéliwatqachqa, körsetken tirishchanliqlirimning qilche roli bolmay kelmekte idi. Emma bu mexluqlar bilen qanchiki köp munazire qilishqan bolsam, ularning teshwiqat usullirinimu shunche köp biliwalattim. Ular, özlirige qarshi turidighanlarning axmaq kishiler ikenlikige bekla ishinetti. Eger ular munazire qilish jeryanida gepte yéngilip qélip qutulush yolini tapalmay qalsa qilche ikkilenmeyla héch nimini chüshenmeydighan dütlerdek qiyapetke kiriwélip, quruq gep qilip qutulup ketmekchi bolishatti. Eger ularning bu quruq geplirige reddiye berseng, gepni burap yene bashqa mesilini otturgha qoyup uni ispatlaymen dep chalwaqashqa bashlaytti.
Eger ulargha téximu chongqurlap reddiye bérishke bashlisang, bir amallarni qilip herqandaq bir so’alinggha jawap bermey sendin qéchip qutulushqa tirishatti. Özlirini bir qutqazghuchi qilip körsitip yürgen bu mel’unlardin birersini tutiwalsang, xuddi qolunggha birer michildap turghan mayliq birnime tegkendek könglung ayinip kétetti. Keynidinla bu mich-mich nerse barmaqliringning arisidin saqip chiqip közdin yoqilatti. Yene bir waqtida qarisang, u nerse bashqa bir yerge bérip yene qaytidin birikip burunqi qiyapitige kiriwalghanliqini körisen. Eger ularning ichidiki birer-ikkisini gep yanduralmighidek reddiye bérip jimitip qoysang, sanga xuddi digenliringge qayil boliwatqandek qiyapetke kiriwélip hangwéqip qarap olturiwalidu. Emma aridin birer künmu ötmey pütünley burunqi qiyapitige kéliwélip séni yene hang-tang qalduridu: yehudiy digen bu mexluq, bir sotka burun bolghan ishlarni pütünley untup kétip, xuddi héchnime bolmighandek yene shu burunqi gépini yoghlitip turiwalidu. Eger sen bu kishilerning bundaq unutqaqliqigha renjip tünügünki ishlarni uninggha qayta eslitishke urunsang, ular heyran bolghan qiyapette tünügün bundaq bir söhbet qilishqanliqini pütünley inkar qilip turiwalidu. Hetta bezide tünigünki söhbetler ésimde yoq déyishtinmu waz kéchip, tünügünki söhbette men séni yéngiwalghan idim dep ispatlashqa urunup jéningni chiqiriwétidu.
Men ularning bu qiyapitini körüp nime qilarimni bilelmey hangwéqip olturup qalattim. Bundaqlargha yene nime déyishim mumkin? Ularning qaqwashliq qilip dégen sözlirige heyran bolaymu yaki yalghanchiliq maharitige heyran qalaymu? Axirida, yehudiy digen bu mexluqlargha chish-tirniqim bilen öch bolup kettim.
Bir hésapta ular bilen ötküzgen bu talash-tartishlirimning yaxshi teripimu bar idi. Héch bolmighanda sotsyal démokratchilarning teshwiqat yitekchilirini téximu toluq, téximu éniq tonuwélish pursitige érishettim. Bu teripi millitim üchün paydiliq idi. Yehudiylarning bu türdiki eynoliqi sheytannimu azghashturghidek küchke ige bolup, ularning bundaq aldam xaltilirigha chüshüp qalghan ishchilirimizning yoqurqidek ipadiliridin qandaqmu renjishke bolsun? Sheytannimu aldap ayiqini tetür keygüziwitidighan bu irqning hiligerliklirige reddiye bérimen dep tartmighan japalirim qalmighan idi. Héli diginidin héli yéniwalidighan bundaq kishiler üstidin ghelibe qazinish heqiqetenmu tes idi. Shundaq bolghachqa, bu yehudiy digenlerni qanchiki éniq toniyalighan bolsam, ishchilirimiznimu shunche epu qilishqa mejbor bolattim.
Méningche, gunahkar bolghanlar hergiz bizning ishchilirimizla emes. Esli jinayetchiler xelqimizning teghdiri bilen oynaydighan, ishchilirimizning, xelqimizning teghdirini, millitimizning teghdirini qolgha kirgüziwalghan bu exlasiz yehudiylarni adalet qanuni boyiche keskin jazagha tartish ishini bihude awarichiliq dep qaraydighan kishilerdur.
Kündilik izchil küzitishlirim méni markisizm menbelirini öginip tetqiq qilish yoligha bashlighan idi. Shundin itiwaren markisizmning xelq ammisigha körsetken tesirini yipidin yingnisighiche éniq tonup yetken idim. Men endi diqqitimni bu idiyining barliqqa kélish jeryanigha merkezleshtürgen idim. Bu idiye keltürüp chiqirish ihtimali bolghan aqiwetlerni aldin mölcherlesh üchün estayidil muhakime qilishimning özila bu eqidining nedin kelgenlikini bilishim üchün kupaye qilghan idi. Ejeba bu idiyini terghip qiliwatqanlar öz pikirliri ijra qilinip érishidighan axirqi netijisini rastinla bilemdighanmidu? Yaki bilmey turupla bundaq bir xata yolgha kirip qalghan kishilermidu? Endiki mesile, bu mesilini sürüshte qilishta qalghan idi.
Méningche bolghanda, bundaq bir éhtimalliqning her ikkisinila yoq déyishke bolmaytti. Ikkinchi ihtimalliq ras bolghinida paji’elik aqiwetning aldini élish üchün muhakime qabiliyiti bar her qandaq adem derhal heriketke atlinishi shert idi. Emma birinchi xildiki ihtimalliq rast bolup qalsa xelqni qarangghu sazliq ichige sörep mangidighan bu apetning aptorlirini pash qilip, ularning sheytaniy epti-beshirisini xelqqe ochuq körsitish lazim bolatti. Chunki, medeniyetni pütünley gumran qiliwitidighan, dunyani janliqlardin mehrum chölge aylandurushni meqset qilidighan bundaq bir yolgha bashlap mangmaqchi boliwatqan bir organ qurup chiqishni niyet qilish we bu niyetni emelge ashurushning tepsili layihisini tüzüp chiqish üchün bir adem emes, belki yette bashliq bir yalmawuz eqlige ige bolushi kérek. Shundaq iken, bizge bu idiyige qarshi qet’iy küresh qilishtin bashqa yol yoq. Bundaq bir küresh, düshmen herqandaq quraldin paydilan’ghan bolishidin qet’iy nezer, adem eqli yetken rohiy, jismaniy jehetlerdiki herqandaq qurallardin toluq paydilinip qanat yaydurilidighan bir küresh bolishi lazim. Shundaq, ulargha qarshi küreshke atlinishta hergizmu waste tallap olturmay, barliq imkaniyetlerdin toluq paydilinip düshmenni yoqutush üchün jeng qilish lazim.
Men markisizm herikitining pirinsiplirini téximu éniq chüshinish üchün bu pa’aliyetning layihiligüchilirini inchikilik bilen tekshürüshke kirishtim. Yehudiy mesilisi heqqidiki melumatimgha tayinip meqsidimge perez qilghandinmu téz waqit ichide yettim. Eslide méning bu jehette bilidighanlirimni unchilik mukemmel dep kitishkimu bolmaytti. Shundaq bolishigha qarimay yenila yehudiylar özliri yetmekchi bolghan ghayilirini qandaq bir shekilde bayan qiliwatqanliqini keshp qilalidim. Ularning tutqan yoli, her da’imqidek öz közqarashlirini yoshurush uslubidin bashqiche emes idi. Yehudiyning esli gherizini yazghan herqandaq bir esiri ichidin zadila tapqili bolmaytti. Bu yehudiylar, özlirining gherezlirini yazghan nersilirining qurliri ichige yoshuriwétishetti. Buni perq qilghan künimdin bashlap rohimda zor özgirish barliqqa kélishke bashlidi. Burun men eqli-küchi yitishmeywatqan chong sheher dunya qarishigha ige birsi bolghan bolsam, endilikte mustehkem iradilik bir yehudiy düshmini bolup özgergen idim. Shundaq qilip, eng axirqi qétim bu xelq üchün hisidashliq qilish-qilmasliq tuyghisi ichide wijdaniy azap chekmekte idim. Yehudiy millitining tarixtin buyan terghip qilip kéliwatqan arzulirini estayidililliq bilen tehlil qilishqa kirishtim. Öz ghayisini esirler boyi unutmay heyran qaldurghidek gheyret bilen yashap kelgen bu kichik qewmning axirqi ghelibisige tilekdashliq qilip kéliwatqanliqimizni ensirigen halda oylashqa bashlidim: her da’im bir parche tupraqni xiyal qilip yashap kelgen bu xelqqe, dunya rastinla mukapat süpitide bir weten teghdim qilish wedisini bergenmidu? Biz oylighan, ularning shundaq bir tupraq üchün küresh qilish heqqi rastinla birer ilahiy asasqa ige heqmidu? Yaki bolmisa ularning bu arzulirini biz özimiz kallimizda perez qilip uydurup chiqiriwalduqmu?
Men, markisizmni inchikilik bilen tetqiq qilish hemde yehudiy millitining pa’aliyetlirini küzitip yürginimde, bu so’alning jawabi özlikidinla otturgha chiqip qaldi: markisizm bilen yehudiy pa’aliyetliri tebi’et boy sunup kéliwatqan tebi’iy qanuniyetlirining hemmisini tüptin ret qilmaqta iken. Bu éqim, küch-quwet bilen énérgiyining cheksiz küch-qudriti ornigha reqemlerning üstünlükini qoyushmaqta iken. Markisizm, ademning shexsi qimmitini ret qilip, irqning ehmiyitini inkar qilmaqta iken. Shundaq qilip insaniyetni hayat we medeniyiti üchün aldin békitiwétilgen irsi shertliridin mehrum qaldurshqa urunup kelmekte iken. Eger bundaq bir nezeriyeni insaniyet tereqqiyatining asasi qilidighanla bolidikenmiz, insaniyet barliqqa keltürgen barliq sistémilar tüp-yiltizidin gumran qilinishi shert idi.
Bundaq qanun asasigha qurulidighan bir dunya, bizning iradimiz sirtida mewjut bolup turiwatqan dunyani éghir weyran qiliwétish bilenla qalmay, insaniyetnimu yer yüzidin sirip süpüriwétishni özige meqset qilghan bolidu.
Eger yehudiylar markisizm dégen bu eqidige tayinip ghelibe qilip qalghidek bolsa, ularning bu ghelibisini tebriklesh murasim künisini, yer yüzide birmu janliq körünmeydighan milyonlighan yil awalqidek qup-quruq bir pilanit üstide ötküzilidighan insaniyetning mehsher küni jenaze murasimidin bashqiche tesewwur qilish mumkin emes.
Eger yaratquchining boyruqigha xilap heriket qilinsa, tebi’etning intiqamimu intayin shiddetlik bolidu. Shu seweptin, özemni tengrining arzusi boyiche heriket qilip kiliwatqan birsi dep chin qelbimdin ishinimen. Chunki, millitimni yehudiylardin qoghdaymen déyish, tengrining gérman dep nam bergen bu ulugh esirini qoghdash digenlitur.
Üchinchi Bölüm:Wiénadiki Siyasiy Köz Qarashlirim
Bügün men shundaq dep késip éytalaymenki, pewqul’adde qabiliyetlik kishilerni hésapqa almighanda, adem ottuz yashqa barmay turup siyasiyon bolush yoligha kirmesliki lazim. Adem bu yashqa kelgiche siyasiy köz qarashliri üchün bezi asaslarghila érisheleydighan bolsimu, uningdin burun özige xas musteqil siyasiy köz qarash tiklep kitelishi natayin. Shundaq bolghachqa adem bu yashqa kelgiche belgilik bir siyasiy mesililer üstide tehlil yürgüzeleydighan, bu jehette musteqil xulase chiqiralaydighan iqtidarini yitildürüsh üchün teyyarliq qilish basquchida turghan bolidu. Adem bu teyyarliq basquchini tamamlighandin kéyinla andin herxil ijtima’iy mesililer üstide özi musteqil xulase chiqirish asaslirigha iriship temtirimey höküm qilalaydighan mijezinimu yitildürelishi mumkin. Kishi ene shu basquchqa kelgendin kéyinla andin siyasiy sehnilerge özini atisa eng muwapiq bolidu. Buning eksiche, siyasiy pa’aliyetler üchün yiterlik derijide bilimi bolmay turup aldirapla siyasyon bolush yoligha atlansa, ijtima’iy mesililerde téxi piship yétilmigen bundaq kishi özi ishinip kéliwatqan tüpki közqarashlirini ottur yolda özgertishke yaki idiyiwiy asasliri xata ikenlikini tonup yitelmigen birer közqarashqa ching ésiliwélishqa mejbor bolidu. Eger rehberlik wezipisini üstige alghan bir kishi özining tüpki közqarashlirini pat-patla özgertip turghidek bolsa, bundaq birsi özige egiship kéliwatqan tereptarliridin asanla ayrilip qélish bilenla qalmay, pütün siyasiy pa’aliyetliri jeryanidiki riqabetchiliri aldidimu nomusqa qélip yitekchilik qiliwatqan siyasiy herikitini palesh halgha chüshürüp qoyushi mumkin.
Xata qarishida ching turiwalidighan mijezi seweplik siyasiy pa’aliyetlerde intayin éghir aqiwetlerni keltürüp chiqidighan weqeler adette intayin köp uchiraydighan hadisilerdur. Xata eqidini idiyiwiy asas qilip talliwalghan birsi köpünche hallarda öz eqidisining toghra ikenlikigimu toluq ishench qilip kitelmeydu. Öz eqidisigimu ishench qilip kitelmeydighan bir rehber, qanat yayduriwatqan herikitidimu herda’im ehmiyetsiz, aqiwiti melum bolmighan, qimmiti yoq ishlarni tallap pa’aliyet qilishqa mejbor bolidu. Bundaq birsining keynidin mangidighanlarmu bu türdiki xataliqlarni derhal his qiliship, uning yolidin ayrilishqa tirishidu. Chunki adem ishen’gen nersilirigila özini pida qilalaydu. Bu jeryanda yitekchi bolghan kishimu özige egeshken kishilirige mes’oliyetsizlikke sewep bolidighan bekla töwen teleplerni qoyushqa bashlaydu. Eger yitekchi bolghan kishining qanat yayduruwatqan pa’aliyetliri netijisiz bolup chiqqinida, buning mes’oliyitini amal qilip bashqa birsilirige artip qotulushqa tirishidu. Hetta qilghan her bir ishini toghra qilip körsitish üchün yalghanchiliq, aldamchiliq, rezillik we peskeshlik qilishtinmu bash tartmas halgha kélidu. Shundaq qilip bundaq birsi özining dahiliq salahiyitini yoqitip hiliger bir siyasetchige aylinip qalidu. Eger bundaq birsini xelq bilmestin wekil qilip saylap aliy qurultaygha kirgüzüp qoyghan bolsa, u kishi qurultaygha kirgen künidin bashlap qolidiki ’sihirlik qaynam chögün‘ ni tartturup qoyarmenmu dégendin bashqa héch nimini oylimaydighan, hemme ishta öz shexsi menpeti we bala-chaqisining turmush ghéminila oylaydighan birsige aylinip qalidu. Turmush ghémini dep qurultaygha kirgen wekillerning hemmisi uning eng küchlük riqabetchisigha aylinidu. U kishi düch kélidighan her bir herikette, ishliri ronaq tépiwatqan her bir ademni özining paji’elik aqiwitige sewepchi boliwatqan adem dep uninggha düshmenlik qilishningla péyida bolup yüridu.
Men shu waqitlarda bu türdiki parlamént ’hesenshirikliri‘ ni toluq tekshürüp chiqip ularni choqum xelqi alem aldida sésitiwitishke tirishimen dep özemge wede bergen idim. Shunga, bu türdiki kishiler heqqide kéyinki bablarda yene tepsili toxtilip ötüshni zörür dep qaraymen.
Men bu yerde yene shunimu körsitip ötimenki, ottuz yashqa qedem qoyiwatqan birsi qalghan ömüride öginishke tégishlik yene nurghun bilimlerge éhtiyajliq bolishimu mumkin. Shundaqtimu kéyin ögünüshke mejbor bolghan bilimler uning shu yéshigha kelgiche tikliwalghan közqarashliri üchün toluqlighuchi, mustehkemligüchi bolushtek qoshumche rol oynash bilenla cheklinidu. Yeni, adem ottuz yashtin kéyin öginidighan bilimliri uning burun tikliwalghan tüpki pirinsiplirini özgertelmeydu yaki burun tikligen közqarashlirini hergiz tüp yiltizidin qumuriwitelmeydu. Bundaq yétishken birsining keynidin egiship mangghan kishilermu dahisining etidin kechkiche özgirip turidighan tutami yoq közqarashliri ichide tingirqap yaki mingisini bulghap yürüshtin saqlinip qalalaydu. Eger birer dahining tüpki chüshenchiliri bashtin axiri özgermigen asasta yéngi bilimler bilen künsayin toluqlinip mukemmelliship barghinida, uning egeshküchilirimu öz dahisigha qet’i ishench bilen egiship mangidighan bolidu. Shuningdek yene, uning kéyin toluqlap barghan bilimliri uninggha egeshkenlerge dahisining pikirining toghriliqini ispatlap béridighan pakit bolush rolinimu oyniyalaydu.
Eger birer yitekchi, öz közqarishining xata ikenliki ispatlinip u idiyisidin waz kéchishke yaki bu xata eqidisini tüzitishke mejbor bolghanliqini hés qilidiken, u rehber qilche ikkilinip olturmay siyasiy pa’aliyetlerdiki yitekchilik ornini boshitip derhal chetke chiqishi lazim. Chunki, intayin muhim bolghan pirinsipal mesililerde birer qétim xatalashqan birsining kelgüside yene shuninggha oxshash xataliqni qayta sadir qilish éhtimalimu intayin köp bolidu. Bundaq bir kishi xataliqini tüzetkenlikini bahane qilip xelqtin dawamliq dahiy bolushni telep qilish heqqi yoq.
Bügünki künde xataliqini tonup orun boshitishqa jasaret qilalaydighan kishilerni bekla az uchritimiz. Bu ehwal, özlirini siyasiy sehnide olturushqa toluq heqqim bar dep qaraydighan kishilerning neqeder peskesh birnémiler ikenlikini toluq körsitip béridu.
Oylap köreyli, ene shundaq peskeshler arisidin qabiliyetlik birersi yétilip chiqalarmu? Epsuski undaq kishilerdin rehberlik ornigha saylinidighanlarning sani yenila bek köp.
Menmu siyasiy ishlargha özemni atap kelgen birsi bolghinimgha qarimay siyasetke bek chongqurlap kirip özemni körsitishtin saqlinishqa tirishattim. Men peqet siyasiy mesililerde méni alahide qiziqturup kéliwatqan mesililer heqqide öz etirapimdiki kishilergila sözlep yürmekte idim. Shundaq qilish arqiliq etirapimdiki kishiler arisida ularni qandaq qilip qayil qilishqa bolidighanliqini, ularning bulghan’ghan emma sadda qelblirige qandaq qilip tesir körsitishke bolidighanliqini, bundaq kishilerge qandaq xitap qilinishi kéreklikini üginishke tirishattim. Buning üchün pursetni qoldin bermey barliq imkaniyetlerdin toluq paydilinip her türlük matériyallarni öginip siyasiy sewiyemni östürüshke tirishmaqta idim.
Bundaq bir öginish üchün pütkül gérman muhiti ichide wiénadinmu muwapiq bashqa bir yerni tapqili bolmaytti.
1848-Yil Inqilabi
U waqitlarda, prosiye bilen hamburg, baltiq boyliri qatarliq bir qisim jaylirini hisapqa almighanda, eyni waqtidiki gérmaniyige sélishturghanda zawalliqqa yüz tutqan donay munarxiyisidiki siyasiy weziyet kishini qiziqturidighan nurghunlighan özgiche alahidiliklerge ige idi. Awustriyidiki gérman amili bu döletning qurulush tarixidila muhim rol oynap qalghan bolmay, öz waqtida yene sun’iy bir organ bolghan habsburg impiriyisini esirler boyiche saqlap kelgen meniwiy küch bolush rolinimu oynap kelmekte idi. Gérman amili bu döletning uzun yillar boyiche mewjut bolishi we uning teghdiri üchünmu ijabiy rol oynaydighan impiriyining jewhirini shekillendürüsh jehettimu muhim amil bolghan idi. Eger tarixtin buyan hakimiyet yürgüzüsh hoquqi atidin oghligha miras bolup dawamliship kelgen bir elde, bu xil warisliq tüzümi impiriyining mewjut bolup turishi bilen uning hakimiyet yürgüzishi üchün izchil türde sap qan bilen teminleydighan merkeziy yürek bolush rolini oynap kelgen dep qaralghinida, awustriye impiriyisining paytexti bolghan wiénani bu impiriyining mingisi déyishke bolatti.
Wiénaning sirtqi körünishini taj keydürülgen güzel bir melikining textige oxshitish mumkin idi. Bu heshemetlik körünüshler wiénagha herxil irqlarni bir merkez astida bashqurush imkanini bergen idi. Bu sheher, özining güzellikliri bilen bu impiriyining zawalliqqa yüz tutqan qiyapitini yoshurup kelmekte idi.
Awustriye impiriyisi tewesidiki her qaysi milletler öz’ara qanliq jideller ichige pétip, impiriyini künsayin ze’ipleshtürüp kéliwatqanliqigha qarimay, bashqa döletler, bolupmu gérmaniye, awustriye impiriyisini wiénaning güzelliklirige oxshash güllen’gen, barghansiri mustehkemlinip bériwatqan heshemetlik bir impiriye dep tonup kelmekte idi. Démisimu u waqitlarda wiéna özining eng axirqi qétimliq zor yüksilish dewrini − tötinchi qétimliq güllinish dewrini yashawatqanliqi üchün, bashqilarning bu impiriyige ene shundaq heyran bolishi norimal bir ehwal idi. Yeni, u yillarda iqtidarliq yitekchi bolghan bir sheher bashliqining rehberlikide zawalliqqa yüz tutqan bu qéri donay munarxiyisining impiriye paytexti közni qamashturghidek güllep yashnighan yéngi bir dewrini yashawatqan idi. Shuninggha qarimay, némis xelqi ichidin chiqip sherqiy némis chégralirini bashqurup kéliwatqan bu ulugh némis, bu impiriye teweside resmiy bir dölet rehbiri depmu qobul qilinmighan idi. Halbuki, xelq ichidin yétiship chiqqan ene shu doktor lwégér, impiriye paytextining sheher bashliqi bolghinidin kéyin pütün saheler boyiche intayin utughluq xizmetlerni ishlewatqan birsi idi. Doktor lwégér iqtisadiy sahelerde, güzel sen’et saheside alahide zor netijilerni yaritiwatqan idi. Doktor lwégér u waqitlarda shunche köp tosalghulargha düch kelginige qarimay, intayin japaliq küreshliri arqiliq otturluqta yürgen barliq siyasyonlardin üstün dölet rehbiri ikenlikini toluq ispatliyalighan idi.
Gerche bu impiriye teweside awustriye milliti deydighan bir uqum allimu qachan bitchit bolup ketken bolsimu, bu sherqiy némis yurtida gérmanlardin chiqqan bu siyasiy erbapning inawiti yenila hemmidin üstün turatti. Shundaqtimu bu impiriyining béshigha kün chüshüp keskin chare-tedbirler lazim bolghinida, on milyonluq nopusqa ige méghizliq rolini oynap kéliwatqan némis millitining iqtidarigha herqanche tayan’ghan bilenmu ellik milyonluq bir döletni zawalliqqa yüz tutushtin saqlap qélish hergiz mumkin emes idi.
Awustriyilik gérmanlar heqiqetenmu nezer da’irisi keng, zirek we sapdil insanlar idi. Shundaq bolghachqa, némis milliti shunche kalangpay bir impiriye orgini ichidimu özilirining tigishlik ornini saqlap kéliwatqan bir millet idi. Ular bu jeryanda öz üstige chüshken mejboriyetlerni bija keltürüshtinmu hergiz qachmaytti. Ular imprator ordisining özlirige bérilgen shunche tar da’irlik imkaniyetlerge qarimay, her da’im pütkül awustriye impiriyisini közde tutup heriket qilishatti. Teghdir ularni némis wetinidin ayriwetken bolsimu, ejdatliri teripidin uzun tarixiy jeryan ichide qanliq küreshler arqiliq sherqiy chégra boyliridin yulup alghan bu tupraqlarda némislikini saqlap qélishni özlirining shereplik wezipisi dep tonup, bu wezipini ada qilish üchün her bir némis herqanche éghir külpetlerge qélishidin qet’iy nezer pütün tirishchanliqini körsitip kelmekte idi. Emma awustriyilik gérmanlar özlirini ulugh némis millitining bir qismi dep tonup kelgechke, bir qisim némislar ortaq bir awustriye qurush deydighan bu ghaye üchün héchqachan estayidil xizmet qilish niyitige kélip baqqanmu emes. Ularning ilghar, bilimlik kishiliri héchqachan bundaq ortaq bir döletni chin könglidin xalighan emes. Emma gérmaniyidiki xéli köp kishiler buni chüshenmeytti. Bu noqtini hergiz unutmasliqimiz kérk idi.
Shuninggha qarimay awustriyini némislardin ayrip tesewwur qilish esla mumkin emes idi. Shundaq bolghachqa, awustriyilik gérmanlar pütkül impiriye teweside bu impiriyining her türlük muhim igilik ishlirini öz üstilirige alghan idi. Bu dölet tewesidiki muhim bolghan barliq layiheler asasen bu némislar teripidin pilanlinip emelge ashurulghan bolup, asasliq mes’ol kadirlar, téxnik kadirlar we bashqa barliq kadir xizmetchilerning mutleq köp qismi yene shu némislardin teshkil tapmaqta idi. Emma tashqi soda asasen alghanda yehudiylarning qolida déyishke bolatti. Yehudiylar qol salalmighan ishlar asasen awustriyilik némislar teripidin toluqlan’ghan idi. Bolupmu siyasiy jehettin alghanda dölet pütünley dégidek awustriyilik némislargha tayinip saqlinip kelmekte idi. Bu gérmanlar impiriye teweside esker bolup, tughulghan yurtliridin yiraq makanlargha bérip wezipe öteytti. Bu némis eskerlirining hemmisi némis polklirida wezipe öteyitti. Bu polklar wiéna yaki galichye qatarliq jaylarda wezipe ötesh bilenla qalmay, ta bosna-herseklergiche bérip wezipe öteytti. Polktiki ofitsérlerning mutleq köp qismi, shitaplardiki ofitsérlarmu asasen némislardin teshkil tapatti.
Bu dölettiki güzel sen’etler bilen ilim-pen ishlirimu némislargha tewe ishlar idi. Emma zamaniwiy sen’et dep uydurup chiqirilghan sahelerdiki sen’etchi-artislar ichide némislar yoq idi. Eslide bundaq saxta sen’et eserlirini addi qul négirlarmu chiqiralaydighan adettikiche nersiler idi. Heqiqiy sen’et eserlirini yaritish ilhami yenila némislargha xas bir ish idi. Gérman amili asasigha qurulghan wiénada, gérman amili, güzel sen’et saheliri boyiche, yeni muzika, binakarliq, heykeltarashliq we ressamliq tarmaqliri boyiche pütmes-tügimes küch qudritini namayen qilip, awustro-wén’gir dep atalghan donay munarxiyisining sen’etke bolghan teliwini qandurup kéliwatqan bir menbe idi.
Gepning qisqisi, gérman amilliri san jehettin bekla az bolghan hun’gar (win’gér − t) larni hisapqa almighanda barliq tashqi siyasetlerning asasiy tüwriki bolush rolini oynap kelmekte idi. Shundaq bolishigha qarimay, bu qosh irqliq impiriyini zawalliqqa yüz tutushtin saqlap qalimen déyish pütünley axmaqaniliq idi. Chunki, uni saqlap qalalaydighan asasiy shert-shara’it bu elde zadila yoq idi. Awustriye impiriyiside her qaysi milletlerning bölünüp chiqip kétishining aldini élish üchün peqet birla chare bar idi: döletni bir merkez boyiche bashqurush. Buningdin bashqa yollarning hemmisi bu impiriyining yimirilishige sewep bolup qalatti. Eger ichki jehettiki uyushush ishlirining netijisi bolmisa idi, buning netijisi impiriyining yimirilishi bilen netijilen’gen bolar idi.
Eng aliy hoquqni qolida tutup turghan padishaning zihni ochuq bolup qalghan waqitlirida bu xil xewipni hés qilip, bu heqte yoquri derijilik dölet organlirida az-tula talash tartish qilin’ghan bolsimu, aridin uzun ötmey döletni bir merkezlik tüzüm boyiche özgertip teshkillesh ishliri yenila tashlap qoyuldi yaki bundaq bir layihini emelge ashurghili bolidighanliqigha ishenchi bolmay untulup kitetti. Uningdin bashqa döletni ushshaq parchilargha bölüp fédral tüzüm boyiche bashqurush teshebbus qilin’ghan bolsimu, impiriyining méghizi bolghan tebiqe mes’ol qilinmighanliqi sewebidin fidratsiyilik tüzümmu netijisiz qaldi. Buninggha yene awustriye teweside bu döletkila xas bolghan, bismark teripidin gérmaniye réychi qurulghan waqtidiki weziyetke pütünley oxshimaydighan bir qisim ichki amillarmu sewep bolghan idi. Gérmaniyide asasen birla irq, birla medeniyet hakim orunda turiwatqan bolghachqa, siyasiy küchlerning üstülükila kupaye idi. Chunki siyasiy jehettin alghanda gérmaniye réychi az bir qisim yat millet amillirini hisapqa almighanda, asasen birla milletning wekilliridin teshkil tapqan bir parlamént idi. Emma awustriyidiki ehwal buninggha tüptin oxshimaytti.
Awustriyide win’gérlarni hisapqa qatmighanda, qalghan ushshaq milletlerning tüzük bir medeniyet tariximu yoq, bar diyilgendimu tarixiy jeryan boyiche tutuqliship perq qilghili bolmighidek halgha chüshüp qalghan idi. Emma shundaq bolishigha qarimay, milliy alahidiliklerning ehmiyiti küchep tekitlense, chet jaylardiki irqlar qaytidin janlinish pursitige érishiwélishi mumkin idi. Bundaq bir éhtimalliq munarxiyining chégra boyliridiki milletler arisida milliy dölet arzulirini ulghayip, ularning bölünüp chiqip kitishi asan’gha toxtaytti. U jaylardiki irqlar bir-birsi bilen oxshiship kétidighan yaki yéqin qandashliqi bar ériqlardin bolghachqa, ular awustriye teweside gérmanliqqa qarighanda öz irqigha bekirek choqunidighan haletni shekillendürgen idi. Ularning bundaq bölgünchilik heriketlirige wiénamu uzun’ghiche taqabil turalmaytti.
Buda-pishte ‹donayning shimali we jenubi qirigha yéyilghan ikki parche sheher rayoni birleshtürilip budapisht dep atalghan − t› tereqqiy qilip güzel bir sheher halitige kelginidin kéyin, wiéna tunji qétim bir reqipke düch kelmekte idi. Bu reqip, munarxiyining awustro-wén’gir ittipaqliqini qoghdash ornigha wén’giriyining tereqqiyatigha bekirek ehmiyet béretti. Aridin uzun ötmey pragamu bodapéshtni dorap öz aldigha tereqqi qilish yolini tutushqa bashlaydu. Uning keynidin lembérg, leybach qatarliq sheherlermu iz bésip egiship kélidu. Shundaq qilip bu kona wilayet sheherliri her qaysi milletlerge wekillik qilidighan rayonlarning merkizige ayliniwalghandin kéyin, u yerler shu milletning siyasiy merkez tüsigimu kirishke bashlidi. Netijide irqlarni asas qilidighan milliy hésiyatlar her tereptin yüksilishke bashlap, her qaysi irqlar öz aldigha milliy idiyilirini shekillendürsh yolida ilgirlimekte idi.
Shuni perez qilish tes emeski, künlerning biride her türlük irqlarning tereqqiy qilish telepliri bu döletning resmiy yusunda otturgha qoyghan milliy ittipaqliq asasida ortaq tereqqiy qilish teliwini ret qilalighidek küch-quwetke érishelishi choqum. Ene shu künler kelgende awustriyining künimu tügigen bolidu.
Weziyetning bu terepke qarap tereqqiy qilishi joséf-2 ning ölümidin kéyin (1790-yili) ashkare otturgha chiqip küchiyishke bashlighan idi. Bundaq bir weziyetning shekillinishige impiriye sariyining özimu sewepchi bolup bergen bolsa, yene bir tereptin bu impiriyining tashqi jehettiki siyasiy ornimu teng sewepchi bolghan déyish mumkin.
Eslide bu döletni saqlap qalimen déyish üchün mexsus heriket pilani tüzüp, sewrichanliq bilen merkezdin bashqurush tüzümini mustehkemlesh üchün tirishchanliq körsitilishi, buning üchün yene pütün impiriye teweside birla tilni küchke ige qilishi, u künler kelgiche qeghez yüzide qalghan milliy ittipaqliq pilani üchün teshwiqatni kücheytken bolishi we bu dölet hakimiyitini mustehkemleshning barliq amillirini hökümet qoligha tutquzghan bolishi lazim idi.
Ortaq milliy hésiyat tiklesh ishi mektep terbiyisi bilen teshwiqat wastilirigha tayinip uzun’gha sozulghan bir dewir ichidila qolgha keltürüshke bolidighan bir ish bolup, buning üchün on-yigirme yil hergiz yetmeydu. Hetta bu ish üchün nechche esirlik pilan tüzüp izchil heriket qilishqa toghra kélidu. Hemme bir xil milliy hisiyat bilen yashaydighan, birla xil til bilen sözlishidighan weziyetni peyda qilish ishi xuddi birer mustemlikini toluq boysundurush jeryanigha oxshash sewrchanliq telep qilidighan bir ishtur. Bundaq bir weziyetni qolgha keltürüshte zorluq küchke qarighanda sewirchanliq bilen maharetning roli bekla muhim. Bu jeryanda memoriy bashqurush ishlirida mutleq ittipaqliq shert dep ching turiwélishningmu hajiti yoq.
Yoqurqidek ishlardin birersinimu bügün’giche emelge ashuralmay kelgenlikini, éniqiraq éytqanda bu türdiki ishlar nime üchün pilan’gha kirgüzülmigenlikining sewebini tetqiq qilip chiqish ishi, méning bu jehettiki sirlarni yishishimni bekla asanlashturup bergen idi. Eslide bu türdiki ishlargha ehmiyet bérilmey kelgenlikning özila bu impiriyining yimirlishini tézlitip bergen birdin bir sewep bolup qalghan iken.
Shuninggha qarimay zawalliqqa yüz tutqan awustriye impiriyisining shunche waqittin béri mewjut bolup turalighanliqi qalghan qudretlik ellerning herqandiqida körülüp baqmighan bir ehwal bolup, hakimiyet terkiwidiki gérman amili bu impiriyini yashitip kéliwatqan birdin bir amil idi. Awustriyide milliy dölet asasiy yoq idi. Bundaq bir dölette hakimiyet we bashqurush ishliri eger bir hökümet qolida merkezleshmiginide, melum bir irq üstünliki asasiy orun’gha ötüp qélip, bu irq döletning izchilliqigha kapaletlik qilidighan birdin-bir küchke aylinip qélishi mumkin. Bir irq döliti, bezi waqitlarda xelqining hurunliqigha, bu hurunluqtin kelgen hemmige chidash xaraktirige tayinip nachar tüzümlerning uzun waqit höküm sürüshigimu heyran qalarliq derijide chidashliq bérip kitelishi mumkin. Bu xuddi bir haywanning qishliq uyqisigha kirginidekla bir ish.
Emma herxil iriqlardin teshkillen’gen, qandashliq asas qilinmighan bir elde, hakimiyetni birer mustebit küch changgiligha éliwalghan her xil irqlarni öz ichige alidighan impiriyilerde hemme xelq biraqla qishliq uyqigha pétip qalghandek jimip ketken bolmastin, ularning ichidin birer irq choqum uzun mezgil ichki qabiliyitini saqlap yétip bir künliri partilap chiqidighan ehwallarmu körülishi mumkin. Bundaq bir xewp esirler boyi dawam qildurulghan terbiye we adetler wastisi arqiliqla ajizlashturilishi mumkin. Shundaq bolghachqa bundaq döletler qanchiki yéngi bolidiken, ularning hökümet bilen ijtima’iy tüzümige baghlinishimu shunche küchlük bolidu.
Biz nurghunlighan döletlerning u döletni qurghan yaki u dölet üchün bekla qimmetlik bolghan adimining ölishi bilenla döletmu yimirilip kitidighanliqini köp uchuritimiz. Emma bundaq ehwal esirler buyi unche bek köp körülmeydu dep bundaq bir xewpke hergizmu sel qariyalmaymiz. Chunki bir dölet ajizlashqan peytliride uningdiki yoqulup ketkendek körün’gen düshmen küchler qaytidin janlinip otturigha chiqishi mumkin.
Xabsbowrg xandanliqi ene shundaq bir eqelli xewiptin xewiri bolmighachqa yimirilishtin saqlinalmidi. Teghdir bu xandanliqning xelqi arisidiki peqet birla puxrasigha wetinining kelgüsi teghdirini tutquzghan idi. Emma bu mesh’el héch bir ishni bashqa chiqiralmay menggülük öchüp qaldi.
Némis millitining impiratori bolghan joséf ikkinchi ata bowiliri peyda qilghan xataliqlirini derhal tüzetmise, bu impiriyining her türlük irq jidelliri ichide weyran bolup kétishini qattiq ensiresh, azaplinish ichide tuyup qalghan idi. Shundaq qilip, xelqsüyer joséf ikkinchi, ata-bowilirining ötküzgen xataliqlirini tüzitish üchün küchlük tedbir qollinip, ata-bowilirining nechche esirlik sel qarap kelgen ishlirini on yil ichidila tüzitishke urundi. Eger joséf ikkinchi yene qiriq yil yashiyalighan bolsa, hemde uning yene ikki ewladimu ene shundaq tirishqan bolsa belkim bundaq bir mujizini yaritalighan bolar idi. Emma on yilliq tirishchanliq netijisidila harghinliq yetken bu padisha emelge ashurmaqchi bolghan ghayiliri bilen birge görige kirip yatti.
Uningdin kéyin textte olturghanlar joséf ikkinchining qoligha sumu quyup birelmeydighan iqtidarsiz xanlar idi.
1848-yilqi inqilawiy heriketler bilen tolghan yawrupaning yéngi dewri bashlan’ghan waqitlarda, bu inqilapning uchqunliri awustriye tewesidimu asta-asta yalqunjashqa bashlighan idi. Axirida bu uchqun yalqun’gha aylinip ijtima’iy, siyasiy yaki sinipiy zidiyetlerdinmu küchlük bolghan irq toqunushliridin peyda bolghan apetlik ot yalqunini peyda qildi.
1848-yilqi inqilap yawrupaning herqaysi bulung-puchqaqlirida sinipi küresh herikitini peyda qilghan bolsa, bu dolqun awustriyige kelginide yéngi bir irqlar ottursidiki küreshke aylan’ghan idi. Némis xelqi bu inqilapning nime meqsette qozghalghanliqini esliridin chiqiriship yaki uning mahiyitini chüshenmey turup öz meqsiti üchün heriketke atliniwatqinida, özlirining mehkümlikinimu teyyarlimaqta idi.
Deslepki künliridin tartipla ortaq bir tildin paydilinish mesilisini otturgha qoymay turup teshkil qilin’ghan parlamént, munarxiye tüzümi ichide gérman üstünlikige tunji zerbini bergen idi. Emma bu zerbe bilen birge döletmu weyran bolushqa bashlighan idi. Ene shundaq yüz bergen bir hadise bu impiriyining yimirilish dewrining bashlinishini keltürüp chiqarghan idi. Bu yimirilish jeryanini küzitish men üchün intayin muhim bir ögünüsh pursiti bolush bilenla qalmastin, méni intayin hayajanlandurghan bir ish bolup qalghan idi. … netijide tarix türlük-tümen ishlar arisida özining hökümini élan qilghan idi. Awustiriyiliklerning mutleq köp qismi ene shundaq yimirilish yolida héch nimidin xewiri yoq qarghularche ilgirlimekte idi. Bu goya awustriyini yoqutushning ilahiy arzusini ispatlap bergendekla bir ish idi.
Bu heqte tepsili bayan qilish ishi bu kitapning meqsidi bolmighachqa bu heqte köp toxtalmaymen. Men peqet irqlar bilen döletning yoqulushigha sewepchi bolghan, hazirghiche küchke ige bolup kéliwatqan weqeliklerning siyasiy köz qarashlirimning shekillinishide türtke bolup bergenlikini chüshendürüsh üchünla bu heqte tehlil qilishqa mejbur bolmaqtimen.
Awustriye munarxiyisi
Awustriye munarxiyisining yimirlishini tizletken amillar ichide impiriye parlaménti, yeni awustriyiliklerning tili bilen éytqanda réychsrat deydighan organ aldinqi orunda turatti. Buni nezer da’irisi intayin tar bolghan burju’aziyimu tonup yetken idi. Bu organ bir qarimaqqa klassik démokratiyining wetini bolghan en’giliyidin ülge élinip qurulghandek körünetti. Bu mu’esse imkaniyetning bariche özgertilmey en’giliyidin wiénagha özpiti köchürüp kélin’gen bir organ idi.
Qosh qurultayliq en’giliye hakimiyet sistémisi töwen palata (awam qurultiyi − t) we yoquri palata (aqsüngekler qurultiyi − t) dep ikki qisimgha bölünüp pa’aliyet qilatti. Bu ikki qurultay bir-birsidin parlamént binalirining oxshimasliqi bilenla perqlinip turatti. Bir yilliri barriy digen énjinér, taymis deryasining shawqunliri ichidin kötürülgen parlamént binasini qurushqa kirishken waqtida britaniye impiriyisining tarixiy menbeliridin paydilan’ghan idi. 1200 bölümlük shamdan, wasa we türükler bilen bizelgen, heykeller we may boyaq resimler arqiliq zinnetlinip chiqilghan aq süngekler qurultay sariyi bilen awam qurultay sariyi én’gilizlarning ghururlinip telpünidighan ornigha aylan’ghan idi.
Wiénadiki parlamént sariyini sélish jeryanida tunji körülgen mesile bizeshke kelgende körülidu. Daniyilik xansén xelqqe wekillik qilidighan bu sarayning eng axirqi bir parche mermer parchisini qoyup pütküzgendin kéyin bu sarayni bizesh üchünmu oxshashla tarixiy menbelerdin ülge élishni oylaydu. ”gherp démokratiyisi“ ning tiyatirxanigha oxshap kétidighan bu heshemetlik binasi yonan we rim dölet rehberliri bilen peylasoplirining heykelliri bilen bizilidu. Mazaq qilin’ghandek bir yéri, bu binaning üstini bizigen ’ghalibiyet haruwisi‘ ni tartqan atlar töt terepke qarap chapchip turghan bolup, bu menzire binaning ichide yüz béridighan hemme her terepke söreydighan bölünüsh weziyitini binaning sirtida ashkare teswirlep bermekte idi.
Awustriyilik her millet xelqi, kemsitish xaraktirini alghan bundaq bir teswirni bizge haqaret qilghanliq dep hisaplap bu saray binasida awustriye tarixigha hörmetsizlik qilin’ghan dep naraziliq bildürishi pütünley mumkin idi. Emma bu impiriye parlamént binasi, gérmaniye réychta ”némis xelqige soghat“ dégen xetler oyulup pawl wallotning tapshurghinidek wiénadimu birinchi dunya urushining top-zembirek oqlirining güldürmamiliri ichide awustiriyiliklerge sowgha qilin’ghan idi.
Téxi yigirme yashqimu kirmigen bir waqitlirimda, bir qétimliq qurultay yighinini anglap béqish üchün franzénsring sariyigha birinchi qétim kirgen waqtimda bedinimni tok soqiwetkendek hisiyatlargha kirip qalghan idim.
Eslide men qurultay (parlamént) gha heqiqetenmu öch idim. Shundaqtimu méningdiki bu öchlük hergizmu bu organ’gha bolghan öchlikimdin kelgen emes, hetta men libéralistik köz qarashlirim tüpeylidin parlamént tüzümidin bashqiche birer hakimiyet sheklinimu eqlimge keltürelmey yürettim. U künlerde herqandaq bir diktatorluq köz qarishi habsburg sariyigha bolghan öchmenlik qarishimgha sélishturulghanda goya erkinlik, eqil, mentiqqa qarshi éghir xiyanetkarliqtekla bilinetti. Méningde bundaq qarashning shekillinip qélishigha en’giliye parlaméntigha bolghan heyranliqim sewep bolghan bolishi mumkin. Méningdiki bu xil parlamint söygüsi, yash waqitlirimda oqughan gézitlardin alghan tesiratlirimdin barliqqa kelgen bolishimu mumkin. Awam kamirisining en’giliyide üstige alghan wezipilirini estayidilliq bilen orundap kéliwatqanliqini némis gézitliri alahide kökke kötürüp maxtap tonushturushliri méni qattiq tesirlendürgen idi. U künlerde bir xelqning özini özi bashqurghinidin artuq yene qandaq bir hakimiyet tüzümini tesewwur qilalishim mumkin? Awustriye qurultiyigha öch bolup qélishimgha uning xelqni közde tutmay herda’im xataliq sadir qilip turushliri, natoghra qarar chiqirishliri sewep bolghan bolup, bundaq xataliqlar shereplik bir organning inawitige qilin’ghan haqaret dep qarayttim. Bu jeryanda ulargha öch bolup qélishimgha bahane bolup béridighan mundaq bir ehwalghimu düch kelgen idim:
Awustriye döliti tewesidiki gérman amillirining teghdiri réychsratning alidighan qararlirighila baghliq idi. Mexpi awaz bérish yaki omumiy saylam ötküzüsh layihisi maqullanmastin burun parlaméntta sani az bolsimu xéli küchlük némis wekillirining tesiri mewjut idi. Eslidinla némis wekilining bunche az bolishimu kishini oygha salmay qoymaytti. Chunki millet noqtisidin alghanda sotsyal démokrat partiyisi némis menpe’eti üstide qarar élishqa toghra kelginide her da’im reqiplerge yan bésip awaz bérishke mayilliqi kishini oylandurmay qoymaytti. Sotsyal démokratlar partiyisining bundaq qilishi némislardin bashqa unsurlardin ayrilip qélishtin bekla ensireydighanliqidin kelmekte idi. Dimek, shu waqitlardin tartipla sotsyal démokratlar partiyisini birer némis partiyisi dep qarighili bolmaytti. Omumiy saylam usuli qobul qilin’ghinidin kéyin némislarning san jehettin üstünlükke érishelishimu emeldin qalghan idi. Shundaq qilip, gérmanliqni tazilash pursiti yaritilghan idi.
Shu waqittin bashlap, méningdiki milletchi (nasyunalist), mute’essip tuyghulirim gérmanliqqa tewe bolghan her qandaq nersini himaye qilishqa qarap özgirep, gérman amillirini qoghdash uyaqta tursun, hetta uninggha öchmenlik qilidighan bundaq bir qurultayni hergizmu qobul qilalmaydighan bolup yétilmekte idim.
Emma bu yerdiki mesile awaz üstünlikidiki gep emes belki awustriye dölitining özidiki mesile idi. Qérip ketken bu dölet mewjud bolup turalishigha küchi yetmigensiri, némis millitimu bu qurultayda birinchi derijilik bir orun’gha érishelishi hergizmu mumkin emes idi.
Men hörmet qilishqa tigishlik, emma inawitini allimuqachan yoqutup bolghan bir saraygha ene shundaq bir rohiy halet ichide kirip kelgen idim.
Shunimu eskertip ötimenki, men bu yerge kiriwatqan waqtimda binaning deb-debilik körünishi aldida bir türlük hörmet hisiyatim bilen kirip kelgen idim. Bu bina − némis tupraqliri üstige qurulghan bir yonan mujizisi idi.
Emma qurultay zalida boliwatqan ishlarni körginimdin kéyin, u yerdin qattiq yirginishke bashlidim. Qurultay yighin zalida intayin muhim bir iqtisadiy mesile üstide muzakire élip bérish üchün nechche yüz xelq wekili bir yerge yighilghaniken. Sehnige chiqip söz alghanlarning dewatqan gepliri bekla sewiyisiz addi gepler idi. Bezi wekiller némische sözlimey özlirining ana tili bolghan islawyanche tilda, yene beziliri yerlik shiwilerde sözge chiqqan idi. Shu künlergiche gézitlar wastisi bilen xewerdar bolup turghan ishlarni bu yerde biwaste anglimaqta idim. Qalaymaqan chéchilip ketken bu kishiler herxil tillar bilen hemme tereptin chalwaqiship bir-birsining sözini késip warqirishatti. Bu jeryanda yashan’ghan birsi toxtimay qongghuriqini polangshitip xelq wekillirige jim bolushlirini telep qilip, mejlis tertiwini saqlashqa tirishmaqta idi.
Bu menzirige qarap olturup özemni külkidin zadila tutiwalalmay qalghan idim.
Aridin bir nechche hepte ötkendin kéyin yene qayta bu qurultay zaligha kirginimde, awalqisigha tüptin oxshimaydighan bashqa bir menzirige düch kelgen idim. Qurultayning yighin zali qup-quruq dégidek bolup, bir qisim xelq wekilliri uyqigha gherq bolushqan, yene beziliri bir-birsige menisizche qariship olturushqan idi. Aridin birsi sehnige chiqiwélip bir nimilerni dep sözlimekte idi. Re’is wekili bolghan birsi xuddi bu zalda yighin bashquriwatqandek qiyapette olturghan bolsimu, aldidiki bu menziridin bekla zirikkenliki mana men depla bilinip turatti.
Shundin bashlap waqtim bolsila qurultay zaligha bérip turidighan boldum. Qurultay sariyigha her bérishimda yighin zalini inchikilik bilen küzitip, chüshineligen nutuqlarni anglighach, bu döletning puxraliri saylighan bichare xelq wekillirining pa’aliyetlirini inchikilik bilen küzitip, özemche xéli eqli bar nimiken dep qarighan birer-ikki kishini diqqet bilen küzitishke bashlayttim. Ene shu shekilde bu organ heqqide éniq bir köz qarashqa kelmekte idim. Birer yil dawamlashqan bu ténch küzitishim netijiside, qurultay digen bu mu’esse toghrisidiki burunqi bahalirimning bir qismini pütünley özgertishke, yene bir qisim bahalirimdin pütünley waz kéchishke bashlidim.
Endi men awustriye qurultiyning peskesh we külkilik haligha emes, belki bu qurultay dégen organning özige qarshi turidighan birsige aylanmaqta idim. Shu waqitqa kelgiche barliq paskina ishlar bilen xataliqlarning awustriye qurultayda némis köp sanliqining mewjut bolmasliqidin meydan’gha kelmekte dep tonup kelgen ikenmen. Endilikte bolsa buning sewebining bu organning ish pirinsipi bilen uning mahiyitidin izdinish lazimliqini his qilmaqta idim.
Shundin itiwaren démokratiyining, pütkül bu tüzümning huli bolghan ‹köp sanliq qarar chiqirish› pirinsipi digenning qandaq nerse ikenliki heqqide tüptin oxshimaydighan bir qarashqa kelmekte idim. Xelq wekili süpiti bilen qurultayda wezipe ötewatqan kishilerning köz qarashliri bilen ularning exlaqiy peziletlirini estayidilliq bilen tetqiq qilishqa kirishken idim. Netijide xelq wekiller qurultiyi digen bu mu’essening qandaq bir organ ikenliki, bu mu’esse qandaq kishilerdin teshkil tapidighanliqidin xewer tépishqa bashlidim. Bir qanche yil ichide kéyinki waqitlarning eng dangliq hakimiyet shekli bolghan parlamént tüzümini barliq ügiliri boyiche toluq tonup yetken idim. Shu chaghlarda tesewwur qilghan parlamént shekli heqqidiki tesewwurum ta bügün’gichimu özgermey öz piti saqlinip kelmekte. Shundaq qilip, emeliy turmush tejribem méni bezi kishiler üchün az-tula jelip qilarliq bolup tuyulghini bilen, eslide insaniyetning yimirilishi üchün xizmet qiliwatqan bir ijtima’iy nezeriyening méni nishanimdin azdurup kétishidin qutulup qalghan idim.
Bugünki kündiki gherbiy yawrupada, démokratiye dégenni markisizmning xewerchisi déyishkila bolidiken. Yeni, markisizmni démokratiyisiz tesewwur qilish esla mumkin emesken. Méningche bolghanda démokratiye digen bu nerse bu dunyaning wabasi bolghan markisizm üchün bir mikrop uwisi bolup, yuqumluq késellik mikrobliri ene shu uwida köpiyip töt etirapqa yéyilip turidiken. Shundaq qilip, bu mikroplar özining barliq alahidiliklirini ‹chala tughulghan bowaq› dep teripleshke bolidighan ene shu parlamintarizmdin almaqta iken. Her qandaq bir ilahiy nurmu parlamént diyilgen bu layda yughurulup chiqqan heykelge jan birelishi hergiz mumkin emeslikini chongqur tunup yétishke bashlidim.
Wiénada turiwatqan waqitlirimda manga parlaméntchiliqning mahiyitini tetqiq qilish pursitini yaritip bergen teghdirimge minglarche qétim rexmet éytimen. Eger u waqitlarda gérmaniyide bolghan bolsam, bu mesilini unche bek inchikilep ketmeyla bir chetke tashliwetken bolardim. Eger parlamént deydighan bu nersining shunche külkilik qiyapitini awal bérlinde körgen bolsa idim, shöbhisizki, bügün’giche érishken köz qarashlirimning yériminimu qolgha keltürelmigen bolar idim. Shundaq bolghinida bekla ishenchilik bolup körünidighan sirtqi körünüshlirigila qarap xelq bilen réychning qutquzulishini impiriye chüshenchisini küchlendürüshke baghliq dep qaraydighanlarning sépige qoshulup ketken bolar idim. Emma bundaq qaraydighan kishiler qutquzush waqtining kelgen-kelmigenlikini perq qilalmaydighan sawatsiz kishiler bolghanliqi üchün, beribir héchnimini bashqa élip chiqalmighan bolar idi.
Awustriyide bolsa bundaq keyni-keynidin xataliship yürermenmu dep ensireshning hajiti yoq idi. Chunki parlaméntni qilche ehmiyiti yoq dégendimu, xabsburgnimu uningdin mukemmel dep qarash imkani yoq, hetta uningdinmu beter dep qarashqa bolatti. Parlaméntchiliq ret qilin’ghinida hemme ish hel bolup kétidu dep qarashqimu bolmaytti, eliwette. Bundaq qarisaqmu pütün mesile beribir öz piti saqlinip qaliwiretti. Réychsragni (awusterye parlaméntini, qurultiyini) emeldin qaldurush digenlik, hökümet ishlirini xabsburg xandanliqining qoligha yalghuz tashlap qoyush dégenlik bolatti. Bundaq oyni hergizmu qobul qilishqa bolmaytti, bundaq bir qarashni, bolupmu men hergiz qobul qilalmayttim.
Bu alahide ehwalni hel qilishta düch kelgen qiyinchiliqlirim, méni bu heqte téximu chongqur tekshürüshke mejborlighan idi. Eger shundaq bir mejborlinish bolmighan bolsa, u yash waqitlirimda, bundaq bir xulasigha zadila kilelmigen bolar idim.
Méni téximu bek oylandurghini, parlamit tüzümining héch qandaq birsige qilche mes’oliyet artmasliqini ochuq otturgha qoyishi idi. Parlamént herqandaq bir ish heqqide qarar chiqralaytti. Eger élin’ghan bu qararlar herqandaq bir paji’elik netijilerni keltürüp chiqarghidk bolghinida, bu qarar sewibidin héchkim birer jawapkarliqqa tartilmaytti. Eger intayin éghir birer paji’elik aqiwet yüz bergidek qilsa, bir bolsa hökümet istipa bérip qutulatti ya bolmisa parlamént tarqitiwitiletti.
Bundaq ehwalda, éniq mes’oliyiti bolmighan kishilerdin teshkil tapidighan bundaq bir köpchilikni jawapkarliqqa tartish mumkinmu? Eger birer ishning mes’oliyiti mu’eyyen bir kishige tapshurulmighan bolsa, u ishning birer qimmiti qalarmu? Qarar qilish bilen bu qararni ijra qilish ishi bir munche kishilerge ortaq tapshurulghinida, mesile körülginide bundaq ijra’ettin hökümet re’isini jawapkarliqqa tartish mumkinmu?
Bügünki kün’giche birer mes’ol kishi dölet ishlirini bashqurush üchün birer pilan tüzüp, bu pilanini eqilsiz qoy padilirigha chüshendürüp, bu bir top qoy padisini qayil qilip ularning maqulliqidin ötküzüshke mejbor bolup kelmidimu?
Dölet rehbiri bolush digenlik, qayil qilish sen’itige ige bolush, muhim pirinsiplarni chüshendürüsh we chong-chong qararlarni chiqartquzush üchün kishilik munasiwetlerge mahir bolush digenlikmu?
Eger birer dölet mes’oli belgilik bir köz qarash üchün rak ösmisi haligha kélip bolghan bir parlamént köp sanliqini muweppeqiyetlik bilen mu’eyyen bir köz qarash etirapigha jelip qilalmighinida, bundaq bir köz qarashni ulargha muweppiqiyetlik halda chüshendürüp birelmiginide, u mes’ol kishining iqtidarsiz birsi ikenlikini ispatliyalarmu? Ulugh netijilerni qolgha keltürmey turup aliy rehber bolalighan kishilerni kim körüptu?
Jénini tikip heriketke atlinishni telep qilidighan bu dunyadiki barliq dahiyane heriketlerning hemmisi birer dahining uyghanmighan xelq ammisini heriketke keltürimen dep shu xelq ammisini uyghutush üchün keskin heriket peyda qilghanliqining netijisi emesmidi?
Ene shundaq bir ehwal astida, otturgha qoyghan pilanlirini yoqurqidek kishiler gurohigha testiqlitalmighan birer dölet rehbiri qandaq qilishi kérek idi? Ulargha pul tarqitip maqul qilishi kérekmidi? Yaki bolmisa xelqining teghdirige zich munasiwetlik bolghan, emelge ashurulishi zörür bolghan bundaq bir pilanini xelqining nadanliqi sewibidin uqturalmay emeldin qaldursa bolamti? Bundaq bir mesilige düch kelgen xelqighe, wetinige sadiq bir rehber wijdani wezipisi bilen qurultay wekilliri arisida qaysini talliwélishi yaki bu zidiyetni qaysi xil usulda hel qilishi kérek? Ene shundaq bir mesilide xelqighe mes’ol bolush wizhdani bilen qurultay aldidiki jawapkarliqining qaysisi birinchi orunda turidighanliqini belgileydighan ölchem zadi nime? Heqiqiy bir dölet rehbiri bolghan kishi xelq aldidiki mes’oliyitini bir chetke qayrip qoyup yalghuz qurultay jama’itinila chüshinip hökümet siyasitini belgileydighan quruq bir siyasetchige aylinip qélishidin özini saqlishi lazimmu qandaq?
Eger, buning del eksiche bu dölet rehbiri adettikidek bir siyasyon bolup qalghinida, yoqurqidek mes’oliyetlerni hergizmu öz üstige almay, bu mes’oliyet yükini bir gurup ademlerge ortaq dep hisaplap bezi hiligerliklerni ishlitip ishni eplep seplep ötkiziwétishke urunmasmu?
Ene shundaq bir ehwalda, bizning ”parlamént köp sanliqining qarari“ deydighan pirinsipimiz wezipini éniq bir kishige tapshurush deydighan mes’olyetchanliq pirinsipimizgha zit kélip qalmasmu?
Ejiba arimizda insaniyet tereqqiyatini melum shexsining pilanidin barliqqa kelmey hemme kishining ortaq tüzgen pilanining netijisi deydighan’gha ishinidighan kishiler barmu? Arimizda insaniyet bir künliri bundaq bashlamchi deydighan sherttin qutulup kitishi kérek deydighan geplerni terghip qilidighan birsi barmu? Bügün biz üchün éniq birsi mes’ol bolush deydighan uqum her qandaq waqttikidinmu muhim bolup turiwatqanliqi hemmige melum emesmu?
Köpsanliq hakimiyet béshigha chiqish usulini asas qilidighan parlamént pirinsipi birla kishi mes’ol bolush deydighan pirinsiptin üstün kilip, mes’ol kishi ornigha san üstünliki bilen köpchilikni hakimiyet üstige chiqiridighan tüzüm, tebi’et qanuniyetlirige peqetla toghra kelmeydighan bir tüzümdur. Eger yehudiy metbu’at mushtériliri toluq erkin pikir qilish asasida höküm chiqirishni ögünelmigen bolsa, bu türdiki zamaniwiy parlamént tüzümining qanchilik paji’elik aqiwetlerge sewep bolup qalidighanliqini hergizmu chüshinelmeydu.
Parlamént digen bu organ, siyasiy pa’aliyetlerni adem eqlige keltürelmigidek chakina ushshaq ishlar ichige paturup qoyushqa sewepchi bolidighan birdin bir organdur. Mesilen alayli, eger sadiq bir dölet rehbirini hökümet ishliridin qanchiki yiraq tutushqa bolsa, bu halettin peskesh kishiler shunche xoshal bolup yayrap kétidu. Chunki, köpünche waqitlarda bundaq siyaset yürgüzüsh sorunliri peskesh kishiler teripidin köp sanliqning himayisini qolgha keltürüshni meqset qilidighan her türlük sodilishish oyunlirini oynaydighan sorun’gha aylandurilidu.
Bügünki künde bir tére élip satari chüshenche we bilim jehette qanchiki sewiyisiz bolsa, kishilerni özige jelip qilishqa lazimliq soda pa’aliyetlirige munasiwetlik her türlük peskeshliklerdin shunche köp özleshtüriwalghinigha oxshash, alahide aktip pa’aliyet qilish we alahide iqtidar telep qilinmighan bir hökümet sistémisinimu peskesh bir sehraliqta bolidighan yoquriqidek hilimikirliki boyiche alahide maxtap kökke kötüriwitelishi mumkin. Bundaq bir axmaq hökümet, öz üstige alghan herqandaq bir mes’oliyettin hergiz ensirimeydu. Qilghan ishlirining netijisini hergizmu oylap yürmeydu. Bundaq hökümet ademliri siyasiy ijra’etliri herqandaq bir aqiwetni keltürüp chiqirishidin qet’iy nezer, haman bir künisi aghdurulup kétidighanliqini, ornini bashqilargha ötküzüp béridighanliqini éniq bilidu. Tallan’ghan bundaq dölet rehberlirining sani telep qilin’ghan qimmiti tüwenligensiri köpiyip barmaqta. Bu hadisilermu bu xandanliqning choqum yimirlidighanliqining bir signali idi. Shunimu alahide körsitip ötüsh zörürki, bir tereptin eqillik birsi iqtidarsiz, addiy méngilik meddahlarning adettiki katipi bolup qélishidin saqlinishqa tirishsa, yene bir tereptin köp sanliqning, yeni axmaqlarning wekilliri bundaq qimmetlik qabiliyet igiliridin her da’im nepiretlinip yüridu.
Peskesh bir qurultay her da’im özige oxshash qilche qimmiti bolmighan bir bashliq teripidin bashqurulup kélinidighanliqini bilgini üchün héch nersidin ensirep yürmeydu, shu seweptin hemme kishi özlirining neqeder eqilliq birsi ikenlikini körsitiwélish üchün arilap péyr bashliq bolup saylinalaydikenu, nimishke pawl saylansa bolmaydiken dep ghutuldapmu qoyishidu. Bu jeryanda démokratiyining rohidin peskeshlikni peyda qilidighan bir mesile körülüshke bashlaydu. Körün’gen bu mesile, mahiyette rehber dep qaralghan kishilerning bir qismida körülgen qorqunchaqliqining bir ipadisidur. Bundaq kishilerge nisbeten alghanda, intayin muhim qarar chiqiridighan bir orun’gha ériship qalghanlirida köp sanliq kishilerning kapaliti astigha kirip qalidighanliqi ular üchün bir teley idi. Siyaset qelenderliri barliq qararlirini chiqirishtin burun köp sanliqning maqulliqini tileydu. Shundaq qilip, özlirige lazimliq bolghan ”jinayet shirikliri“ ni kapaletke ige qiliship, her qandaq bir mes’oliyettin péshini qéqipla qutulup kiteleydighan shara’itqa érishiwalidu. Rastchil, wijdanliq birsi, bu türdiki siyasiy oyunlardin yirginip, uningdin nepiretlinishtin bashqa bir ish qolidin kelmeydu. Bundaq usullar barliq peskeshliklerni öz etirapigha toplighan bolidu. Her qandaq bir ishining peyda qilidighan ongushsizliqlirining mes’oliyetni üstige élishtin özini qachurupla yüridighan, her da’im özini her qandaq eyiptin xali dep körsitishke tirishidighan birsi, peskesh mexluqtin qilche perqi yoq birsidur. Bir xelqni bashqurup yitekleshke mes’ol bolidighan organ ene shundaq qabiliyetsiz peskeshlerdin teshkil tapqinida, uzun’gha qalmayla tüzetkili bolmighidek paji’elik aqiwetlerge sewepchi bolidu. Bundaq bir organ qorqmastin eqil ishlitip heriket qilish jasaritige ige emes. Bundaq iqtidarsiz bir organ mesilini hel qilish üchün tirishchanliq körsitish ornigha xelqning til-ahaniti astida kömülüp qélishni ewzel körishidu. Eger bir qatar jiddiy qararlar élishqa toghra kelginide, ulardin héch birsi otturgha chiqip bu ishning mes’oliyitini üstige élip yitekchilik qilishqa maqul bolmaydu.
Biz yene shunimu hergiz untup qalmasliqimiz kérekki, iqtidarliq bir rehber noqtisidin élip éytqanda, köp sanliq héchqachan bir shexsining ornini basalmaydu. Köpsanliq diginimiz, axmaqlargha wekillik qilghinigha oxshash, peskeshlergimu wekillik qilalaydu. Eqli ishlimeydighan yüz kishi héch bir waqit iqtidarliq bir kishining ornini alalmaydighanliqigha oxshash, yüz neper qorqunchaqtinmu qehrimanlarche qarar alalaydu dep hergiz ümid kütmeslikimiz kérek. Hökümet bashliqliri éghir mes’oliyetni üstige élishtin özini qanchiki chetke alidiken, özlirini xelq xizmitige atashqa layiq dep qaraydighan kishilerning sanimu shunche köpiyip baridu. Ularning qatargha kirip nöwiti kélishni kütüshliri üchün héchqandaq bir küch tosalghuluq qilalmaydu. Bu kishiler özining aldida üchiret tutqan kishilerge qarap ghemkinlik bilen nöwitini kütidu. Ular öz arzulirining ishqa ashurulishi üchün lazim bolghan waqtini hetta sa’itigiche hisaplap chiqishidu. Köz tikken bir orunning boshitilishini küchlük telmürüsh ichide kütidu. Üchiret saqlawatqanlar arisida özining aldidikilerni azaytishqa paydisi bolidighanliki rezillilkerning yüz bérishini xoshalliq bilen qarshi alidu.
Eger qatarda birersi érishken ornini boshatmay ching olturiwalghinida, bundaq ehwalni guruppa ichide tüzüshken shereplik shertnamisining ijra qilinishi toxtap qaldi dep qariship renjishke bashlaydu. Ular bayiqi nomussizning nöwet saqlawatqanlargha issighida ornini boshitip ötküzüp bermigiche zadila aram tépishmaydu.
Emeldin bir qétim chüshüp ketken birsi u orun’gha qayta érishelmeydu. Ornini tartturup qoyghan bu rohiy késel ademler orun közlep yürgen kishilerning arisida til ahanetlerge qélishigha qarimay qayta birer orun’gha irishish üchün tirishish bilen kün ötküzidu. Ene shundaq orun almashturush hadisilirining yighindisi döletning eng muhim orunliri bilen eng muhim wezipilerni üstige alghan organlirida ishleydighanlarning ademni ürkitidighan bir shekilde nöwetliship turishini shekillendüridu. Bundaq nöwetlishishning aqiwiti intayin paji’elik aqiwetlerni keltürüp chiqiridu.
Qurultayning exlaq we qa’idilirining qurbanliqi qilinidighanlar peqet axmaq, qabiliyetsiz kishiler bilenla cheklinip qalmaydu. Eger teghdir künlerning biride heqiqiy rehber dep nam élishqa layiq birsini u orun’gha ige qilip qoyghan teghdirdimu, bu ademning teghdirimu oxshashla nöwet saqlawatqanlarning teghdiridin bashqiche bolup ketmeydu. Hetta bundaqlarning qurbanliq qilinishi téximu éghir bolishi mumkin. Birer rehber özni körsite-körsetmeyla uninggha qarshi küchler derhal atakigha ötishidu. Eger yoquri derijilik orun’gha érishken küchlük bir rehber, shu orun’gha kirishke tigishlik dep qariliwatqan kishiler arisidin kelgenla bolsa, bu rehberning aqiwiti téximu qorqunushluq bolidu. Döt ademler u orunda özliridek kishilerningla turishini arzu qilishidu. Bu qapaqwashlar, arisigha birer eqilliqning kirip qélishigha hergizmu chidimaydu. Eger bularning arisigha eqilliq birsi kirip qalghinida undaq kishige her türlük bahanilarni uydurushup birlikte zerbe bérishke kirishidu.
Bundaq nöwetliship emel tutushning netijiside, rehberlik tebiqisi künsayin eqilsizlishishqa bashlaydu. Bundaq rehberlik tebiqisige tewe bolmighan herqandaq adem xelqi bilen wetinining bundaq kishilerning qoligha qalghanliqidin teswirligüsiz éghir ziyanlarni tartidighanliqini perez qilalaydu. Ene shundaq bir parlamént tüzümi kona awustriye üchün heqiqetenmu qorqunushluq mikrop uwisi bolup qalmaqta idi.
Gerche ministirlikni imprator yaki padisha teyinligendek qilsimu, eslide uning qilghanlirimu bu qurultayning oylighinini testiqlap bérishidin bashqa bir nerse emes idi. Qurultaydikiler ministirlik orni üchün sodiliship turatti. Her bir ministirning ornigha uzun ötmeyla yéngisi almashturilatti. Bundaq orun almashturush tüzümi qurultayning bir xil qa’idisi hisaplinatti. Ornigha keltürülgen ministirning qabiliyiti mutleq türde aldinqisigha qarighanda téximu tüwen bolup chiqatti.
Parlamént tüzümidiki ishlar ene shu shekilde tekrarlinip dawamliship, axirda parlamént tewesidiki hemme kishini eng peskesh teyyartaplar haligha keltüriwetkiche dawamlishidiken. Bu teyyartap paraziitlar her qétimliq saylinishida köp sanliq qarar chiqirish pirinsipini saqlap qélishqa, yeni ehmiyiti yoq ushshaq-chüshshek ishlarni bir terep qilish bilenla meshghul bolushni kapaletke ige qilish weziyiti saqlap qélishqila tirishidu. Ularning qolidin kélidighini shunchilik idi. Ene shundaq ishlarni küzitish üchün wiéna eng muwapiq bir mektep bolup bergen idi.
Men bu jeryanda bu xelq wekillirining öz bilim we qabiliyetliri asasida hel qilishqa mejbor bolghan mesililerning qiyinliq derijisini tarazigha sélip tartip körüshke kirishtim. Buning üchün xelq wekillirining qaysi xil idiyiwi qarashlargha ige ikenlikinimu yéqindin küzitishke toghra kelgen idi. Bu ishlarnimu tügetkinimdin kéyin, bu türdiki cholpanlirimizning xelq ammisidin ibaret bu asmanda bir-birlep chaqnishigha karim bolmay bir chette qarap olturalmayttim.
Külümsirepla yüridighan bu kishilerning esli qandaq nersiler ikenliki hemde qanchilik qabiliyetke ige ikenlikini, weten-xelq menpeti üchün bu alahidilikini qanchilik jari qildurup kéliwatqanliqini, yeni ular qaysi türdiki siyasiy hünerlerge ige ikenlikini estayidilliq bilen tekshürüp éniqlap chiqishim zörür idi. Parlamént pa’aliyetlirini, wekillerni we yüz bériwatqan ishlarni esli mahiyiti boyiche tonushqa bolidighan biterep pozitsiyide héchqaysigha yan basmastin küzetkende, ademni bekla ümidsizlendüridighan bir ehwal otturgha chiqatti. Buning üchün ular himaye qiliwatqan xalighan bir mesilini tetqiq qilish yaki birer konkiritni mesilige qarita éniq bir chüshenchige kélish üchün héchqandaq bir neziriyige asaslanmay adettiki geplerni yorghulitip yürüshlirini küzitish arqiliqmu parlamént orginini tetqiq qilishqa bolatti. Shundaq bolghachqa, bu peskeshlerning barliq rezillikliri bilen ularning turmush adetlirini tetqiq qilsaqmu ular heqqide kishini chüchütkidek netijilerge érisheleymiz.
Eger biterep pozitsiyide turup tehlil qilghinimizda, parlamént pirinsiplirigha oxshash xata nersini bashqa héchqandaq yerde uchritalmaymiz.
Awal xelq wekillirining qaysi xil usulda saylinidighanliqini küzitip baqayli. Xelq wekillirining burun qolgha keltürgen herqandaq bir utughi xelqqe paydiliq bekla az nersilerni hel qilishqa yaraydighan ushshaq-chüshshek netijiler ikenlikini ochuq körüp alalaymiz. Xelqning eqli qabiliyitimu özlirining arzulirini ishqa ashurup bireleydighan, derdige derman bolalaydighan iqtidarliq siyasiyonlarni tallap qurultaygha iwertishke yetmeytti. Xelq ammisi digen bu toplum ichide shexsilerning xususiy tejribiliri bilen bilimliri bek éniq bilinip ketmeytti. Xelq ammisini adettiki tashqi körünüshlerge tayinipla jelip qilishqa bolidighanliqi üchün, gézit teshwiqatliri bilen gézitlarda élan qilinidighan ammini qayil qilidighan xewer-notuqlar arqiliq xelqni bekla asan özige jelip qiliwélish mumkin.
Xelq ammisining dini étiqatini izchil terbiye arqiliq qolgha keltürgili we ularning yürikige orunlashturwetkili bolghinidek, ularning siyasiy itiqatlirinimu ene shundaq izchil rohiy terbiye bérishke tayinip singdürüsh we kücheytish mumkin.
Teshwiqat dep atalghan bu usulgha tayinip siyasiy terbiyini qanat yaydurush ishida gézit-zhornal digendek metbu’at organliri alahide önümlük rol oyniyalaydu. Gézitlar kündilik xewerlirige tayinip qoramigha yetken xelq ammisini terbiyileydighan intayin muhim bir mektep bolush rolini oyniyalaydu. Emma bizde bundaq mektepler döletning qolida emes belki bezi nachar, yaman gherezlik küchlerning qolida qalghan idi. Yene shu wiénadiki waqitlirimda bu türdiki jama’et pikiri teyyarlighuchi wastilar bilen bu wastini qolida tutup turghan küchlerni tetqiq qilish pursitige érishken idim.
Metbu’atlarni küzitish ishige kirishken deslepki künlirimdin tartipla dölet üchün intayin ziyanliq bolghan bu küchning aldin pilanlan’ghan birer közqarashni intayin qisqa waqit ichidila peyda qilalaydighanliqi méni bekla heyran qaldurghan idi. Bundaq közqarashlar jemiyettiki eqelliy we ri’al közqarashlargha her qanche zit kelgidek bolsimu, bu türdiki ziyanliq közqarashlarni intayin muweppeqiyetlik bilen tarqitalaytti. Bu metbu’atlar adettikila bir ishlarni bir qanche kün ichidila döletning eng muhim mesilisidek qilip körsitiwiteleytti yaki shu bahanida döletning bashqa muhim ishlirini untuldurup küntertiptin chiqiriwetküzeleytti. Bir-ikki hepte ichidila intayin ustiliq bilen ademning eqlige kelmeydighan birmunche kishilerni tonushturup, ularni héchkim anglap baqmighan ish-izlirini maxtap kökke kötürüsh arqiliq kishilerde ularni rastinla hörmet qilishqa tigishlik dana kishiler iken dégen’ge ishendürüp, u ademni pütün ömüridimu asanliqche érishelmeydighan yüksek abroyluq kishige aylanduriwiteleytti. Birer ay burun héchkim anglap baqmighan kishiler bügünning dangliq kishiliri dep teshwiq qilinish bilen birge, omumning, döletning bixeterlikige munasiwetlik bolghan muhim mesililer biraqla kömüp tashlinatti. Bezide bu kishilerning namini tilgha élishqanlirida pursiti kelginide burunqi birer rezillikidin, birer nomussizliqidin we birer xiyanetkarliqidinmu éghiz échiship, tonushturiwatqan bu kishilerge bashqilarning diqqitini tartishqa tirishatti. Exlaqi peziletlik, wetenperwer kishilerni qarilash jehettiki rezil peskeshliklirini yehudiylar bilen markisizmchilarni tetqiq qilish arqiliqla pash qilish mumkin idi.
Bu türdiki közqarash oghriliri özining rezil gherezlirini ishqa ashuriwélish üchün qilmaydighan eskiliki yoq. Bu mexluqlar peziletlik sap bir ademning a’ile turmushigha qara chaplashtinmu yanmaydu. Shermende qiliwétish niyitige kelgen bir kishini qarilap wetwerigini chiqiriwétish üchün qoligha ilishkidek birer bahane tapmay turup u kishini hergizmu aramida qoymaydu. Shuningdimu omum menpe’etige yaki shexsi turmushigha munasiwetlik kichikkine bolsimu birer eyip tapalmay qalghinida derhal töhmet chaplash usulini ishqa sélishqa kirishidu. Ular, jama’etchilik aldida peziletlik birsige yiterlik derijide qara chaplansa, u kishi özini herqanche aqlap körsitishke tirishsimu, özige oxshash bashqa gézitlarning yardimi bilen bu türdiki bohtanlarni pütün jama’etchilikke uqturiwételiginide, u kishini abroyini qayta eslige keltürelmeydighan halgha keltüriwétishke bolidighanliqini bek yaxshi bilidu. Bu kishiler hergizmu hemmige melum adettikidek ishlarni bahane qilip birsige hujum qilmaydu. Ular pak bir ademni qarilimaqchi bolghinida, u kishige eng éghir bohtanlar bilen hujum qilghandila andin toluq weyran qilishqa bolidighanliqini yaxshi bilidu. Bu merezlerdin tengri öz panahida saqlisun! … bu qanun qachqunliri abroyluq yurtdashlirimizni hiligerlik, suyiqestchilik usullarni ishqa sélip xuddi bir rudipaydek ching chaplishiwalidu. Shundaq qilip goya heqqaniyetni qoghdawatqan kishilerdek uni siliq-sipaye kinaye sözliri bilen haqaret qilishqa kirishidu. Ularning bu qilmishlirigha naraziliq körülgidek qilsa ”biz muxbirliq wezipimizni orundawatimiz“ dep turiwalidu. Peqet bolmighanda bashqa tayini yoq quruq bahanilarni keltürüp qiliwatqan ishini heq qilip körsitishke urunishidu. Eng köp apet tériydighan yighilish yaki qurultaylirida téximu heddidin éship, ”muxpirliq inawiti“ dégendek alahide inawetlik bir organ heqqide söz qiliwatqandek biljirlashqa bashlaydu. Musteqil pikir yürgizish qabiliyiti bolmighan yighin qatnashquchilirimu ularning bu türdiki biljirlashlirigha razimenlik bilen bash lingshitip qarap olturishidu. Mana bular ammiwiy epkar ishi bilen shoghullinidighan banditlarning esli mahiyiti. Démek, ular birer jama’et pikirini ene shu xil töhmetxor lükchekler gurohigha tayinip peyda qilishmaqta. Shundin kéyin xuddi déngiz köpuki ichidin bir cholpan yultuzi chiqqandek bu jama’et arisidinmu bir qurultay wekili chiqip kélidu. …
Parlamit dégen bu mu’essesining ishlesh pirinsiplirini bir-birlep tonushturush, bu organning bashtin axiri köz boyamchiliq bilen tolghan alahidilikini échip bérish üchün nechche tomluq matériyal yézip chiqishqa toghra kélidu. Emma bu organni omumiy yüzlük bir qur küzitip chiqishqa toghra kelse, bu organning xizmet netijilirini birqur közdin kechirsekla kupaye. Bu xil küzitish jeryanida, eger kallisi ishleydighan birsila bolidiken, parlaménit dégen bu organning neqeder ehmiyetsiz ishlar bilen shoghullinidighanliqini derhalla perq qilalaydu.
Eger démokatik parlamint tüzümi bilen némis démokratiyisini öz’ara sélishturup köridighanla bolidikenmiz, bu ikkisi ottursidiki asman-zémin perq qilidighan oxshimasliqlar ademni sarang qiliwetkidek tesiratqa keltüriwétidighanliqini derhal körüp alalaymiz.
Eger démokatik parlamint tüzümi bilen némis démokratiyisini öz’ara sélishturup köridighanla bolidikenmiz, bu ikkisi ottursidiki asman-zémin perq qilidighan oxshimasliqlar ademni sarang qiliwetkidek tesiratqa keltüriwétidighanliqini derhal körüp alalaymiz.
Parlamént tüzümining körünerlik alahidiliki tüwendikilerdin ibaret: belgilik sandiki kishiler (yéqindin béri ayallarmu) bu organ’gha saylinidighanliqini körüp alalaymiz. Mesilen bu saylan’ghan kishilerni besh yüz kishi dep perez qilayli. Saylan’ghan bu besh yüz kishi barliq ishlar üstide qarar élish salahitige ige bolidu. Yeni, mahiyette hökümet ene shu besh yüz kishi démektur. Kéyin ular bir hökümet mehkimisi ‹kabént› teshkil qilip chiqidu. Sirttin qarighanda dölet ishlirini ene shu hökümet mehkimisi bijiriwatqandek körünishi mumkin. Emma bu kabént ezalirining hemmisila tilemchidek bichare kishilerdin teshkil tapqan bolup, ular herqandaq bir wezipini ijra qilishta shu besh yüz kishining, yeni parlaméntning ruxsiti bolmay öz béshigha bir qedemmu algha mangalmaydu. Eng axirqi höküm chiqiridighan orun her qachan parlamént bolghachqa, herqandaq bir mesile körülse hökümettin mes’oliyet sürüshte qilish imkaniyiti yoq. Hökümet orgini peqetla köp sanliqning teleplirini ijra qilishqa mejbur bir organdur. Bundaq bir hökümetning siyasiy meydani heqqide toghra baha bérelishimiz üchün uning köp sanliqning pikirige qoshulush yaki köp sanliq dep atalghan bu parlamntni öz közqarashlirigha qayil qildurush üchün qanchilik maharet körsiteleydighanliqigha qarap bir néme diyelishimiz mumkin. Emma bundaq shekilde ish yürgüzüshke mejbur qalghan bir organ, mahiyette hökümet mehkimisi bolush alahidilikini yoqatqan, her waqit köp sanliqtin yolyoruq tileydighan bichare hökümet orundin bashqa nerse emes. Shundaq qilip, bu hökümetning qilidighan ishi her da’im bu köp sanliqning testiqlishini qolgha keltürüsh üchünla aylinip yüridighan, yaki bolmisa özlirini qollap quwetleydighan yéngidin ikkilemchi köp sanliqni peyda qilish üchün tipirlap yüridighan bolidu. Bundaq ikkilemchi köp sanliqni qolgha keltürelise, bu hökümet yene bir mezgil saqlinip qalalaydu. Bundaq bir köpsanliqni peyda qilalmisa, qilidighan bashqa bir ish qalmighachqa, öz lahiye-pikirlirining her qanche toghra bolishidin qet’iy nezer, asta orun boshitip istipa bérishtin bashqa charisi yoq.
Buning netijiside, dölet mesililiride mes’oliyetni üstige élish deydighan pirinsip emeldin qaldurulghan.
Bundaq bir weziyettin kélip chiqqan netije hemmige melum: bir-birsige oxshimaydighan kesipke hemde her derijilik qabiliyetke ige ikenlikimu gumanliq bolghan bu besh yüz kishidin teshkil tapqan qurultayda kishini heyran qalduridighan, hetta köpünche waqitlarda ademning ichini échitidighan ichki ziddiyetlerge tolghan bir köpsanliq peyda bolidu. Buning tüpki sewebi shuki, xelqimizning bu tallan’ghan ademliri eqil we mentiq jehetlerdinmu tallan’ghan kishiler emes ikenliki idi. Méningche, yüzligen saylam qeghizi ichidin eqilliq bir dölet kadiri tughulidu dep héchkim késip höküm qilalmisa kérek? Omumiy saylam arqiliq dangliq kishilerni tallashqa bolidu dep qarash uchigha chiqqan axmaqliq. Birinchidin, bir xelq heqiqi dölet adimidin emeliy pa’aliyetliri jeryanida nechche yüz neper emes peqet bir nepernila otturgha chiqiralaydu. Uningdin qalsa, xelq ammisining ichki tuyghulirida herqandaq bir dangliq kishige qarita düshmenlik bilen qaraydighan bir mijezmu bolidu. Shundaq bolghachqa, saylam yoli bilen birer dahi tallap chiqimen déyish yingnining tüshigidin tüge ötküzüshke urun’ghandek bir ish. Adimizat peyda bolghinidin buyan ishqa ashurulghan herqandaq bir pewqul’adde netijilerning hemmisi pütünley shexsi bir ademning pikiri we u kishining bu jehettiki tirishchanliqining netijisi ikenlikini héchkim inkar qilalmaydu. Epsuski, parlamént sistémiside, sewiyisini otturche sewiyidinmu tüwen kishiler dep qarashqa bolidighan besh yüz adem, xelqning eng muhim mesililiri üstide qarar chiqiralaydu, andin bu qurultayning ijra’iye orgini süpitide yene shu qurultayning testiqini élishqa mejbor bolidighan hökümetler qurulidu. Shundaq dep éytalaymizki, dölet siyasiti démek, eslide ene shu besh yüz kishining siyasiti démekliktur.
Emeliyettimu del shundaq bolmaqta!
Hökümet ezalirining iqtidarlirigha bir néme démey turayli. Biz yalghuz ularning hel qilghan mesililirining türliri, bu mesililerni hel qilish üchün paydilan’ghan tedbirliri we alghan qararlirining bir-birsige arilashturup chigishleshtüriwitilgen mesililiri ottursidiki munasiwetlernila küzitidighan bolsaq, bu hökümetning neqeder ajiz bir hökümet ikenlikini asanla körüp alalaymiz: qarar élish hoquqi qurultayning yighin zalida bar bolghan kishilerning qolida bolup, bu kishilerningmu bek az bir qismi muzakire qilinidighan mesile heqqide az-tula xewiri we tejribisi bolghan kishiler bolishi mumkin. Parlaméntta intayin muhim bolghan iqtisadiy mesililer ene shu shekilde muzakire qilinidiken. Uning üstige bundaq muzakirilerge qatnashqan kishilerningmu aran onda birsi burun iqtisadiy siyaset bilen shoghullan’ghan kishiler bolidiken. Bu dégenlik, birer mesile heqqide eng axirqi qarar bérish hoquqini eslide shu mesile heqqide aziraqmu sawadi bolmighan, qilche xewiri yoq kishilerning qoligha tashlap qoyush dégenlik idi.
Dölet mesililirige munasiwetlik qalghan barliq mesililer üstide muzakire qilip qarar chiqirish jeryanimu asasen yoqurqi jeryandin qilche perq qilmaytti. Muzakire qilin’ghandin kéyin birer qarar bérishke tigishlik bolghan mesililer xelq ammisigha tewe mesililer bolishidin qet’iy nezer, parlamént tüzümi özgermigenliki üchün qolidin ish kelmeydighan ajiz, sawatsiz kishilerdin teshkil tapqan bu parlamént köpsanliqi her da’im öz menpe’etlirige mayil qarar chiqirishqa tirishidu. Halbuki, her türlük mesililerni muzakire qilip birer hel qilish tedbiri chiqirishqa tigishlik bolghan parlamént hey’etliri pat-pat yéngilinip turishi shert idi. Chunki, xelqning soda menpe’etlirige munasiwetlik mesililer bilen asasliq siyaset mesililirini hel qilish wezipisini yene shu mexluqlarning qoligha tashlap qoyushqa héchqaysi razi emes idi. Eger bu kishilerni özgertmey saqlap qélishqa toghra kelse, bu kishiler nechche esirde aran bir qétim otturgha chiqidighan dahiy süpet kishilerdin bolishi kérek idi. Emma bu kishiler birer péchkighimu teng kelmeydighan, tüzük hewisiningmu tayini yoq eqlsiz, abroyperes, chüshinish qabiliyiti töwen, her türlük eqidiler ichide bashliri qéyip ketken nersiler idi. Ras dégendek, bu kishiler chong-chong alim süpet kishilermu méngisining qétighi chiqip ketkiche bash qaturup aran chare tapalaydighan murekkep mesililernimu, ademni heyran qaldurghidek addiy mesililer qatarida muzakire qiliship yenggilteklik bilenla qarar chiqiridighan kishilerdin bolishini peqet yoqurqidek addiy kishiler ikenliki arqiliqla izahlash mumkin. Shundaq bolghachqa, bu kishilerning aldigha qoyulghan mesililer bir irqning teghdirige munasiwatlik intayin muhim mesile emes, xuddi ular bu yighin zaligha birer meydan damka oyuni oynashqa kelgen kishilerdek xelq, dölet teghdirige munasiwetlik shunche muhim mesililerni oyun oynighandek yenggillik bilen muzakire qilip qarar qilishidu.
Ene shundaq bir parlaménttin, shunche yenggilteklik bilen qarar qobul qilishidighan bundaq bir qurultayning herqandaq bir wekilidin birer mes’oliyet telep qilimen déyish hergizmu eqilgha sighidighan ish emes.
Epsuski, bundaq mügidiship olturghan bezi wekiller zadila eqli yetmeydighan témilar üstide birer qarar bérishke mejborlinish netijiside bu wekillerning qizghinliqimu asta-asta sowup jasaritini yoqutushqa bashlaydu. Démisimu ulardin birersi chiqip ”doslirim, méningche bu téma heqqide héchqaysimiz birnéme bilmeydikenmiz“ déyishni yaki ”men bu ishni peqetla chüshinelmidim“ déyishke jasaret qilalmaydu. Gerche buni diyeligidek birsi chiqsimu birer özgirish peyda qilalishi natayin. Chunki bundaq qurultaylarda aq niyetlik bilen déyilgen buxil geplerni chüshineleydighan birmu adem yoq. Hetta undaq ras gep qilidighan nadanni ishimizni xarap qilding dep derhal aghzini tuwaqlishidu.
Ademning mijezini bilidighan kishige melumki, rastchilliqni dötlük dep tonuydighan bundaq salapetlik we dangliq kishilerdin teshkil tapidighan bir guruh kishiler arisida, héchkim özining hemmidin döt birsi ikenlikini qet’iy étirap qilmaydu.
Shundaq qilip, burun az-tula rastchil bolghan bir parlamént wekili asta-asta yalghanchiliq, hili ishlitidighan yoligha mejbori kirip qalidu. Yalghuz bir kishining awaz bérish hoquqidin waz kéchishi qilche tesir körsitelmeydighanliqi hemmige melum bolghachqa, héchkimmu awaz bermey jim olturiwélish yolini tallimaydu. Netijide, her bir wekil özini u yerdikiler arisidiki eng döt birsi dep atilip qélishidin saqlinish üchün qalghan wekillerning sewiyisi özige yetmeydu deydighan ishenchisi bilen heriket qilishqa tirishidu. Eslidinla bek aq köngüllik qilish hamini bir küni özining béshigha bala bolup qalidighanliqini bilidu.
Her bir wekil herqandaq bir mesile üstide kesip ehli bolup kitelmeydighanliqini, shundaq bolghachqa ularning ishlirigha yol körsitip turidighan partiyisining yolyoruqlirigha emel qilghan asasta awaz béridighanliqini, partiyisiningmu munasiwetlik mutexessislerdin komissiyilerni teshkillep her qandaq bir mesile heqqide hemme wekilni matéryal bilen teminlep turidighanliqini, shunga qurultay muzakiriliride öz pikirini otturigha qoyushta bek qiyinchiliqqa düch kelmeymiz dep qarishidu.
Bir qarimaqqa, bundaq uchur bilen teminlinish netijiside her bir wekil her jehettiki mesililer heqqide az-tula bilimi bardek körünishi mumkin. Bu yerde yene mundaq bir su’al qoyushqa toghra kélidu: eger mesililerni bilidighan bir qanche mutexessisning chüshenche bérishi yiterlik bolidighan bolsa, u halda bu yerge besh yüz kishini yighiwélishning néme hajiti?
Esli Mesile Mana Mushuidi
Bizning bügünki démokratik parlamént sistémimizda eqilliq kishilerdin teshkil tapidighan bir qurultayni barliqqa keltürüsh üchün saylam ötküzüshni hergiz oylashmaydu. Buning ornigha adettiki kishilerdin teshkil tapidighan bir ”siyasiy gurup“ teshkil qilishni ewzel köridu. Bu qurultayni belgilik bir yölünüsh boyiche yiteklep méngish üchün bu qurultayni teshkil qilghuchi kishiler kallisi bek ishlep ketmeydighan mexluqlardin teshkil tapqan bolishi shert idi. Shu chaghdila partiyining siyasetlirini ijra qilish imkani yaritilghan bolidu. Shu arqiliq partiyining noxtisini qolida tutup turghan adem héchqandaq mes’oliyetni üstige almay turupla qilche temtirimestin perde arqisida turup qumandanliq qilish imkanigha érisheleydu. Aqiwette, qurultayda élin’ghan xelq menpetige éghir ziyan keltüridighan birer qararning jawapkarliqi hemmige tonushluq nomussiz bir mexluqning üstige artilmay, pütün jawapkarliq partiyining üstige yüklep qoyilidu. Qisqisi, mes’oliyetni üstige alidighan héchkim tépilmaydu. Undaq bolmighanda mes’oliyet melum bir kishi üstige artilip qélip, quruq gep qilishtin bashqini bilmeydighan qurultay mes’oliyettin qutulup qalghan bolidu. Qisqisi, parlamént tüzümidin hemmidin awal hemmini ashkare otturigha qoyulushtin qorqidighan gumanxor kishiler bekla razi bolishidu. Mes’oliyetchan aq niyetlik, wezipisige sadiq kishiler bolsa bundaq bir tüzümni esla xalimaydu. Shundaq bolghachqa, démokratiyining bu xil shekli yaman gherezlik yehudiy irqigha bekla yaraydighan bir tüzüm hésaplinidu. Yehudiy xaraktirige mas kélidighan peskeshlik we aldamchiliq bilen tolghan bundaq bir organdin peqet yehudiylarla memnun bolishi mumkin.
Orda Munarxiye
Heqiqiy gérman démokratiyisi bundaq bir tüzüm bilen hergizmu chiqishalmaydu. Chunki, heqiqiy démokratiyilerde erkin saylam arqiliq saylinip chiqqan hökümet re’isi, qilghan barliq ishliri bilen pütün hökümet pa’aliyetlirining mes’oliyitini pütünley öz üstige élishqa mejbor. Bundaq bir démokratiyide her türlük mesililerni köp sanliq awazigha tayinip hel qilishqa qet’iy yol qoyulmaydu. Buning eksiche, bundaq démokratiyide mes’oliyetni peqet birla kishi öz üstige alidu. Mes’oliyetni üstige alghan bu kishi pütün qararlarni özi béripla qalmay, bu ishigha jan pidaliq bilen mes’ol bolidu.
Bu xil shertler boyiche gérmaniye démokratiyisi üchün wezipe ijra qilishqa maqul deydighan ademni tépish ungaygha chüshmeydighanliqimu éniq. Emma shunisi éniqki, tengrige ming shükriki, gérman démokratiyisining esli menisimu del buni teqqezzar qilidu. Gérman démokratiyisi undaq yoshurunuqche peskesh yollar bilen ish qilidighan namert we nomussiz birsige xelqining teghdirini tutquzup qoyushqa hergizmu yol qoyalmaydu. Bu yerde wezipining, bu wezipini orundash jeryanidiki üstige chüshidighan mes’oliyetning éghirliqi qolidin ish kelmeydighan qorqunchaqlarni yéqin keltürmeydighan alahidilikke ige.
Eger bundaq nomussiz birsi hakimiyet béshigha chiqmaqchi bolghinidimu, gérman démokratiyisi uning epti beshirisini ashikarilap, yüzmu-yüz turup: ”sehnidin yiraq tur, peskesh mexluq! sehnidin derhal chüsh, bolmisa u yerni paskina ayaqliring bilen kirleshrüriwétisen!“ dep warqirashni bilidu. Chunki tarix sehnilirige héligerler emes peqet qehrimanlarla layiq bolalaydu.
Men bu xulasigha wiéna parlamént pa’aliyetlirini ikki yil küzitish arqiliq kelgen idim.
Bu xulasigha kelgendin kéyin, u parlamént binasigha ikkinchilep qedimimni atmidim.
Parlaménit tüzümi, qérip hali qalmighan habsburg xandanliqining yimirlishini tézlitip bergen aldinqi orundiki amillarning biri bolup qalghan idi. Bundaq yimirilish jeryani, kéyinki yillarda téximu roshen körülüshke bashlaydu. Gérman amilining üstünligige buzghunchiliq qilish heriketliri kücheygensiri némis milletchilik kürishimu küchiyip, impiriye parlamént hökümiti bu küresh ichide barghansiri chongqur bohran ichige pétishqa bashlaydu. Réychsrat ichidiki bu küresh her da’im némislarning ziyinigha tereqqi qilish bilen birge, bu ziyandin impiriyimu öz nisiwini almaqta idi. Chunki, eng galiwang ademlermu 1900-yiligha kelgiche aptonomiyilerde künsayin küchiyip bériwatqan bölünüsh yüzlinishi munarxiyining bir pütünlük halitining yimirilishige héchkim tosalghu bolalmay kéliwatqanliqini éniq biletti. Emeliyette bolsa bundaq bir tosalni peyda qilish turmaq, impiriye künsayin parchilinishqa qarap tereqqiy qilmaqta idi.
Döletning bundaq yimirilishke qarshi tirkishish üchün ishqa sélip kéliwatqan charilirimu kündin-kün’ge küchsizliship kétiwatqachqa, hemme kishi hökümetning bundaq ajizliqidin nepretlinishke bashlighan idi. Yalghuz wén’giriyidila emes, qalghan herqaysi slawyan aptonomiyiliridimu monarxiye bilen bolghan yéqinliqi künsayin ajizlashmaqta idi. Qiziq yéri, bundaq ajizlishishqa héchkimmu ehmiyet bermey kélishi idi. Hetta ehmiyet bérish turmaq, bundaq parchilinishqa qarap tereqqiy qilishtin hemme kishi xoshal boliwatqandek, hemmila kishi impiriyining bu türdiki késellikini dawalash üstide bash qaturush ornigha uning téziraq ölüshini kütiwatqandek körünmekte idi.
Parlaméttiki toluq yimirilishning shepiliri abroy-menpetini sétip parixorluq yoligha méngishi netijiside bilinishke bashlighan idi. Bundaq menpetdarliqning keltürgen ziyinini yenila némis milliti otturgha chiqip tosashqa mejbur idi. Némislar qalghan milletlerni intayin ustiliq bilen yiteklep bundaq yimirilish yoligha méngip kétishtin tosashqa tirishatti. Emma némislarning shunche tirishchanliq körsetkinige qarimay weziyetning tereqqiyati her da’im yimirilish teripige qarap barghansiri yéqinliship kelmekte idi. Yeni, padisha warisi bolghan arshidük franchoys ferdinand özige bérilgen hoquqidin paydilinip otturgha chiqip xandanliqning yoqurisidin töwinigiche mexsus pilanlan’ghan we tézginlen’gen asasta chéxlargha mayil bir siyaset yürgüzüshke tiriship kelgenliki, gérmanlarning impiriyini yimirilishtin saqlap qélish tirishchanliqlirigha pütünley zit tesir körsetmekte idi. Bu qosh hükmiranliq xandanliqning warisi meyli yoshurun yaki ashkare bolsun, barliq charilarni ishqa sélip impiriye terkiwining némis tesiridin tazilinish ishini tézleshtürüp bermekte idi. Bu waris, pütün küchini ishqa sélip merkezge yéqin orunlardiki némislarni ustiliq bilen wezipige teyinlesh yaki tallash bahanisida herxil milletler arliship ketken xeterlik chet-yaqa yurtlargha iwertip tarqaqlashturushqa kiriship, ulardin boshighan orunlargha chéxlarni tiqishturushqa kirishmekte idi. Netijide, chéxlar wiénani xuddi özlirining paytext shehiri dep hésaplaydighan halgha kelmekte idi.
Habsburg xandanliqining yéngi wekili arshiduk, pütünley katolik pirinsipliri asasigha qurulidighan bir dölet urus katoluklirigha taqabil turushta bir qoshumche küch bolup qélishi mumkin dégen xamxiyal boyiche, ottura yawrupada tedriji shekilde bir slawyan döliti qurup chiqish deydighan yéngiche pikirini habsburg xandanliqi ichide küchep terghip qilmaqta idi (waris arshidukning ayalimu burunqi chéx kinez a’ililiridin birsining melikisi idi. Némis düshmenliki bir türlük a’ile aditige aylan’ghan a’ilide chong bolghan bu melike öyide köpünche chéxche tilda sözleytti.).
Habsburg xandanliqi, burunlarda nurghun qétim paydilan’ghinidek dinni hakimiyet siyasiti üchün xizmet qildurush yolini talliwalghan idi. Emma ularning talliwalghan bu yoli her qedemde némis menpetige ziyan sélip kelmekte idi. Heqiqetenmu bundaq bir yol nurghun tereplerde selibi rol oynap, meyli habsburg xandanliqi yaki katolik chirkawliri üchün qilchimu netije bermigen idi. Buning netijiside habsburg xandanliqi texttin ayrilip qélish bilenla qalmay, rimdimu intayin chong bir dölettin mehrum qalghan idi. Chunki dini eqidilerni siyasiy menpe’et üchün xizmet qildurimen dep oylighan padisha, shu kün’ge kelgiche peqetla qozghalmay jim yatqan ghayet zor rohi küchni oyghutiwetken idi. Yeni, zawalliqqa yüz tutqan bu xandanliq awustriye teweside pütün charilarni ishqa sélip némislikni yoqutushqa urun’ghan idi, awustriyide némis ittipaqi (pan gérmanizm) dégen bir herikitining peyda bolup zoriyishigha düch kélidu.
1880~1890-yilliri arisida yehudiyliqtin ilham alghan manchéstér libiralizmimu awustriyide chékige yetküzülüp yéyilghan, hetta nérisigha ötüp bérisigha qarap qalghan halgha kelgen idi. Bundaq bir éqimgha qarshi heriketler her da’im körülginidek ijtima’iy pikir sheklide emes belki milletchilik tüsini élip yéyilmaqta idi. Tughma bolghan özini qoghdash ichki tuyghuliri némislarni pa’al türde mudapiyige atlandurghan idi. Shundaq qilip, iqtisadiy jehettiki mesililer özlikidinla ikkinchi orun’gha chüshüp qalghan idi. Shundaqtimu bu heriket xéli zor tesirlerni körsetken idi. Bu türdiki siyasiy dawalghushlardin kéyin ikki partiye otturgha chiqqan idi. Bu partiyilerning birsi milliy xaraktirde bolup, yene birsi sotsyal xaraktirde idi. Otturgha chiqqan her ikkila partiye burunqi xataliqlardin sawaq alghan idi. Habsburg xandanliqi 1866-yilqi urushta paji’elik türde yéngilghandin kéyin urushtin intiqam élish pilanini tüzüshke kirishmekte idi. Emma méksika impratori maksmiliénning pajiyelik aqiwiti fransiye bilen yéqinlishqa tosalghu peyda qilmaqta idi. Yeni maksmiliénning teleysizliki napaliyon üchinchige munasiwetlik bolup, uning fransuzlar teripidin tashliwétilishi mislisiz yimirilishke sewep bolmaqta idi. Shuninggha qarimay habsburg xandanliqi peyt kütüp yatmaqta idi. 1870~1871-yilqi urush tengdashsiz ghalibiyet bilen axirlishishi haman wiéna ordisi her qandaq weqe yüz bérishidin qet’iy nezer, sadowwaning intiqamini élish üchün qanliq küreshke atlanmaqchi bolghan idi. Emma urush sépidin kelgen heyran qaldurghidek ghalibiyet xewerliri yétip kélishi haman, eng bek kallisi ishleydighan hökümdar bundaq bir tewekkülchilik qilish peyti emeslikini derhal sézip, teliyining ongdin kelmigenlikige chidashqa mejbur bolidu.
Emma bu ikki yilliq shanliq küresh téximu küchlük bir mujizini otturgha chiqarghan idi. Habsburg xandanliqini sep özgertishke mejburlaydu. Bundaq sep özgertish, hergizmu chin qelbidin kelgen bir özgirish bolmay eslide dewrning mejborlishidin otturgha chiqqan bir özgirish idi. Shundaq qilip, kona sherqiy marshtiki (chégrasidiki) némis xelqi réych qolgha keltürgen ghalibiyettin hemmini untughan halda tentene qiliship ejdatlirining zeper marshini qaytidin körgendek hayajan ichige chömgen idi. Buninggha hergizmu aldanmasliqimiz lazim: chin qelbidin némislar teripini alidighan bir awustriyilik shuni éniq tonup yetken idiki, hetta axmaq birsimu chirigen bir kona fédratsiyining xarabilirigha qarighanda yéngidin qurulidighan impiriye herqanche süpetsiz bolghinidimu qayta qurulghini yaxshiraq ikenlikini, bu shekilde qayta tiklinidighan bir impiriye kona késelliklerdin qutulalaydighanliqini körüp alalaytti. Bolupmu emeliy tejribiler arqiliq shunimu tonup yételigen idi: habsburg xandanliqi tarixiy wezipisini tamamlighan bolup, yéngi impiriye qehrimanliq pirinsipliri bilen bizelgen réich tajini uninggha heqiqetenmu layiq bolghan bir bashqa keygüzeligen idi. Bu yüzdin teghdirge shükri qilish lazim. Chunki, qalaymaqan bir dewrde élip bérilghan bundaq bir tallashta xelqqe ümid béghishliyalaydighan eng muwapiq bir kishige, yeni frédérixqa taj keygüzüsh emelge ashurulghan idi.
Emma, bu chong urushtin kéyin xabsburg xandanliqining qosh munarxyisi slawyanlashturush siyasitining éhtiyaji dégenni bahane qilip xewiplik dep qarighan némis amillirini yoqutushqa kirishken waqitta, xandanliqning yer yüzidin sirip süpürilidighanliqini tonup yetken irqning qarshiliq körsitishi bekla küchlük roy bergen idi. Bundaq bir qarshiliq körsitish bilen bundaq küchlük partlashni némis tarixi ta shu kün’giche körüp baqqan emes.
Wetenperwer dep qaralghan kishiler tunji qétim xa’in dep qaralmaqta idi.
Eslide bu kishiler millitige, xelqige qarshi kishilerdin emes idi. Ular eslide öz millitining yoqulushini tézlitip bériwatqan hökümet sheklige qarshi turghan kishiler idi.
Shundaq qilip yéqinqi zaman némis tarixida, mehelliwiy we xandanliqqa körsitilgen söygü tuyghuliri tunji qétim weten-milletke bolghan milliy söygüdin ayrim qarilishqa bashlan’ghan idi.
1890~1900-yillarda, awusrtiyidiki pan gérmanizm herikitining küchi, dölet abroyi xelq menpeti üchün xizmet qilalighinidila xelqning hörmitige, himayisige érisheleydighanliqini éniq otturgha qoymaqta idi. Eslide abroy héchqachan döletning ghayisi emes. Eger dölet abroyini ghaye dep qobul qilishqa toghra kelse idi, herqandaq bir istibdatnimu chéqilghili bolmaydighan muqeddes ewliya dep qarashqa toghra kéletti.
Eger birer hökümet öz xelqini xalighan wastigha tayinip apetke bashlap mangghinida, bu xelqning her bir ezasining buninggha naraziliq körsitishi bu dölet xelqining her bir puxrasiining heqqila emes belki bash tartip bolmaydighan mejboriy wezipisidur.
Bundaq bir éhtqmalliq qaysi waqitta otturgha chiqidu? Buninggha nezeriyeler bilen talash-tartish qilip jawap bérish mumkin emes. Bundaq bir mesilini küch qollinip hel qilishqa toghra kélidu. Hemde bundaq küreshte ghalip bolalighinidin kéyinla höküm qilishqa bolidu. Herqandaq bir hökümet, meyli u hökümetler ichidiki eng nachiri, milliy menpetlirige minglerche qétim xiyanet qilghan hökümet bolishidin qet’iy nezer, özining hakimiyet orni bilen inawitini qoghdashqa tirishipla qalmay, buni bir mejboriyet dep qaraydu. Bundaq ehwaldiki bir hökümet özige qarshi birer heriket qilghanlargha qarshi urush élan qilghinida, qarshi chiqquchilarmu shuninggha oxshaydigha charilarni ishqa sélip hökümetke qarshi tirkishishke mejbordur. Eger bundaq bir küreshni hökümet terep qanunluq bir shekilde yürgiziwatqan bolsa, narazi bolghuchi terepmu qanundin chiqmighan halda öz naraziliqini bildürishi lazim. Eger undaq bolmay, hökümet qanunsiz usullarni ishqa kirishtürginide qarshi chiqquchilarmu qilche ikkilinip olturmay qanunni bir chetke qayrip qoyup qarshiliq körsitish kürishige atlinishi lazim.
Shuni untimasliq kérekki, insanlar birer döletni saqlap qélish üchün emes belki öz irqini saqlap qélish üchün yashaydu. Yeni, insan hoquqi dölet hoquqidin üstün turishi kérek.
Eger birer millet bésim astida qalsa yaki sürgün qilinip yoqutulush xewipige düch kelginide u millet üchün qanunlargha ri’aye qilish mesilisi ikkinchi orundiki ishqa aylinip qalidu. Bundaq ehwal astida hakimiyet üstidiki hökümet pütünley qanun boyiche ish qiliwatqanliqining unche bek ehmiyiti yoq. Zulum astidiki bir milletning hayatini saqlap qélish tughma istigi boyiche élip barghan kürishide xalighan wastilardin paydilinip özini qoghdash kürishige atlinishi uning eng tebi’iy heqqi hésaplinidu.
Dunya tarixidiki ichki yaki tashqi zulumdin qutulush heriketliride élip barghan bundaq küreshlerning hemmisi ene shu pirinsip da’iriside qanat yaydurup kélinmekte.
Eger birer millet kishilik hoquqliri üchün élip barghan küreshliride meghlup qilin’ghan bolsa, teghdir tarazisi u milletning mesilisini pellige qoyup tartip körüp, u milletning bu axiretlik dunyada dawamliq yashashqa qilche heqqi qalmighanliqigha höküm qilghanliqini körsitidu. Chunki, hayatini dawamlashturush üchün küresh qilishqa teyyar turalmighan yaki buning üchün küch-qudriti bolmighan bir millet, tengri teripidin menggülük weyran qilinishqa pütiwétilgen millettur.
Bu dunya, bu sistéma undaq qorqunchaq we ajiz milletler üchün yaritilghan emes. Yeni, ajiz millet bu dunyada yashash heqqige ige emes.
Munarxiyining Qelbi
Buni awustriyini misal qilip körsetsek, ehwal heyran qalarliq derijide bu qanun’gha uyghun kélidighanliqini ochuq körüp alalaymiz:
Qanununluq hökümet, némislardin bashqa köp sanliqlar bilen birge némis öchmenlik eqidisige, yeni parlaméntning némislargha öch wekillirige, shuningdek yene némislargha qarshi turidighan xandanliqqa tayinatti. Döletning barliq organliri bu ikki amil asasida shekillenmekte idi. Awustriye némislirining teghdirini yoqurqidek amillargha tayinip özgertishke urunush bekla külkilik bir ish idi. Emma bizdiki ’qanuniy usul‘ gha qiziqquchilirimizning qarishi boyiche alghanda, buning menisi némislar barliq naraziliqliridin waz kéchishi kérek dégen uqumni körsitidiken. Chunki, bundaq bir tirkishish qanun’gha xilap kilermish. Bundaq bir ehwal astida munarxiyining bésimi astida qalghan némis irqi téz aridila yoqulush yoligha qistilishi muqerrerdur. Eslide awustriyilik némislar peqet döletning aghdurulishi netijisidila bundaq qorqunushluq aqiwettin saqlinip qalalishi mumkin idi.
Shöbhisizki, köz’eyneklik nezeriyichilirimiz öz nezeriyiliri üchün ölüshni milliti üchün ölüshtin chong bilidu.
Yeni, kishiler özliri üchün qanun chiqirishidu. Shundin kéyin héliqi köz’eyneklik nezeriyichilirimiz otturgha chiqip insanlar ene shu qanunlar üchün yashaydu dep höküm chiqirishidu.
Awustriyidiki kona pan gérmanizm herikitining qimmiti shu yerdiki, bu quruq geplerning hemmisini nezeriyichilerning we undin bashqa, döletni but ornida köridighanlarning hemmisini qet’iy ikkilenmey sirip süpürüp tashlashni meqset qilmaqta idi.
Habsburg xandanliqi barliq wastilardin paydilinip némislarni axmaq qilishqa uruniwatqan künliride, pan gérmanizmchilar partiyisi ’debdebilik‘ xandanliqqa qilche ikkilenmey hujum qilalighan idi.
Eslide, chirigen bu döletning ichini tunji qétim chongqur qézip körsitip yüz minglighan kishining közini échip qoyghanlar ene shu partiye idi. Shundaq qilip, küchlük weten söyüsh dégen bu uqum némislarning naraziliqini qozghap kéliwatqan xandanliqning changgilidin qutquzulghan idi.
Desliwide ularning keynidin egiship mangidighanlar seldek köpiyip kétiwatqan idi. Emma ularning bu netijilik pa’aliyiti uzun dawam qilalmaydu. Men wiénagha kelgen waqitlirimda xrisyan sotsyal partiyisi bu heriketni qolgha kirgüziwélip xéli yoquri awazgha ériship hakimiyet üstige chiqqan waqitlar idi. Shundaq qilip pan gérmanizm herikiti asta-asta susliship asasi jehettin qimmitini yoqutup bériwatqan iken.
U waqitlarda, pan gérmanizm herikitining qozghilishi bilen uning zawralliqqa yüz tutishini, xristiyan sotsyal partiyisining heyran qalarliq derijide küchlinip kétishini tekshürüsh ishi méning eng asasliq ishim bolup qalghan idi. Wénagha kelgen waqitlirimda pan gérmanizm herikitige chin qelbimdin birilgen idim.
U künlerde awustriye parlamént zalida ”yashisun xohenzollérnlar!“ dep shu’ar towlashliri anglanmaqta bolup, bundaq bir shu’ar towlashqa jasaret qilalighanliqidin xoshal bolup cheksiz hayajanlinip kétettim. Awustriyini gérmaniye impiriyisining waqitliq bölünüp turghan bir parchisi dep qarashliri, buni pursiti kelgen haman élan qilishqa teyyar turalaydighanliqi manga xoshalliq, ishench, jasaret we gheyret béghishlap turatti. Gérmanizm üstide gep bolidighan barliq mesililerde sap we qilche shert qoshmastin mu’amile qilish, uruqimizni azat qilishning birdin-bir yoli bolup körün’gen idi. Emma desliwide intayin istiqballiq bolup körün’gen bu heriketning kéyinki waqitlargha kelgende néme üchün yigilep qalghanliqini zadila uqalmighan idim. Hetta xristiyan sotsyal partiyisiningmu del shu peytlerde mislisiz derijide küchlinip kétishining sewebini zadila bilelmigen idim. Bu partiyining abroyi bilen jemiyettiki tesiri shu künlerde eng yuquri pellige yetken idi. Bu ikki heriketni öz’ara sélishturup körginimdin kéyin, teliyim bilen perishan halitim bu ishni yéshishim üchün manga eng yaxshi sawaq bergen idi.
Awal bu ikki partiyining bash sékritarliri bilen partiye qurghuchiliridin bolghan ikki kishini tehlil qilish arqiliq tekshürüshni bashlidim. Bu ikki kishi gé’org fon shönérér bilen doktor karl lyugér idi.
Tekshürüsh arqiliq melum boldiki, ularning her ikkisila parlamént muhitidiki mes’ul kishiler arisidiki intayin muhim orunda turiwatqan kishiler iken.
Desliwide ularning keynidin egiship mangidighanlar seldek köpiyip kétiwatqan idi. Emma ularning bu netijilik pa’aliyiti uzun dawam qilalmaydu. Men wiénagha kelgen waqitlirimda xrisyan sotsyal partiyisi bu heriketni qolgha kirgüziwélip xéli yoquri awazgha ériship hakimiyet üstige chiqqan waqitlar idi. Shundaq qilip pan gérmanizm herikiti asta-asta susliship asasi jehettin qimmitini yoqutup bériwatqan iken.
Ularning ademliri kündilik turmushi siyasiy muhitning exlaqsizliqliridin peqetla bulghanmay sap qalalighan kishiler idi. Men desliwide pan gérmanizmchi shönérérge bekla qiziqqan idim. Emma kéyinche xristiyan sotsyal partiyining dahisigha qiziqishqa bashlidim. Bu ikki lidérning qiziqishliri bilen qabiliyetlirini öz’ara sélishturush arqiliq shönérérning pirinsip mesililiride téximu yoquri orunda turidighanliqini, u kishining téximu chongqur melumatliq birsi ikenlikini hés qilishqa bashlighan idim. Bu kishi, awustriye dölitining choqum yoqilidighanliqini hemme ademdin éniq mölcherliyeligen idi. Eger, réych hökümiti shönérérning habsburg xandanliqi mesiliside otturgha qoyghan agahlandurushlirigha balduriraq qulaq salghan bolsa idi, gérmaniyini yawrupa bilen düshmen halgha keltürgen dunya urushi palakiti ichige paturup qoyushning qilche hajiti qalmighan bolar idi.
Epsuski, shönérér mesililerni shunche chongqur tehlil qilalighini bilen, kishilerge toghra baha bérelmigen idi.
Doktor lyugér, bu jehette shönérérdin tüptin perq qilatti.
Doktor lyugérning adem mijezi-xaraktiri heqqidiki chongqur bilimi uninggha her türlük küchlerge toghra höküm qilish imkaniyitini bergen idi. U, bu türdiki bilimlirige asasen hakimiyet organlirigha sel qarashtinmu xali bolalighan idi. Hetta bu türdiki bilimliri uninggha mewjut organlardin öz ghayisini emelge ashurushta bir waste süpitide paydilish chüshenchisinimu bergen idi.
Doktor lyugér, bügünki künde chong burju’aziyining siyasiy küresh küchining unche bek qimmiti yoqliqini, bu küch dagh-dughiliq birer heriketni netijilik qanat yayduralishi mumkin emeslikinimu chüshinip yetken idi. Shu seweptin siyasiy pa’aliyetlirini asasen alghanda xewip astida qalghan siniplarni qolgha keltürüshke atighan idi. Uning bundaq yol tutishi xelq ammisining küresh iradisini suslashturush ornigha kücheytip bermekte idi. Mewjut küchlerning hemmisini toluq seperwer qilish meqsitide bar bolghan chong-chong mu’esselerning hemmisini öz etirapigha merkezleshtürüshkimu tirishchanliq körsetken idi. Shu arqiliq kona küch menbeliridinmu bashlighan herikitide önümlük paydilinishqa tirishqan idi. Qurghan partiyisige asasi küch qilish üchün hayati xeter astida qalghan orta sinipni tallap élip, pidakarliq körsiteleydighan, küresh üchün jenggiwar, sap tereptar qolgha keltürgen idi. Shuningdek yene intayin ustiliq bilen katolik chirkawlirining poplirinimu öz yénigha éliwalidu. Bu jehette shunchilik utuq qazandiki, diniy sahedikiler burunqi partiyisining pa’aliyetliridin chékinip chiqip bu partiye bilen bir pütünliship ketti.
Bu dégenlirimge qarap doktor lyugérning qabiliyitini shunchilik oxshaydu dep qalmasliqimiz kérek. Uning utuqliri arisida yene kamil taktikchi we jasaretlik islahatchi qabiliyitiningmu barliqini unutmasliqimiz kérek. Tebi’iki, bu jehetlerde uning bezi yitersiz tereplirining barliqighimu köz yumushqa bolmaydu.
Intayin qimmetlik bolghan bu kishining ghayilirimu intayin éniq we emeliyetke uyghun idi. U, wiénani qolgha keltürüshni özige meqset qilghan idi. Chunki, wiéna shehiri xandanliqning qelbi idi. Harghin impiriyining késel körpisige aylan’ghan kilengsiz wujudidiki ze’ipliship ketken yürikining titrep soqishini wiénada ghuwa hés qilishqa bolatti. Eger bu qelpning soqushi kücheytilse, harghin impiriyining gewdisinimu qaytidin janlandurush imkani bolishi mumkin idi. Bundaq qarash pirinsip jehetti xata qarash hésaplanmisimu, bundaq tirik tutup turush uzun dawam qilalishi natayin idi.
Doktor lyugérning ajizliqi mana bu noqtida körülmekte idi.
Shundaqtimu uning wiéna sheher bashliqi bolghan waqitlirida qolgha keltürgen netijilirini ölmes eser dep qarash mumkin. Emma uning tirishchanliqliri bekla kéchikip bashlan’ghan tirishchanliq bolghachqa, xandanliqni qutquzushqa yetmey qalidu.
Lyugérning reqibi bolghan shönérér bolsa, xandanliqni her qanche tirishchanliq körsetsimu qutquzup qélishqa bolmaydighan bundaq bir aqiwetni aldin körüp yiteligen idi.
Doktor lyugér bolsa öz pilanini shunchilik utughluq ijra qilalighini bilen, impiriyini saqlap qélish meqsitige menggü érishelmeydu.
Shönérérmu arzusigha érishelmey, molcherligen palaket bekla qorqunushluq shekilde yüz béridu. Yeni, doktor lyugér awustriyini qutuquzup qalalmighan idi. Shönérérmu némis xelqining béshigha kélidighan palaketning aldini alalmaydu.
Bu ikki partiyining muweppiqiyet qazinalmasliqidiki seweplerni tetqiq qilish ishi bügün üchünmu paydiliq bolup, u dewirdiki weziyet bilen bügünki weziyet nurghun tereplerdin bir-birsige oxshap kétetti. Bu alahidiliklerni estayidilliq bilen tehlil qilghinimizda heriketlerning birsini meghlobiyetke sörep mangghan, yene birsini netijisiz qaldurghan seweplerni bügün yene qayta tekrarlimasliqimiz üchün choqum yardimi tigidu.
Awustriyide pan gérmanizm herikiti muweppiqiyetke érishelmigenlikining sewebini mundaq bir qanche noqtigha yighinchaqlash mumkin:
Birinchisi, yéngi qurulghan inqilawi partiyining ijtima’iy mesililerni hel qilishta talliwalghan idiyisi bilen tutqan yoli xata idi. Shönérér bilen uning sebdashliri yigane némis burju’aziye sinipighila xitap qilish yolini talliwalghan idi. Bundaq aqnanchilargha tayan’ghanda qolgha keltürgili bolidighan netijimu aran shunchilik bolatti.
Némis burju’aziyisi, bolupmu ularning yoquri tebiqisidikiler dölet bilen xelqning ichki mesililiri üstide gep bolghinida öz nepisini közde tutup jim boliwélip bekla ténchliqperwer qiyapetke kiriwélishidu. Weziyet yaxshi waqitlarda, yeni bügünkidek waqitlarda muweppiqiyetlik wezipe ötep kéliwatqan döletmu ularni tola etiwarlap bekla menmenchi halgha keltürüp qoyidu. Emma hökümet ajizliship ketkidek bolsa ularning bu xil mijezi intayin xeterlik idi. Pan gérmanizm herikitini otughluq qanat yaydurush üchün barliq pa’aliyetlerde burju’aziyigila tayiniwalmay, asaslighi keng xelq ammisini qozghutush üchün köpirek küch serip qilishigha toghra kéletti. Ular keng xelq ammisining küchidin ayrilip qalghachqa, tunji zerbidila xelq ammisining himayisige érishelmigenliki üchün meghlop boldi.
Bu yéngi partiye, yoquriqidek tüpki pirinsipqa heriketning béshidin tartipla sel qarap ornini tolduriwalghili bolmaydighan éghir xatagha yol qoyghan idi. Partiyige qobul qilin’ghan nurghunligha halliq burju’a unsurliri tedriji shekilde partiyining siyaset belgileydighan mewqesige kéliwélip, bu partiyini xelq ammisigha tayinish pursitidin pütünley mehrum qalduridu. Bundaq ehwal astida, pan gérmanizm herikiti birqisim quruq dawranglar, qilche roli yoq tenqitler bilenla cheklinip keskin heriket küchige érishelmeydighanliqi éniq idi.
Shundaq qilip, pan gérmanizm herikiti heriket bashlighan kündin tartipla étiqat küchi bilen pidakarliq rohidin tedriji ayrilip, uning ornigha xuddi bügünmu körüliwatqinidek sulhichiliq, kilishtürmichilik, qarshi teripidikiler bilen hemkarliq yolini tutushqa bérilip kétip, aqiwet ölük tughulghan buwaqtek jimip kétidu.
Xelq ammisigha tayinishni muhim orun’gha qoymighan pan gérmanizm herikiti ene shundaq meghlobiyetlik aqiwetke duchar bolghan idi. Bundaq bir weziyet astida burju’aziyimu ghadiyiwélip yuwash mute’essip qiyapitini ashkarilishidu.
Mana bu, pan gérmanizm herikitining meghlop bolishini keltürüp chiqiridighan ikkinchi sewepke aylinidu.
Awustiriye némislirining parlaménttiki orni pan gérmanizm herkiti bashlan’ghan künlerdila ajizlishishqa bashlap, dölettin ümidini üzmekte idi. U künlerdiki parlaméntmu némis tesirini yoqutush herikitining wastisi haligha kélip bolghan idi. Bundaq bir weziyette awustriye némislirini qutquzushning biridin bir yoli parlamént tüzümini aghdurup tashlashtin bashqiche bolishi mumkin emes idi.
Buning netijiside pan gérmanizm herikiti üchün parlaméntqa taqabil turushta qaysi yolni tallash mesilisi eng muhim ishlardin birsi bolup qalghan idi:
Buning netijiside pan gérmanizm herikiti üchün parlaméntqa taqabil turushta qaysi yolni tallash mesilisi eng muhim ishlardin birsi bolup qalghan idi:
Parlaméntni aghdurup tashlash üchün parlaméntqa kirip turup belgilik qa’idiler boyiche pa’aliyet qilish kérekmu yaki bu organning sirtida turup uninggha hujum qilish arqiliq uni yéngip chiqish yolini talliwélish kérekmu?
Emma ular parlaméntni yéngish üchün uninggha kirish yolini talliwalghan idi, aqiwette özliri yéngilip qaytip chiqishqa mejbur boldi.
Ular heqiqetenmu parlaméntqa kirishtin bashqa charisi qalmighan bir ehwalgha chüshüp qalghan idi.
Bundaq bir küchke qarshi sirtta turup küresh qilalishi üchün harmas küch-quwwetke, cheksiz pidakarliq rohigha ige bolishi shert idi.
Yeni, xuddi buqa soqashturush oyunidikige oxshash sirtta turup parlamént bilen tutushqanda mönggüzini tutquzup qoyush, üsti-üstilep tayaq yéyish, keyni-keynidi yéqilip chüshüshlerdin saqlinish tes. Hetta qaytidin yéqilghan yéridin turghiche qol-putliri sunup kétishimu mumkin. Emma batur birsi eng müshkül chélish arqiliqla özining baturliqini ispatliyalishi mumkin. Shunche japaliq bir küreshtin ghalip chiqish üchün choqum nurghun bedel töleshke, zor pidakarliqlarni körsitishke toghra kélishi tebi’iy bir ehwal.
Emma bundaq musheqqetlik bir küresh üchün xelqining eng qabiliyetlik, eng jenggiwar, eng küchlük we eng pidakar oghlanlirini yénigha alghan bolishi lazim. Peqet ene shu qehrimanlarla bundaq qanliq jenglerde gheyret üstige gheyret körsitip axirqi ghelibigiche jeng qilish jasaritige ige bolalaydu.
Pan gérmanizm herikiti sépide del shundaq qehriman pidakarlar yoq idi. Shundaq bolghachqa, ular parlamént ichide pa’aliyet qilish yolini talliwélishqa mejbur idi.
Pan gérmanizmchilar bundaq bir qararni élish üchün bash qaturup oylinip baqqanliqi yaki buning üchün ikkilinip turup oylinip körgenliki natayin. Yaq, ular bundaq qarar élish jeryanida qilche ensirep baqmidi, bashqa yol axturushni xiyalighimu keltürüp qoymidi. Buningdin bashqa yolning bar-yoqliqi üstide izdinipmu körmidi. Ularning qilche qimmiti yoq parlaméntqa kirip pirinsip jehettin allimu qachan weyran bolghan bu organning küchige, uning xelqqe tesir körsiteleydighanliqigha ishen’genliki, ularning parlaméntqa kirish qararini élishigha sewep bolghan tüpki xataliqi idi.
Ular parlamént sehnisidin pütün xelqqe xitap qilish imkaniyitimiz bolidu dep qarighanliqi üchün, pütün xelqni téximu asan qayil qilalaymiz dep qarighan idi. Bu arqiliq dölet ichidiki nachar illetlerni sirttin qarshi chiqqan’gha qarighanda parlamént ichide turup téximu asan tüzitip kiteleydighanliqigha ishen’gen idi. Shuningdek yene parlamént ezalirigha qet’i chéqilishqa bolmaydu dégen qalqan’gha tayinip her bir yitekchini téximu chong küchke érishtüreleydighanliqigha, pa’aliyetlirinimu téximu ünümlük qanat yayduralaydighanliqigha ishen’gen idi.
Emma emeliyet ularning kütkinige tüptin oxshimay qalghan idi. Ularning parlamétta sözligen sözlirining küchi burunqidimu töwenlep, tesiri burunqidinmu aziyip ketken idi. Chunki ular nutqini aldida olturup anglash imkani bar yaki ularning démekchi bolghanlirini gézit xewerliridin bilishni arzu qilidighan kishilergila uqturalishi mumkin idi.
Eslide eng köp anglighuchisi bar sorun qurultay zali emes, belki katta mitin’g meydanliridiki xelq ammisi bolishi kérek. Natiqning sözlirini anglimaqchi bolghan minglighan xelq ammisi peqet ene shundaq katta mitn’g meydanliridila natiq bilen uchurishalaydu. Buning eksinche qurultay zalida aran nechche yüz adem bar bolup, bu nechche yüz adem parlamént zalida xelq wekillirining yaki qandaqtu ötkür bilimlik kishilerdin eqil élish üchün emes belki turmushini bayashat ötküziwélish niyitide olturghan kishilerdur. Uning üstige bu zalgha yighiliwalghan kishiler her da’im oxshash kishilerdin teshkil tapidighan bolghachqa, u sorunda héchqandaq yéngi nersinimu ögünelmeydu. Chunki, undaq yéngiliqlarni ögenmekchi bolghan kishide eqilni ishliteligidek méngisining bar-yoqliqini qoyup turayli, u kishide eng bolmighanda yéngiliq ögünüsh üchün ichidin arzusi, buning üchün gheyriti bolishi kérek.
Bu wekillerning héchqaysisi, kéyin özlirige ish chiqirip béridighan yéngi birer pilanning otturgha qoyulishini hergiz xalimaydu. Yaq, yaq, ular bundaq bir bash aghriqigha hergiz yéqin yolaydighan kishilerdin emes. Bundaq yéngi bash aghriqidin qorqmaydighanlar, belki yene bir qétimliq saylamda qayta saylinish tamasida bolidighan kishiler arisida körülishi éhtimal. Bundaq kishiler yene bir saylamda özliri eza bolghan partiyining iqtidarsizliqi sewibidin choqum chette qalidighanliqini, shuning üchün özining yéngi netijiler qazinip közge köriniwélish arqiliq kéyinki qurultayda yéngip chiqish éhtimali bolghan bashqa bir partiyige yötkülüshni könglige pükken kishiler arisidinla chiqishi mumkin. Eslini sürüshte qilghanda, bundaq partiye almashturup turidighan kishilerning qanchilik exlaqliq kishiler ikenlikidin guman qilishqa tigishlik idi. Emma bundaq partiye almashturushni özliriche intayin yolluq bahanilarni körsitip özini axlashqa urunidighanliqi muqerrer. Shundaq qilip, kéyinki qétimqisida qet’iy meghlop bolidighanliqi közge körünüp qalghan partiyidin kéyinki saylamda utup chiqishi éhtimal bolghan partiyige seldek almishish arqiliq özlirining burunqi partiyisidin yüz örüsh dolquni barliqqa kélip turidu.
Ene shundaq parlamént teyyartapliridin teshkil qilghan bir qurultay zalida nutuq sözleymen déyish, xuddi haywanlargha ünche-marjan chachqu qilghandekla bir ish. Yeni, bundaq teyyartaplargha bir néme uqturimen dep aware bolush, heqiqetenmu qilche paydisi bolmaydighan quruq awarichiliq idi.
Netijide, pan gérmanizmchilar bu parlamént zalda tula sözlep awazliri pütüp ketken bolsimu qilche paydisi bolmidi.
Bu jeryanda herqaysi gézitlar pan gérmanizmchilarning bu türdiki notuqlirini bir bolsa ölüktek jim boliwélip untuldurushqa tirishti, yaki bolmisa parche-parche üzündilerge parchilap héchnimini uqqili bolmaydighan qilip élan qilishidu. Hetta köpünche waqitlarda nutuqlarning menisini özgertiwétidu yaki bolmisa menisiz gepke aylanduriwétidu. Shundaq qilip, oqurmenler ammisi pan gérmanizmchilar partiyisining herikiti bilen uning ghayiliridin bekla az xewerdar bolalaydu yaki xata chüshenchige kélip qalidu. Eslide bu yéngi partiye ezaliridin bolghan qurultay wekillirining qaysi birsining nutuq sözliginining bek ehmiyiti yoq. Ehmiyetlik bolghini sözlen’gen nutuqlirining oqurmenlerge chüshinishlik yetküzilishi idi. Emma bu nutuqlarning parchilirinimu bir néme uqqili bolmaydighan qilip élan qilishidu-de, shu arqiliq gézitlarmu öz meqsitige yétiwalidu.
Eslidinla parlaméntta sözlinidighan bu nutuqlarning obiktipliri aranla shu parlaménttiki besh yüz wekil bolup, uningdin artuq kishige uqturush imkani yoq idi.
Ularning tüpki xataliqi bula emes idi. Pan gérmanzim herikiti awal yéngi bir partiye qurup chiqishni pilan qilmay, birinchi künidin bashlapla yéngi bir idiyini otturgha qoyushqa, bu yéngi idiyige qet’iy emel qilghan asasta heriket qilghinidila netijige érisheleydighanliqigha ishench baghlishi lazim idi. Chunki bundaq zor bir heriketni axirqi ghelibige érishtürüshte ene shundaq bir ghayining özila yéterlik idi. Bundaq bir heriketke eng qabiliyetlik, eng gheyretlik kishilerni mes’ul qilish ishimu shu chaghdila ishqa ashurulishi mumkin bolatti.
Eger birer idiyiwiy ghaye üchün qanat yaydurilidighan küreshni qehrimanlar tézginlep yiteklimiginide uzun’gha qalmay jénini tikip herikat qilalaydighan jengchilirimu qalmaydu. Shexsi menpe’eti üchün küresh qilidighanlar arisidin omum menpe’eti üchün özini pida qilidighanlar bekla az chiqidu.
Bundaq zörüriyetni ishqa ashurush üchün, hemme kishi shuni qobul qilish kérekki, yéngi bir heriket hazir üchün emes peqet kelgüsi üchün shöhret yaritalaydu. Shuningdek her qandaq bir heriket eger intayin asan emel we istiqbal yaritalaydu dep wede berse, bu heriketning etirapi shunche köp ach köz ademler teripidin qorshiwélinidu. Axiri shundaq bir künler kéliduki, bu türdiki pursetperes siyasetchiler heriketning béshigha chiqiwélip bu partiyining rehberlik ornini pütünley qolgha kirgüziwalidu. U chaghda bu heriketning qozghulishi üchün küch chiqarghan jengchiler bu heriketning bügünki qiyapitini körüp bu partiye biz öz waqtida qurup chiqqan partiye shumu-emes, dep guman qilghidek halgha kélip qalidu. Yeni bu partiyini qurghuchilar yéngi menpetperes siyasetchilerni peqetla xalimaydighan bolidu. Bundaq ehwal körülgen waqti, bu partiyiningmu zawalliqqa yüz tutqan waqti kelgenlikidin dérek béridu.
Pan gérmanizim herikiti öz pa’aliyitini parlamént ezaliri bilenla cheklep qoyghinida, bu partiyining burunqi yitekchiliri bilen uning ezalirining ornini parlamént diputatliri tartip alghan bolidu. Shundaq qilip bu yéngi partiyimu qalghan partiyilerdin qilche perqi yoq pursetchi siyasiy partiyige aylinip qélip, qarshi turiwatqan düshminige qarshi chiqqidek xelq küchini hergiz tapalmaydu. Bundaq ehwalgha chüshüp qalghan bu yéngi partiyimu parlamént ichide nutuq sözleshtin bashqa ish qolidin kelmeydighan, purset tapalisa kélishtürmichilik bilen kün ötküzidighan bir partiyige aylinip qalidu. Shundaq qilip uning wekillirimu bash aghrighi tépip bermeydighan usullargha qiziqishqa bashlap, yéngi közqarashlirini qurultaydikilerge qayil qildurimen dep aware bolush ornigha nutuq qabiliyitini özini qoghdash üchün ishlitishni téximu toghra yol tutqanliq dep qaraydighan boliwalidu. Aqiwette bu députat kelgüsi namelum bolghan, her néme dégen bilen birer paydisi bolmaydighan bir eqide üchün öz menpe’etini qurban qilip aware bolup yürgendin kélishtürmichilik yolini tutushni ewzel köridighan bir députatqa aylinip qalidu.
Bu partiye parlaméntqa kirip ornini muqimlashturiwalghinidin kéyin dölet ichidiki barliq egeshküchiler netijisi yoq, hetta héchqachan netijisi körülmeydighan birer mujize otturgha chiqip qalarmu dégen ümit bilen bihude kütüshke bashlaydu. Aqiwet dawamliq kütkidek sewrimu qalmaydu. Chunki ministirlarning dégenliri bilen saylighuchilarning arzu qilghanliri peqetla bir yerdin chiqmay qéliwatqanliqini hés qilishqa bashlaydu. Buning sewibi bekla addi idi: gézitlar tereppazliq qilishqa bashlap pan gérmanizmchi ministirlarning ishlirini burmilap chüshendürmekte idi. Bu jeryanda yéngi ministirlar parlaméntta hemde wilayetlik qurultaylarda ”inqilawiy küreshlerning“ siliqlashturulghan uslublirigha barghansiri könüp qélip, kündin kün’ge hurunliship burunqidek xelq xizmitige téximu yéqin turalaydighan amma ichige kirip biwaste teshwiq qilishtek undaq awarichiliq ishlardin barghansiri özini chetke élip, ammidin tedriji ayrilip qélishqa bashlidi. Shundaq qilip xelq bilen yéqinlishishning eng muwapiq yoli bolghan xelq ammisigha biwaste xitap qilish usulimu pan gérmanizmchilar arisida asta-asta untulushqa bashlidi.
Xelqqe xizmet qilishning yéngiche sorunigha aylan’ghan piwixanilarmu ornini parlamént zaligha boshitip berginidin kéyin, pan gérmanizmchilarning nutuqliri xelqqe emes belki atalmish xelq wekilliri dep atiliwatqan parlamént wekillirining eqilsiz mingilirige xitap qilishqa özgireydu. Shundaq qilip pan gérmanizm herikiti ammiwiy heriket alahidilikini yoqutup, pan gérmanizmchilar partiyisimu xuddi ilmiy tetqiqat ornigha oxshash nezeriyiwiy tetqiqat sorunlirining birsige aylinip qalidu.
Buninggha yene gézit teshwiqatlirining burmilap mazaq qilip teshwiq qilishlirimu qoshulup, pan gérmanizm herikitining xelq arisidiki abroyi barghansiri tökülüshke bashlidi. Bundaq bir ehwalda partiyining parlaménttiki wekillirimu sirtqa chiqip gézitlarning töhmetlirige reddiye bérish pa’aliyetlirigimu qet’iy ehmiyet bérishmidi. Axirida, bu éqim xelq arisida inawitini pütünley yoqutidu. Emma mingisi siya bilen boyilip ketken bügünki pursetperes yazghuchilar shuni bilishi kérekki, bu dunyada yüz bergen barliq chong inqilap-özgirishlerning héchqaysi qelem küchige tayinipla barliqqa kelgen emes. Yaq, undaq ish yoq! yazghuchilargha peqet bu türdiki heriketlerning nezeriyisini yézish wezipisila yüklinetti.
Siyasiy yaki diniy sahelerde barliqqa kelgen barliq zor tarixiy dolqunlarni peyda qilghan küch, hetta bizge bilinmigen dewrlerdin tartipla her da’im küchlük natiqlarning sihirlik küch-qudritining mehsuli bolup kelmekte.
Herqandaq bir milletning xelq ammisi her da’im natiqlarning aghzidin chiqqan xitaplirigha boyun égip kelmekte. Shuningdek, keng kölemlik heriketlerning hemmisi xelq herikitining netijisi ikenlikimu bir emeliyet. Emma bu xelq heriketlerning hemmisi dégidek xelq ammisining rohi hisiyatliri, ghezep-nepriti, arzu-armanliri natiqning éghizche xitabi tesiride yanartaghdek partilap chiqqanliqining ipadisidur. Bundaq bir dagh-dughini saraylardiki qelem küchige tayinip jan béqip yürgenlerning qumush qelemlirini shéker shirnisige milap yazghan nersiliri hergizmu wujutqa chiqiralighan emes. Buning eksiche milletning teghdirini qizghin hayajan borinila özgerteleydu. Emma bundaq bir hayajan dolqunini ene shundaq hayajan’gha ige bolghan kishila qozghiyalishi mumkin. Shuningdek bundaq bir hayajan’gha ige birsi öz tuyghulirini xuddi bir bazghandek küchlük xitaplirigha tayinipla xelqning hayajinini qozghitalishi mumkin. Bundaq hayajan, jushqugha ige bolmighan, bundaq hayajanliq tuyghulirini söz bilen ipadilesh iqtidarigha ige bolmighan birsinimu tengri bundaq bir orun’gha hergiz yéqin yolatmaydu.
Undaqta, bundaq bir ish üchün layihesi, bilimi we yéziqchiliq qabiliyiti bar birer yazghuchi otturgha chiqqidek qilsa, bundaq birsi dahiliq tamasini qilmay roshkisini siya qutisigha tekküzüp bu ishning neziriyisini yézish bilenla bent bolsun. Chunki undaq kishiler dahiliq ornigha kélish üchün bu dunyagha törelmigen bolghachqa, ular bundaq shereplik orun’gha tallinish heqqigimu ige emes.
Shundaq bolghachqa, büyük ghayilar bilen yolgha chiqqan bir heriket xelq bilen bolghan munasiwitini hergizmu üzüp qoymasliqi, bu heriketke yitekchililk qilidighan her bir adem bu mesilige alahide ehmiyet bérishi lazim idi. Shuningdek yene quruq gepler bilen xelqni bu herikettin sowutidighan her qandaq sözlernimu qilmasliqi kérek idi. Her qandaq bir heriket, meyli u herqanche ulugh, her qanche ehmiyetlik bir heriket bolishidin qet’iy nezer, xelq küchidin ayrilipla qalidiken, hergizmu ghayisini emelge ashuralmaydu.
Ghayige baridighan yolni peqet emeliy ehwal belgiliyeleydu. Eger méngishqa tigishlik yol herqanche egri-toqay bolishidin qet’iy nezer, bu yoldin özini qanchiki yiraq tutimen deydiken pan gérmanizim ghayisidinmu shunche yiraqlishishqa mejbor bolidu.
Pan gérmanizm heriket partiyisi öz pa’aliyitini xelqning küchi ornigha parlamént küchidin paydilinip qanat yaydurushqa urun’ghan idi. Ular bu jeryanda bezi ushshaq-chüshshek netijilerni közlep öz istiqbalini qurban qiliwétishti.
Shundaq qilip, ular shiddetlik küresh yoli ornigha asan yollarda méngishni talliwalghanliqi üchün zeper qazinish layaqitidinmu mehrum qaldi.
Wiénadiki waqitlirimda némis milletchilirining bu türdiki ongushsizliqlirining sewebini tépish üchün tinmay oylinattim. Axirida shundaq xulasigha keldimki, pan gérmanizmchiliqning teghdirini hel qilish üchün qurulghan bu partiyining meghlup bolishidiki tüpki seweplerdin birsi ularning bilimsizliki idi.
Eslide pan gérmanizm herikitini meghloniyetke yiteklep mangghan ikki türlük xataliq bir-birsidin köp perq qilipmu ketmeytti. Chong-chong heriketlerge türtke bolidighan küchni toniyalmighanliqi ularning keng xelq ammisining küchige izchil sel qarishini, bu küchke yéqin yolimasliqini keltürüp chiqarghan idi. Netijide ijtima’iy mesililerge köngül bolüsh istigini öltürüp, xelqning tüwen tebiqilirini özlirige mayillashturush üchün tirishchanliq körsitishliri yiterlik bolmidi yaki bundaq oyghimu zadila kélip baqmidi. Aqiwette parlaméntqa bekirek köngül bölüsh üchün körsetken tirishchanliqliri xelq ammisini özige jelip qilish tirishchanliqlirini zor derijide ajizlashturiwetti.
Eger ular her bir dewrdiki inqilawi heriketlerde xelq küchidin ibaret sel qarap kélin’gen bu küchni tonup yiteligen bolsa idi, ularning pa’aliyetliri ijtima’iy jehetlerde bolghinidek teshwiqat jehetlerdimu bashqiche tüs alghan bolatti. Buning netijiside milletchilik herikitini qanat yaydurush üchün parlaméntni emes belki zawut-fabrikilarni, kochilarni heriket soruni qilip talliwalghan bolar idi.
Kéyinche küzitishlirim arqiliq milletchilerning üchinchi bir xataliqnimu sadir qilghanliqini sezdim. Bu xataliqmu oxshashla xelq ammisining ehmiyitini hés qilalmighanliqining netijisi déyishke bolatti. Eqilliq kishiler bu ishqa qol salghan iken, küchlük zerbe béreleydighan küch bilen tarix chaqini ilgiri süreleydighan küchlerni belgilik bir yülinishke qarap yiteklep méngishi sherttur.
Yeni, bu partiyining rimliqlargha (watikan’gha) qet’iy qarshi chiqishigha munular sewep bolghan idi:
Habsburg ordisi awustriyini slawyan döliti haligha keltürüshni qarar qila-qilmay bu meqsetni emelge ashurush üchün pütün charini toluq ishqa salghan idi. Yeni bu eqilsiz xandanliq qilche ensirimey barliq diniy mu’esselerni slawiyan dölitini qurup chiqish üchün ishqa qoyghan idi.
Xan ordisining küchlük diniy organlar bilen rohanilardin bu ishta paydilan’ghan bu ishi, ularning awustriyini slawiyanlashturush üchün qollan’ghan nurghunlighan qilmishliridin peqet birla misal idi. Adette ular chéx rohanilirini ahalisi pütünley némis bolghan yerlerge teyinlishetti. Bu rohani poplar ishenchilik qedemler bilen chéx xelqining menpe’etlirini qedemmu-qedem chirkawlarning menpe’eti üstige dessitishke tirishp ”némislikni tazilash“ herikitini küshkürtidighan kishilerge aylanmaqta idi.
Némis rohani tebiqisidikiler bundaq ishlargha asasen qarshi chiqalmaytti. Ularda némislikni ajizlashturushqa urunidighan bundaq bir heriketke qarshi némislar teripide turup heriket qilalighidek küch-qudriti bilen iqtidar asasen yoq déyerlik idi. Eng muhimi ularda bu türdiki hujumlargha qarshi turup öz millitini himaye qilish deydighan bir angmu yoq idi. Shundaq bolghachqa dinning astiritin süyi’istimal qilinishigha qarita qilche teyyarliqi bolmighan pan gérmanizmchilar bu ishtin toxtimastin asata-asta keynige chékinishke mejbur bolidu.
Ushshaq-chüshshek ishlarda ehwal bundaq bolghini bilen, chong-chong ishlarda tutqan pozitsiyisi bundaq emes idi.
Habsburg ordisidikilerning némislargha qarshi turup kéliwatqan pozitsiyilirige qarita némis rohanilar hey’itidikilerdimu birer naraziliq ipadilenmeydu. Shundaq qilip némis menpe’etlirini qoghdash ishliri pütünley tashlap qoyuldi.
Adettiki pa’aliyetlermu buningdin köp perq qilmaytti. Katolik rohaniy hey’iti igelliwalghan orunlardin paydilinip némislarni dessep ézip, ulargha éghir ziyanlarni salmaqta idi.
Chirkawlarmu chin könglidin némis milliti teripide turmayla qalmay, éghir naheqchiliklerni peyda qilip némis düshmenlirige yardemliship yürmekte idi. Shownérér, bu türdiki düshmenliklerning sewebi qilip katolik chirkawlirining bash orgini gérmaniyide bolmighanliqi üchün chirkawlar millitimiz menpe’etlirige qarita düshmenlik pozitsiye tutmaqta dep hésaplaytti.
Burundin bolup kéliwatqinidek, u künlerdimu awustriyide medeniy ishlar her da’im sel qarilip kélin’gen idi. Pan gérmanizm herikitining katolik chirkawlirigha qarshi turushigha sewep bolghan ishlar chirkawlarning bilim bilen sen’etke qarshi pozitsiyide bolghanliqi emes, belki némis hoquqini himaye qilalmasliqi, shuningdek yene slawyanlarning arzulirigha, ularning dégenlirige her waqit yardem qilip kéliwatqanliqi idi.
Eslide gyorg fon shownérér chala ish qilidighan birsimu emes idi. Chirkawlargha qarshi pa’aliyetlerge kirishkenlikidiki sewep, bu küresh axiri millitini azatliqqa érishtürüsh yoligha yiteklep baralaydighan birdin bir heriket dep qarighanliqi idi. Uning rimdin ayrilayli dégen shu’ar astida qanat yaydurghan herikitimu düshmenni ichidin yéngip chiqishta eng küchlük taktika dep hésaplighinining bir netijisi idi. Shownérér, bu küreshte yéngip chiqalisaq, gérmaniyidiki diniy mez’heplerge parchilinishlarning aldini alalighan, némis milliti bilen réychni zor derijide kücheyteligen bolimiz dep qarimaqta idi.
Emme bundaq bir heriketni bashlash oyi bilen, uning netijisini qolgha keltürüsh pilanlirining héchqaysisi toghra emes idi.
Shöbhisizki, némis rohani hey’itining némislikke qarshi turghanlargha qarita tirkishish küchi, némis bolmighan kesipdashliri, bolupmu chéx rohanilirining némislikke qarshi körsetken küchige sélishturghanda bekla ajiz qalghan idi.
Némis millitining menpe’etlirini qoghdash közqarashliri héchqachan némis rohani hey’itining qolidin kélidighan ish emeslikini hetta sawatsiz birsimu ochuq körüp alalaytti.
Chéx popliri öz xelqige qarita chin qelbidin sadiq mu’amilide bolsa, chirkawlirigha qarita obiktip mu’amile qilidu. Emma némis popliri chirkawlirigha nisbeten sobiktip pozitsiyide bolup, öz xelqige nisbeten obiktip pozitsiyide mu’amile qilishidu. Némislargha ziyan keltürüp kéliwatqan bu türdiki pozitsiyiler hemme sahelerde omumiy yüzlük bir hal alghanliqini körüp alalaymiz. Eslide bundaq ehwallar katoliklarghila xas bir ehwal emesliki éniq idi. Emma bu halet, biz némislar arisida her qandaq bir milliy mu’esseyimiz bilen ghayilirimizni tézlikte weyran qilip kéliwatqan bir késellik idi.
Mesilen, memori kadirlirimizning milliy ornimizni yaxshilashta tutqan pozitsiyilirini bashqa bir irqtiki memori kadirlarning öz millitining ornini östürüsh mesilisidiki tutqan pozitsiyisige sélishturup köreyli. Her qandaq bir elning opitsérliri bizde norimal ehwal dep qarilip kéliwatqan, besh yildin béri izchil yolgha qoyulup kéliwatqinidek dölet nopuzi dégenni bahane qilip xelqining qiyinchiliqlirigha köngül bölmeslikidek bir ghelitilikni qiyas qilish mumkinmu? Bu ikki türlük ehwaldila bügünki yehudiy mesilisi dinning esli éhtiyaji bilen milliy menpe’etlerge mas kelmeydighan bir qarash dep qobul qilinmidimu? Biz yene yehudiy irqigha chétilidighan her qandaq ushshaq ishlargha qarita bir xaxam ‹yehudiy popi›ning tutqan pozitsiyisi bilen bizning rohaniylirimizning tutqan pozitsiyilirini sélishturup baqayli.
Herqandaq bir chüshenchige munasiwetlik ishlarda buninggha oxshash mesililerge düch kélip turimiz.
Dölet nopuzi, démokratiye, sulhichiliq, milletler ottursidiki hemkarliq … dégendek nurghunlighan uqumlar biz némislarda her da’im muqim we özgermes közqarash, nezeriye dep terghip qilinip, millitimizning janijan menpe’etige munasiwetlik mesililerning hemmisini dégidek bu türdiki dogmilashturulghan qarashlarni ölchem qilip kelduq.
Bundaq muhim bir mesilini bundaq qétip qalghan qarashlargha tayinip hel qilishqa urunush, obiktip bir mesilini, bundaq dogma nezeriyige peqetla uyghun kelmeydighan bir mesilini obiktip hel qilish aditini pütünley öltüriwétidu. Buning netijiside waste bilen ghayining orni almiship wastilarni ghaye dep qariwalidighan ehwal otturgha chéqidu. Bundaq bir ehwal astida xelq menpe’etini közde tutmaydighan qabiliyetsiz, hetta xelqige ziyan salidighan bir hökümetni aghdurup tashlash üchün heriketke atlinish arzulirimu dölet nopuzini inawetke almighanliq, döletke suyiqest qilghanliq dep qarilip pütünley ret qilidighan weziyet shekillinidu. Shundaq qilip dölet nopuzini obiktip mewjudiyet dep qaraydighan mute’essipler dölet nopuzini bir waste dep qarash ornigha uni meqset dep qariship, bu nopuz sayiside özlirining échinishliq turmushini qamdashta bixeter iqtisadiy menbe qiliwélishidu. Mesilen, eger siyasetchiler ene shundaq eqilsiz kishilerdin teshkil tapqinida, ulugh frédérixqa oxshaydighan birsi chiqip özining diktaturluq hakimiyitini tiklimekchi bolsa, héliqi eqli kam siyasetchiler uninggha chish-tirniqi bilen qarshi chiqishidu. Chunki, bundaq dogma nezeriyilerge choqunidighan kishiler üchün éytqanda, démokratiye qanunliri millitining azatliqi, millitining bexit-sa’aditidinmu qimmetlik bolup körünidu. Shundaq qilip, undaq kishiler özliri xizmet bériwatqan bu dölet orgini xelqini yoqutush üchün heriket qiliwatqanliqini körüp tursimu, yenila bundaq peskesh bir hakimiyet orginini himaye qilishta ching turidu. Shuningdek yene xelq menpetini birinchi orun’gha qoyidighan bashqa bir hökümetning tiklinishigimu démokratiyige uyghun kelmeydu dep qet’i unimaydu.
Shundaq qilip, bizning ténchliqperes némisimizmu eslide bu xil weziyetni özgertishning birdin-bir charisi qarshiliq körsitish, qilche ikkilenmey aghduriwétishqa tigishlik bolghan eng qabiliyetsiz we qanxor hökümetning öz milliti üstide yürgiziwatqan qanliq bésiqturush we ékspalatatsiyigimu süküt qilidu. Chunki bundaq bir hökümettin qutulush herkitige atlinish ishi sulhichilarning eqidilirige zit kéletti. Intérnatsyunalizimchi némis sotsyalistliri bashqilar teripidin asanla bésiwélinishlargha qérindashlarche dosluq mu’amilisi bilen jawap bérip, hujum qilghanlardin öch élishni xiyalighimu keltürüp qoymaydu. Hetta bundaq bir zerbidin mudapiyilinishnimu eqlige keltürüshmeydu. Mana bu, bizning némis emeldarimiz.
Bundaq bir ehwal heqiqetenmu échinishliq bir ehwal idi. Emma weziyetni özgertmekchi bolidikensiz, awal bu halet bilen toluq tonushup chiqishingizgha toghra kélidu.
Bir qisim némis ilahiyetchilirining milliy menpe’etlirimizni qoghdashta tula bek tirishchanliq körsetmey kéliwatqanliqining sewebimu shu idi.
Ularning bundaq passip pozitsiye tutishi hergizmu yaman niyetlik bolghanliqining yaki ilahiy qanunlarning netijisi emes. Ularning milliy mesililerde bundaq passip mu’amilide bolishi milliy hésiyatlirining ajiz qalghanliqi, yashlarni némislik bilen terbiyilimigenlikning, bir chüshenchini qet’iy özgermes dogma dep choqunush adetlirining yitilishidin kélip chiqqan.
Démokratiye, xelqara sotsyalizimi, ténchliq dégendek uqumlar yashlirimizgha shundaq chongqur we shunche ishendürerlik qilip singdüriwétilgenki, bashqiche qilip éytqanda bu türdiki közqarashlar bu tür pikirlerni tarqatquchilar teripidin shundaq obiktipliq bilen terghip qilin’ghanki, yashlirimiz pütünley ularning sizghan siziqidin chiqmas halgha keltürüp qoyulghan. Eslide némis hésyati wetendashlarning yash waqitliridin bashlapla obiktip qarashqa ige qilinishi kérek idi.
Köz qarash jehette maddiy we meniwi mewjutluqini sobiktipliq bilen pikir qilishqa özini atighan bir ténchliqperwer némis, öz milliti birer tehditke düch kelgidek qilghinida, bundaq xewip herqanche naheq otturgha chiqqan, her qanche xewiplik tehdit bolishidin qet’iy nezer, obiktip jehettiki heqqaniyetning qaysi terepte ikenlikini sürüshte qilishqa kiriship kétidu. Bundaq birsi, ichki tuyghisi, ichki qoghdash hésyati bilen öz toplimining sépige qétilip jeng qilishni hergizmu xiyaligha keltürmeydu.
Herqaysi dini mez’heplirimizdiki ehwallarmu buningdin köp periq qilip ketmeytti. Bu heqtiki mulahizilirimni tüwendikiche bayan qilimen:
Protéstyanlar némis menpe’etlirini téximu yaxshiraq himaye qilidu. Chunki, ular némislik tarixi we kilechikini öz’ara birleshtürüp qaraydu, bir-birsige uyghun kélidighan halda chüshinidu. Emma ular üchün milliy menpe’etlerni himaye qilish ishi ularning asasi közqarashlirigha yat bir sahe bolup, öz meniwiy tereqqiyatigha munasiwetlik bolghinida yaki herqandaq bir eqidisige zit kelginide, ularning milliy menpe’etni qoghdash iradisimu suslishishqa bashlap, bu jehette héchqandaq bir heriket qilmay turiwalidu.
Protéstyanliq, milliy chüshenchilerning yétilishi, exlaqi mesililerde némislik rohining, némis tilining we némis erkinlikining qoghdilishi telep qilin’ghinida her da’im némis menpe’etlirini közde tutup heriket qilidu. Chunki bu mesililer protéstyanliq étiqat qilip kéliwatqan pirinsiplargha uyghun kéletti. Emma millitini yoqutush üchün atlan’ghan eng wehshi, eng xewiplik düshmenning changgilidin qutquzush teshebbuslirighimu qet’iy qarshi chiqishidu. Chunki, bundaq wehshi düshmen qarashliri yehudilar heqqidiki közqarashlarni sap qiliwalghan deydighan dogma qarashlarni mizan qilishidu. Mana bu mesilining tügüni, eng awal hel qilinishqa tigishlik mesile idi. Bu mesile toghra hel qilinmighinida, némislarning exlaqini, meniwiy we maddiy tereqqiyatini ilgiri sürüsh üchün heriketke atlinishning barliq pilanliri öz ehmiyitini yoqatqan bolidu.
Wiénada turghan waqitlirimda, bu mesilini aldirapla höküm qiliwetmey estayidilliq bilen tekshürüp tehlil qilish arqiliq, yoqurqidek közqarashlargha érishken idim.
Nurghunlighan milletler arliship yashaydighan bu sheherde yalghuz némislarla öz milliy menpe’etlirini obiktiw shekilde tehlil qilishqa urunidighanliqi op uchuq otturgha chiqatti. Emma, herqandaq bir yehudi öz milliy menpe’etlirige munasiwetlik ishlar üstide gep bolghinida hergizmu bundaq emeliyetke maslashturup heriket qilimen dep oylimaytti. Yalghuz némislarla itérnatsyunalizimchi sotsyalist boliwélip, öz millitining menpe’etlirini telep qilish hoquqidin mehrum qélishatti. Yaki bolmisa ular bundaq heqlirini intérnatsyunalizimchi yoldashliridin yéshini aqquzghan halda yighlap yalwurup milliy menpe’etlirini telep qilishatti. Halbuki, birer chéx yaki birer léx (polek) hergizmu bundaq heriket qilishmaytti, ular milliy menpe’etliri aldida intérnatsyunalizimni bir chetke chöriwitetti. Qisqisi, u künlerde shuni éniq tonup yettimki, bu türdiki pikir ze’ipliklirining menbesi, bu türdiki kemtük nezeriyiler emes belki öz millitimiz üstide bekla yitersiz terbiye qilip kelgenliktin kelmekte idi. Bundaq chala terbiye netijiside, hemme kishi öz milliy menpe’etliri üstide oylimaydighan halgha keltürüp qoyulghan idi.
Buning aqiwitide pan gérmanizim herikitining katolikliqni gunakar hésaplap ulargha awal zerbe bérish kérek dep tüzgen pilanlirining xataliqi otturgha chiqip, ularning herikitini éghir meghlobiyetke yiteklep ketti.
Némis xelqi, yashliq dewriliridin tartipla öz irqining heqlirini tonuydighan, bu heqlirini telep qilalaydighan shekilde terbiyilinishi kérek idi. Némis ösmürlirining qelbi, millitimizning qoghdilinishigha da’ir mesililerde undaq obiktiw qarash deydigha xata qarashlar bilen bulghanmasliqi lazim. Ene shu chaghda, üstimizde birer radikal hökümet höküm süriwatqan bolghinidimu irlandiyide érlandiyilik katolik bolghinidek, léxistan (polsha) da polek katoliki bolghinidek we fransiyide fransuz katoliki bolghinidek gérmaniyidiki bir katolikmu menggü bir némis katolik bolup yashaydighan weziyet barliqqa kelgen bolidu.
Buning eng küchlük ispatini ölüm-körüm jéngige kirgen millitimizning eng axirqi qétim tarix sot mehkimisige chiqirilip sotlan’ghinida éniq kördüm. Xelqim yoquri organlarning chaqiriqi kelgen haman üstige chüshken wezipisini toluq orundighan idi. Shu chaghda bizning protéstyan poplirimiz, katolik rahiplirimiz bu hujumlarda xelqimizni mörini mörige tirep yardem qilghan idi. Ular aldinqi septila emes, belki arqa seplerdimu bundaq yardem üchün xizmitini ayimighan idi. U yillarda, bolupmu deslepki seperwerlik yürgüzülgen hayajanliq yillarda xelqimiz her ikkila sep boyiche qutluq némis impiriyisidin bashqa birer nersini xiyaligha keltürishmigen, uning etirapida bir yerge kelgen idi. U chaghlarda hemme kishi némis impiriyisining yéngip chiqishi we uning istiqbali üchün tengrige du’alar oqushqan idi.
Eslide pan gérmanizimchilar partiyisi mundaq su’alni qoyishi lazim idi: awustriyide némis nopusidikiler katolik mez’hipi bilen bir niyetetimidi? Eger buninggha bérilidighan jawap ”bir niyette idi“ bolghinida, bu siyasiy partiye hergizmu diniy mesililerge chétiliwalmasliqi kérek idi. Eger bu su’algha bérilidighan jawap ”bir niyette emes“ bolghinida, qilidighan ish siyasiy partiye herikiti emes belki dini islahat élip bérish bolishi kérek idi.
Dini islahat herikitini birer siyasiy partiye ishqa ashuralaydu dep qaraydighan birsining dini qarashlarning shekillinishi, tereqqiyati qatarliqlardin we bu ishni chirkawlar qilidighan ishlar ikenlikidin peqetla xewiri bolmighan birsi ikenlikini körsitidu.
Biz bu yerde bir malayning ikki baygha xizmet qilalmaydighanliqini körsitip ötishimiz kérek. Eslidinla bir dinning otturgha chiqishi bilen uning yoqulishi birer döletning qurulishi yaki uning yimirlishigha qarighanda téximu keng kölemlik bir heriket bolidighanliqini tonup yétishimiz kérek. Men bu yerde siyasiy partiyini emes belki birer döletni közde tutqanliqimni alahide eskertmekchimen.
Méning bu reddiyelirimge qarshi pikirlerni otturgha qoyup méning bu dégenlirimge naraziliq bildüridighanlar otturgha chiqishi mumkin.
Her da’im özlirining yushurun gherezliri üchün dinni siyaset üchün waste qilishqa urunidighan qara niyet wijdansizlar choqum tépilidu (bundaq qara niyetliklerning qolidin buningdin bashqa héchqandaq bir ish kelmeydu). Emme dinni öz gherezliri üchün süyi’istimal qiliwélishni pilanlap yüridighan bir qanche kishige qarapla din yaki mez’hepni gunahkar dep qarashqa heqqimiz yoq. Bundaq qara niyetlik kishiler özlirining rezil gherezlirini ishqa ashurush üchün her qandaq bir orunni süyi’istimal qilip paydilinishtin yanmaydighanliqi muqerrer. Bundaq peskesh parlamént wekilige siyasiy meblegh süpitide dindin ibaret bundaq bir purset yaritilsa u buni alahide zor olja dep ching isilip qalidighanliqi éniq. Undaq pursetperesning qara niyiti sewebidinla din yaki birer mez’hepke qara chaplaymen dep din yaki mez’hepke qarshi dawrang qilin’ghanda héliqidek peskesh yalghanchilarni buning üchün shahit qilip teklip qilishqa toghra kélidu. Shundaq qilip din yaki mez’hepni bu baladin qutquzush üchün bu mutihemlerge rehmet éytishqa mejbur bolup qalimiz. Bu dawranglar ichige kirip qalghan adettiki kishiler héliqidek peskeshlerni dinimizni qutqazghuchi dep toniwélip, bu dawranglarning eslide nedin we kim teripidin otturgha qoyulghanliqinimu bilelmes halgha keltüriwétip, esli meqsetler yetti qat asman’gha chöriwétilidu. Bu xil weziyet eslide héliqidek peskeshler yetmekchi bolghan gherizining del özidur.
Bu hiliger tülke, peyda qilin’ghan bu jideller bilen dinning qilche munasiwiti yoqliqini shundaq yaxshi bilidu. Bu héliger tülke buni yaxshi bilgechke bundaq bir jidelni peyda qilalighanliqidin ich-ichidin xoshal bolup yayrap kétidu. Emma buning aqiwitide sadde iqtidarsiz kishiler bu oyunni utturup hemmidin mehrum bolidu-de, aq niyetlik bolushtin ümidini üzüp siyasiy septin menggülük chékinip chiqishqa mejbur bolidu.
Kishilerning toghra qilmighanliqi sewebidinla gunani din bilen chirkawlargha artip qoyush, bashqa bir noqtidin alghandimu toghra bolmighan bir ish hésaplinidu. Uchuq ashkare turidighan diniy teshkillerning abroyini ademlerning bezi yitersizlikliri bilen sélishturidighan bolsaq, yaxshilar bilen eskiler ottursidiki nisbet beribir diniy sahedikiler üchün paydiliq bolup roy béridighanliqini körüp alalishimiz mumkin. Tebi’iki, rohinilar arisidimu dinni siyasiy gherezler üchün süyi’istimal qilidighanlar tépilip qalidu. Epsus bilen shuni déyish kérekki, bundaq kishiler özlirining intayin ulugh bir wezipini üstige alghanliqini, qiliwatqan ulugh ishining pitnixor yalghanchilargha purset tughdurup bermeslikni meqset qilidighanliqini unutqanlardur. Emma bundaq azghanlargha sélishturghanda bizning dini sahelirimizde öz wezipisini sadaqetlik bilen ada qilidighan layaqetlik minglighan rohanilirimiz bar bolup, ular yalghanchiliq bilen bulghinip ketken qimmetsiz dewrimizning sazliqida körülgen ushshaq arallardek tengrining shepqiti choqum bizge yétip kélidighanliqini éytip arimizda mengnggü bar bolidu. Exlaqsiz birsi rahiplarning chapinini kiyiwélip exlaq we örpe edetlerge qarshi birer guna ishliginide bundaq bir chirkawni qanchilik az yaman körüsh heqqige ige bolalisam, bu künlerde her küni körülüp turghinidek birersining millitimizni bulghap we xiyanet qilghanliqini körsem bu seweptin chirkawlarni tenqitlesh heqqigimu shunche az ige bolimen. Bolupmu bügünki künde yene shunimu unutmasliq kérekki, bundaq niyiti yaman ademlerdin birersige qarita, millitining béshigha kelgen apetlerge qarap yürigi échishidighan, millitining béshigha kelgen bundaq apetlerning tézirek kötürülüp kétishini tilep tinmay du’a qilip turidighan ang köngül yurtdashlirimizgha oxshaydighan minglighan rahiplirimizmu bar.
Bu yerde yene bundaq ushshaq-chüshshek kündilik mesililerla emes belki pirinsipal we dogmilashturulghan köz qarashlarningmu barliqini tilgha élip naraziliq bildüridighanlarghimu tüwendikidek kéreklik jawabni béreleymiz:
Bu yerde yene bundaq ushshaq-chüshshek kündilik mesililerla emes belki pirinsipal we dogmilashturulghan köz qarashlarningmu barliqini tilgha élip naraziliq bildüridighanlarghimu tüwendikidek kéreklik jawabni béreleymiz:
”özengni heqqaniyetni tarqitish üchün tallan’ghan birsi, bundaq ishlargha özengnila layiq dep qarisang, yolingdin qalma. Emma shunimu bilginki, bu ishingni qaysi bir siyasiy partiye wastisi bilen qilmay, yaman niyitingni tashlap eng pakiz qelbing bilen qilishqa jür’et qil. Eger buninggha jasariting bolmisa, yaki séningde bu ishni qilish üchün eng güzel istiqbal wede qilidighan’gha ishenching bolmisa, u halda derhal bu ishtin qolungni tart! qolungni échip tilep qolgha keltürüshke jasariting bolmighan bir ishni hergizmu siyasiy partiyini waste qilip qolgha keltürüshke urunma!“
Dini mesililer héchqachan milliy menpe’etlerge zit kelmeydu we héchqachan irq exlaqini buzmaydu. Shundaq bolghachqa, siyasiy partiyilerning din bilen héchqandaq munasiwiti bolalmaydu. Shundaq iken, dinni siyasiy partiyiler zidiyiti arisigha arilashturiwalmasliqi lazim.
Eger chirkaw tewesidiki rohanilar dini teshkilatlardin, hetta dini neziriyilerdin irqimizgha ziyan keltürgidek aqiwetlerge sewep bolidighan shekilde paydilinishqa urun’ghinida, hergizmu ulargha maqul dep keynidin egiship yürmeslikimiz, ulargha qarshi heriket qilishqa toghra kelgendimu ular ishletken usuldin paydilinishtin saqlinishimiz lazim. Eslide birer siyasiy rehber xelqning dini étiqatliri bilen dini organlirini her da’im etiwarlishi, ulargha hergizmu chéqilmasliqi kérek. Buninggha könmeydighan siyasetchi siyasiy pa’aliyetlerdin qol üzishi, eger qolidin kelse siyasiy pa’aliyet ornigha birer dini islahatchi bolghini tüzük. Undaq bolmay birer siyasiy heriket dini ishlarghimu chétiliwalghidek bolsa, gérmaniyini éghir balayi-apetler ichige sörep kirishke sewepchi bolup béridu.
Pan gérmanizm herikiti bilen uning rimgha qarshi qanat yaydurghan küreshlirini tetqiq qilish arqiliq, u yillarda, yeni bu heriketni biwaste küzitip yürgen waqitlirimda mundaq bir xulasigha kelgen idim: bu heriketning ijtima’iy mesililerge tutqan mu’amilidiki yitersizliki bu partiye bekla éhtiyajliq birdin-bir küch menbesi bolghan keng xelq ammisining himayisidin mehrum qaldurghan iken. Bu teshkilatning parlaméntqa kirishining özimu uning jenggiwarliq küchini xoritishqa sewepchi bolupla qalmay, parlaméntning barliq noxsanlirimu bu partiyige singishqa bashlighan iken. Bu teshkilatning katolik chirkawliri bilen zitliship yürishi pütün sahelerni özige düshmen qiliwélishini keltürüp chiqarghan. Aqiwette xelq arisidiki ularni himaye qilish éhtimali bolghan eng qabiliyetlik kishilerning bir munchisidin ayrilip qalghan. Shundaq qilip, awustriyidiki herqaysi medeniy gurohlar arisida ularning qilche abroyi qalmighan.
Bundaq weyranchiliqtin kéyin ular némige érishti? Ular chirkawlardin aran birer yüz mingdek ademni öz teripige jelip qilalidi, xalas. Halbuki chirkawlar yoldin azghan bu birer yüz ming eqilsiz padilardin ayrilip qalghinigha ajizlap kétish uyaqta tursun, buning üchün unche bek aghrinipmu ketmigen idi. Eslide chirkawlar öz adimi hésaplanmayghan dini sadaqiti ajiz kishilerdinla ayrilip qalghan bolup, öz ademliridin birsinimu yoqatmighan idi. Yeni bu yéngiliq herikiti netijiside chirkawlarning tartqan ziyini aran shunchilikla idi. Burunqi waqitlardiki dini islahat heriketliride bolsa din’gha chin qelbidin ishinidighan tebiqidikilerning eng yaxshiliri chirkawlardin ayrilip turattiken. U dewrlerde bundaq ayrilghanlarning sanimu xéli köp ikenduq. Emma bu qétimliq islahatta peqet dini étiqadi sus bolghan kishilerla ayrilghan bolup, ularning chirkawlardin ayrilishighimu asasi jehettin shularning siyasiy gherezliri sewep bolghan déyish mumkin. Mana bu, pan gérmanizimchilarning échinishliq aqiwetliridin biri.
Pan gérmanizm herikiti zörür bolghan qattiq teshkili tüzümge tayinip yiteklenmigenliki, inawitige tesir yétidighan özige munasiwetsiz ishlargha chépilip axiri öz ghayisinimu yoqutup qoyghachqa, némis millitini azat qilish imkaniyetlirige ige bolup turughluq zor ümid bilen bashlan’ghan bu heriket, burunqi heriketlerge oxshash ene shundaq tarqilip kétidu.
Pan gérmanchiliq herikiti eger xelq ammisining psixik alahidilikini toghra toniyalighan bolsa idi, héchqachan bundaq éghirxataliqni sadir qilmighan bolatti. Bu heriketning yitekchiliri psixologiye jehettin éytqanda, xelq ammisigha renjip yürmigen bolsa, bu heriketning hujum nishani bir noqtigha merkezleshken, küchimu chéchilip ketmigen bolar idi. Bir siyasiy partiyige nisbeten qarar chiqirish ornini hemme ishqa arilishiwalidighan, emma héchqandaq bir ishni bashqa élip chiqalmaydighan tedbirsiz, quruq po étip yüridighan kishilerning qoligha tashlap qoyushtinmu éghir paji’e bolmisa kérek.
Herqandaq bir din yaki mez’hep, herqanche tenqitlinishke layiq bolghan teghdirdimu bir siyasiy partiye shuni hergiz unutmasliqi kérekki, bundaq bir shara’it astida tarixta birer siyasiy partiye dini islahat qilip birer netijige érisheliginige da’ir birmu misal tapalmaymiz. Tarix, tejribe-sawaqlarni emili pa’aliyet qilish waqtida untup qalmasliq üchün öginidighan nerse emes. Yaki bolmisa tarixtiki bolghan ishlarni bügünki halet üchün emilileshtürüshke bolmaydighanliqini chüshendürüsh üchün tarix tetqiq qilinmaydu. Tarix, burunqi xatalardin saqlinish, kelgüside qilidighan ishliri üchün ijra qilishqa bolidighan bilimlerni qolgha keltürüsh üchün öginilidu. Bundaq qilishqa küchi yetmeydighan birsi özini birer siyasi yitekchi dep eqligimu keltürmesliki kérek. Bundaq birsi özini herqanche chong tutsimu qolidin héch ish kelmeydighan geptandin bashqa birsi bolalmaydu. Aq niyetlik bolghanliqi uning qolidin ish kelmeydighan birsi ikenlikini aqlaydighan’gha bahane bolalmaydu.
Herqandaq bir dewirde, barliq siyasi yitekchilerning birdin bir höniri xelqning diqqitini peqet birla düshmen üstige toplash, bu diqqetning bashqa tereplerge burulup ketmeslikining aldini élishla bolghan. Birer xelqning küresh qilish arzusi bilen bu heriket üchün irade baghlishi qanchiki bir noqtigha toplan’ghan bolsa, bundaq bir heriketning jelip qilish küchimu shunche küchlük, zerbe bérish küchimu shunche küchlük bolidu. Xelqqe her xil düshmenlerning birla tebiqige mensüp ikenlikini körsitelishi, küchlük we heqiqi yitekchilerde bolidighan bir alahidiliktur. Düshmenni köp we herxil qilip teswirlesh, qorqunchaq we meydani yoq kishiler üchün guman peyda qilip qoyup, qatnishiwatqan herikitining istiqbaligha ishenmeslikni keltürüp chiqirishi mumkin.
Xelq ammisi her türlük düshmen’ge qarshi birla waqitta küresh qiliwatqanliqini körgen haman bashqilarning dégini heqsiz bolup, peqet bizning herikitimizla heqliq heriket bolishi mumkinmu? Dégen su’alni xiyaligha keltürmey qalmaydu.
Ene shundaq bir su’al otturgha chiqqan haman xelq ammisining küchi palech halgha chüshüshke bashlaydu. Ene shu seweptin her türlük öktichi qarashtikilerni birla hökümet mehkimisi ichide dep körsitish bilen öz teripige tewe bolghan xelq ammisigha küreshning birla düshmen’ge qaritilghanliqini bildürüsh lazim. Shundaq bolghanda heqqaniyetning biz terepte ikenlikige bolghan ishenchni kücheytip, bundaq haletke qarshi heriketlerge qarita xelq ammisini qozghitishmu asanlishidu.
Awustriyidiki pan gérmanchilar herikiti del bu alahidilikni chüshinelmigen bolghachqa meghlop boldi.
Ular néme qilish kérekligini bileligen, teleplirimu toghra, niyitimu yaxshi idi. Emma usulda xatalashqan idi. Bu heriketning weyran bolishini taghqa chiqishni niyet qilip bu taghning choqqisidin közini üzmey ishench we gheyretlik bilen yolgha chiqqan, emma taghqa chiqishning toghra yolini talliyalmighan bir taghqa yamishish tenherketchisige oxshitishimiz mumkin. Bu tenherketchi chiqmaqchi boliwatqan choqqini éniq körüp turughluq taghqa chiqishning yollirini toghra tallashni xiyaligha keltürmidi, eng muwapiq yolni körelmidi, netijide yamashmaqchi bolghan u tagh choqqisigha zadila yétip baralmidi.
Pan gérmanchiliq herikitige reqib bolghan xiristiyan sotsyal partiyisining del eksinche yol tutqanliqini köriwalalaymiz. Xiristiyan sotsiyal partiyisi mangidighan yolini toghra tallighan bolsimu ularning nishani éniq emes idi. Pan gérmanizmchilar herikiti xata qilghan ishlarning hemmisidila dégidek xiristiyan sotsyal partiyining pa’aliyetliri mentiqqa uyghun we xelq ammisini tesirlendüreligen idi. Bu partiye xelq ammisining muhimliqini tonup yiteligen idi. Ishini bashlighan deslepki künlerdin tartipla xelq ammisining küch-quwwitini tonup yiteligen idi. Bolupmu ushshaq we ottur derijilik hünerwenlerni qolgha keltürüsh üchün tirishti, shundaq qilip sadaqetlik, diyanetlik we pidakarliqqa teyyar tereptarlirini etirapigha yighalidi. Dini organlargha qarshi turidighan her qandaq herikettin özini chetke aldi. Buning netijiside bu küchlük teshkilatning himayisige ériship keldi. Endiki ish xelq ammisining özliri teripige ötishini qolgha keltürüsh ishila qalghan idi. Buning üchün teshwiqatning eng küchlük küch bolidighanliqini yaxshi bilgechke, xelq ammisini qandaq qilip özlirini himaye qilghuzush teshwiqatigha kiriship xelqni özlirige baghliwaldi.
Ularning awustriyini qutquzup qalalmighanliqigha ghayisining éniq bolmasliqila sewep bolup qalghan bolmastin, ularning mangghan yolimu bek toghra yol hésaplanmaytti.
Yéngi heriket yehudiylargha qarshi irqchi pirinsiplarni asas qilghan bolmay, dini étiqatlargha asaslan’ghan idi. Bu xataliq yene bir xataliqqa sewep boldi. Xiristiyan sotsyal partiyining qurghuchiliri awustriyini qutquzush arzusi üchün irqchi pirinsiplargha tayinishining hajiti yoq dep hésaplashqan idi. Ular érqchiliqni asas qilidighan bir heriket, uzun’gha qalmay awustiriyining halakitini keltürüp chiqiridu dep qaraytti. Partiye yitekchiliri hetta buning del eksiche heriket qilish pikirini otturgha qoymaqta idi. Yeni, bügünki wiénaning weziyiti her qaysi millet terepler öz’ara zidiyetlishishtin waz kéchip ittipaqlishish yoligha qarap méngishi kérek dep qarishatti.
U künlerning wiénasida her türlük irqlar öz aldigha guroh uyushturiwalghan idi, bolupmu chéxlar pütünley ayrim boliwélishqan idi. Ularning némislargha qarshi ashkare sep tutidighan partiye quriwélishini irq mesiliside heddidin ziyade yol quyush arqiliqla tosap qalghili bolatti. Bu meqset üchün ular bekla köp chéx kasiplirini özlirige qaritish üchün manchistér libiralizimigha qarshi küresh qilish yolini tutup tiriship baqqan idi. Shu arqiliq kona awustriyidiki barliq milletlerni öz’ara ittipaqlashturidighan, yehudiylargha qarshi diniy pirinsiplargha asaslan’ghan heriket üchün bir parol ijat qilghan bolduq dep xoshal bolushqan idi.
Shuni ochuq köriwélish mumkinki, ular yehudiylargha qarshi küresh üchün diniy pirinsiplargha tayinishtin unche bek ensirimeytti. Emma shunisimu barki, bir qétimliq sünnet munchisila birer yehudiy bilen uning pütkül tijaret ishlirini qutquzushqa toluq yitetti.
Bundaq téyiz tehlillerge tayinip hemme mesililerni estayidil we ilmiy muhakime qilish noqtisigha zadila érishkili bolmaytti. Bu xil qarashlar yene yehudiylargha qarshi turushtek bundaq tekliplerge zadila eqli yetmeydighanlarning xiristiyan sotsyal partiyidin yüz örüshigimu sewepchi bolup qalatti. Bu qarashning jelip qilarliq küchi eqli ishlimeydighanlarning tar da’irisi ichidila cheklinip qaldi. Chunki, bu kishiler hissiyatigha bekla bérilip kétip riyalliqni éniq körelmigidek halgha kelgen kishiler idi. Bilimlik kishiler bolsa pirinsipta ching turimiz dep bundaq qarashlargha pütünley qarshi turatti. Ularning esli gherizining yehudilarning dinini özgertishi üchün yéngi pikirlerni otturgha qoyush, yaki bolmisa bu türdiki xiyalini ipadilishidin bashqa nerse emes ikenliki barghansiri éniq bilinishke bashlidi. Shundaqtimu bundaq bir küreshning birer pelsepelik asasi, bundaq qarashqa yitekchilik qilidighan birer dahisimu yoq idi. Xéli köp kishiler bundaq bir heriketni exlaqi pirinsiplirimizgha xilap, naheqchilikni teshebbus qilghanliq dep qarashmaqta idi. Bu mesilining barliq insaniyet alimining hayatigha bérip taqilidighan mesile ikenlikini, yehudiylardin bashqa barliq milletlerning teghdiri bu mesilining hel bolishigha baghliq ikenliki otturgha qoyulmighan idi. Ishni bu shekilde yérim yolda tashlap méngish, xristyan sotsyal partiyining yehudilargha qarshi yürgüziwatqan siyasitining qimmitini nölge teng qilip qoyghan idi.
Ularning bu herikiti yehudilargha qarshi éghizdikila heriket yaki yalghan qarshi turush herikiti bolup, mahiyette ularning öktichilirining bu mesilide tutqan yolidinmu xeterlik aqiwetlerni keltürüp chiqardi. Chunki ular düshmenni neq quliqidin tutiwalduq déyiship bixaraman mügideshke bashlidi. Emeliyette bolsa, ularning burnigha chülük ötküzüp yitilep yürgenler del yehudiylar idi.
Uzun’gha qalmay yehudiylar bu türdiki yehudiy düshmenlikige shunchilik könüp kettiki, eger bu türdiki yehudiy düshmenliki emeldin qalghidek bolidiken ular buningdin xatirjemsiz bolushqa bashlighidek halgha kélishken idi.
Shundaq qilip döletmu milliy menpe’etler asasigha qurulghan közqarashliridin waz kéchish jehette alahide pidakarliq körsitishke bashlidi. Emma bu jeryanda pan gérmanizm üchün qilin’ghan pidakarliqlar téximu köp idi.
Aqiwette milletchiler hetta wiénadimu qorqup milletchi ikenlikini ipadileshke jür’et qilalmighidek halet shekillenmekte idi. Hetta bu ishini bir chetke tashlap qoyup habosburglar dölitini qutquzup qalalaymiz dep ümidlinishke bashlighan idi. Buning aqiwitide bu heriket öz himayichilirining mutleq köp qismidin ayrilip qalidu. Undaq bolmisa idi, ularning hemmidin üstünlükini del ene shu yoqatqan küchliri uzun’ghiche kapaletke ige qilalishi mumkin idi. Ish undaq bolmidi. Aqiwet bu xristyan sotsyalistlar partiyisi bashqa siyasiy partiyilerdin qilche perqi yoq adettiki bir partiyige aylinip qaldi.
Desliwide bu ikki türdiki heriketni alahide diqqet bilen tetqiq qilishqa kirishtim. Bu heriketlerning birsini chin qelbimdin qayil bolup turup küzetken bolsam, yene birsini özemche awstriyidiki némislarning achchighi yaman simowuli dep tonighan u kam tépilidighan ademni, yeni partiye dahisini heyran bolghan halda tetqiq qilishqa kirishkenidim. Bu dangliq sheherlik hökümet bashlighining matem künide sheherlik hökümet binasidin rén’gstrasqa qarap éqin qilghan heshemetlik matem murasim qoshunida, yüzminglighan kishiler qatnashqan u meyüslük murasim qoshuni ichide menmu bar idim. Men shu küni bu ulugh ademning qilghan ishlirining bundin kéyin bikar bolup kitermu deydighan héssiyatlirim bilen könglüm yérim bolghan halda kishiler topi bilen algha ilgirlimekte idim. Chunki teghdir bu döletni qutulush mumkin bolmaydighan bir aqiwetke, yeni yimirilish yoligha qarap yiteklimikte idi. Eger doktor karl lyugér awustriyide emes belki gérmaniyide yashighan bolsa idi, millitimiz ichidiki eng aldinqi qatarida turidighan kishiler arisidin orun alidighan birsi bolishi mumkin idi. Iqtidarini jari qildurush pursitige érishelmigen bu döletning puxrasi bolup yashighanliqi uning ijadiyetliri bilen uning özi üchünmu bir teleysizlik idi.
Doktor lyugér wapat bolghan waqtlarda balqan tereplerde bezi bir uchqunlar körülüshke bashlighan idi. Démekki, teghdir uning könglini yérim qilmasliq, qilmaqchi bolghan bezi ishlarni uninggha körsetmeslik üchün ene shundaq orunlashturghan bolishi mumkin.
Bu ikki türlük heriketning birinchisidiki ajizliqning, yene birsidiki ongushsizliqlarning seweplirini tépip chiqish üchün tirishchanliq körsetmekte idim. Kona awustriyide döletni kücheytish imkaniyiti yoq idi. Emma bir-birsige oxshimaydighan bu ikki heriket mundaq xataliq ichige pétip qalghan idi:
Pan gérmanizm herikiti yéngi bir némis nesilini yétishtürüp chiqish lazim deydighan pirinsipni otturgha qoyishi jehette xatalashmidi déyishke bolidu. Epsuski, bu heriket xelq ammisini özige jelip qalighidek ijtima’iylashqan bir heriket emes idi. Ularning yehudiy düshmenliki dini közqarashlarni asas qilghan bolmay adem chüshen’gili bolmaydighan irq mesililiri asasigha tiklen’gen idi. Shundaq bolghachqa ularning din’gha qarshi jeng élan qilishimu tüpki pirinsip we taktik jehetidiki éghir xataliqi idi.
Xristiyan sotsyal démokratlar herikitining némis nesili mesiliside keskin birer köz qarishi, éniq birer ghayisi bolmighini bilen, bir partiye bolush süpiti bilen eqilgha uyghun yol talliwalghan idi. Ular ijtima’iy mesililerning muhimliqini bileligen bolsimu yehudiylargha qarshi küresh mesiliside milletchilikning muhimliqini peqetla bilelmigen idi.
Xristyan sotsyal partiyisi eger irq mesilisining ehmiyitini pan gérmanizimchilardek éniq chüshineligen, yeni öz waqtida yene milletchilik angghimu ige bolsa idi, yaki yene bir terepte eger pan gérmanizmchilar herikiti yehudiy we milletchilik mesilisidiki toghra pikirliri bilen bir qatarda xristyan sotsyal partiyidikilerchilik bolsimu din’gha ehmiyet bergen, sotsyalizimgha nispetenmu shularchilik chüshenchige ige bolsa idi, choqum muweppeqiyet qazan’ghan bolar idi. Emma ularning ongushsizliqqa uchurighanliqining tüpki sewebini yenila awustriyining özidin körüsh kérek.
Men bu ikkila partiyining chüshenchiliri közqarashlirimgha toluq uyghun kilelmigenliki üchün, ularning sépigha qoshulup birlikte küresh qilish niyitige kelmigen idim. Men ta shu künlerdin tartipla bu ikki siyasiy partiyining pa’aliyetliri axirqi meqsidige yitelmeydighanliqini, némis xelqini sirttin téngilmighan, milliy alahidiliki bolghan özgirishke yitekchilik qilish qabiliyitige ige emeslikini hés qilghan idim.
U waqitlarda habosburg dölitige qarita gheziwim, öchmenlikim künsayin éship barmaqta idi.
Men ularning tashqi siyaset mesililirige qanchiki chongqurlap kirsem bu dölet alwastisining némislar weyranchiliqini teyyarlaydighanliqigha bolghan gumanimmu shunche küchiyishke bashlaytti. Némis millitining istiqbali awustriyide emes belki réych ichidila qollap quwetlinidighanliqini künsayin éniq körmekte idim. Bundaq bolishi bu ishning bir siyasiy mesilila emes belki medeniy mesile bolghanliqidin tughulmaqta idi.
Awustriye döliti medeniyet we güzel sen’etler sahesidimu yimirilish isharetlirini körsetmekte idi. Héch bolmighanda némis xelqi üchün agahlandurush ségnali bermekte déyish mumkin idi. Bolupmu binakarliq saheliride bu ehwal téximu éniq körünmekte idi. Yeni sen’et éqimliri bu jehette zor utuqlarni qolgha keltürelishi hergiz mumkin emes idi. Chunki rin’gstras sariyi pütkizilgendin kéyin gérmaniyide sélin’ghan qurulushlargha sélishturghanda wiénada qilche ehmiyiti bolmighan ushshaq qurulushlardin bashqa tüzük birer yéngiliq otturgha chiqish imkaniyitimu qalmighan idi.
Shu seweptin özemni birla waqitta xuddi ikki xil turmush ichide yashighandek hés qilmaqta idim: tuyghilirim bilen riyalliq méni awustriyidiki japaliq bolsimu pütün hadisilerni körüp alalishimgha purset yaritip béridighan shagirtliq ishimni dawamlashturushum kéreklikini uqturup turatti. Emma könglüm pütünley bashqa ishlarni oylash bilen bent bolghan idi.
Bu döletning ich-ichidin chirip kétiwatqanliqini, uni qutquzup qélish imkaniyetlirining pütünley tügep kétiwatqanliqini bilginimdin kéyin, qelbimni éghir ümidsizlik qaplashqa bashlighan idi. Shundaqtimu öz waqtida yene bu döletning barliq ishliri némis millitini weyranchiliqqa bashlap baridighanliqinimu éniq bir shekilde aldin perez qilishqa bashlighan idim.
Eslide bu dölet ulugh ishlar dep qaralghan hemme ishni qolgha élishi, némisliqqa munasiwetlik hemme ishni ching tutqan bolishi shert idi. Eger bundaq qilmaydiken, némislikni chökürüp bashqa irqtikilerningla menpe’etini közleydighan yolgha kirip qélishi muqerrer idi.
Xandanliq payitextidiki jemiyetning körünishi dashqaynaq irqlar birleshmisidin teshkil tapmaqta idi, yeni chéxlardin, léxlardin, win’girlardin, ruténlardin, sirplardin we hérwatlardin wiéna jemiyitining shekillen’genliki méni qattiq yirgindürmekte idi. Bu jemiyettiki insaniyetni chiritish üchün mikrop menbesi bolush rolini oynap kéliwatqan yehudiylarnimu, … toghra, shu yehudiy dégenlernimu hergiz unutmasliq lazim, eliwette.
Bu katta sheher, méning közümde xuddi nika singmeydighan yéqin uruq-tughqanlar öz’ara pahishe qilishidighan yerdek körünmekte idi.
Méning baliliq waqtimdiki némische shiwem tüwenki bawyérada sözlishidighan lexchide idi. Shunga men ya baliliq waqtimda ögen’gen bu shiwemni untup ktelmeyttim yaki bolmisa wiénada sözlishidighan buzulghan némische shiwini öginelmigen idim. Men bu sheherde qanchiki uzun turup qalsam, bu kona némis medeniyet merkizini xarap qilishqa kirishken bu yat qewimler toplimigha qarita öchmenlikim shunche küchiyip barmaqta idi.
Bundaq bir döletning bir qanche künlükla qalghan ömürini uzartimen dégüchilerge qarap mazaq qilip ichimdin külgüm kiletti.
U waqitlarda awustiriye chéchilip ketken renggareng kona chine neqishler xarabisigha oxshap qalghan bolup, bu chine parchilirini bir yerge keltürüp yépishturimen dégende herqandaq bir sémontmu kargha kelmes bolup qalatti. Gerche bu tengdashsiz eserge chéqilmisingizla sizni yene bir mezgil özige jelip qilalishi, xuddi qilche weyran bolmay öz pitiche turghandek körinishimu mumkin. Emma uninggha shundaqla bir tigip qoysingiz hemme tereptin tökülüp ghulap chüshidighanliqi éniq idi. Bu xarabe birer küchning shundaqla bir tigip kétishini kütmekte idi, xalas.
Méning qelbim awustriye xandanliqi üchün emes, buning del eksiche némis impiriyisi üchün soqmaqta idi. Awustriyining yimirilish küni méning üchün némis millitining azatliq küni üchün tughulidighan bir shepeq bolup körünmekte idi.
Mana bular, ta ösmürlük waqitlirimdin tartipla méni ene shu ghayige qiziqturidighan seweplerning biri bolup qalghan idi. U yerde méni yoshurun bir ghaye, yoshurun bir ashq kütmekte idi.
Ene shundaq bir kelgüside millitim üchün birer binakarliq énjinéri bolup teghdirning yol qoyghan imkaniyetlirige tayinip estayidilliq bilen xizmet qilishni arzu qilattim.
Ene shundaq qilip, milliti üchün pütün wujudi bilen xizmet qilish bextiyarliqigha érishken kishiler qataridin orun élishni arzu qilmaqta idim. Méning bu arzuyum, méning süyümlük wetinim bolghan awustriyining ana wetinimiz réych gérmaniyisige qoshulup kétish arzusi idi.
Bügünki kündimu bu arzuyimizni chüshenmeydighanlarning sani yenila xéli köp salmaqni teshkil qilmaqta. Men bu yerde ta bügün’giche ene shundaq bir arzuni tiklesh lezzitidin behri alalmay kéliwatqan, shuningdek bu échinishliq bölünüshke özini köndüriwalghan kishilirimizge xitap qilimen. Ana wetinining sirtida qalghan, qutluq ana tili üchün küresh qiliwatqan, wetinige telpün’genliki sewebidin nazaret astida qéliwatqan, qedirlik ana weten ishqida ot bolup yéniwatqan, ene shu ana wetinige érishish künlirini sewrisizlik bilen kütiwatqan kishilirimizgimu xitap qilimen. Men shularning hemmisige xitap qilimen, méning warqirishimni ular bir küni choqum anglaydu dep ishinimen.
Ana wetinidin ayrilip qélip ana weten otida yénip puchulinip yürgen arzuni peqet wetinidin ayrilghan bolsimu pütün qan-tomurlirida némis qénining éqiwatqanliqining ghorurini hés qilalaydighan, buning ehmiyitini chüshineleydighan kishilerla bileleydu. Ana weten hesiriti uninggha özini béghishlighan herqandaq birsini weten ishqida köydürmekte, ular weten derwazisining özlirigimu échilish pursiti yétip kelgen künlergiche, oxshan qandiki, oxshash irqtiki birla impiriye teweside birliship köngli aram tapqan künler kelmigiche ularning köngli hergizmu bexit, xatirjemlik dégenning némilikini hés qilalmaydu, ularning köngli hergiz xatirjem bolalmaydu.
Wiéna men üchün eng japaliq emma öz waqtida yene hemme nersini toluq öginishke bolidighan, eng beriketlik mektep hésaplinatti. Men bu sheherge téxi ösmür turupla kelgen idim. Emma u yerdin ayrilghan waqtimda bolsa özemni tutiwalghan toluq yétishken bir yigitke aylan’ghan birsi idim. Men yashashning barliq derslirini ene shu yerde ögen’gen idim. Bolupmu siyasiy mulahize qilish usullirinimu ene shu sheherde ögen’gen idim. Men shundin kéyin bu ögen’genlirimni toluqlash bilenla öttümki, u yerde ögen’gen bilimlirimdin birersinimu tashliwetmidim. Men u yilliri ögen’genlirimning qimmitini mana endila toluq hés qilmaqtimen.
Men u dewrlerge munasiwetlik sergüzeshtilirimni tepsili tonushturup ötishimdiki sewep, besh yil ichide katta heriket haligha kelgen partiyimizning asasliq mesililiri üstidiki tunji bilimlernimu ene shu dewrde ögen’genlikimni chüshendürüshni meqset qilghan. Eger u dewirlerdiki bezi bir xususiy tetqiqatlirim, bezi bir teghdirning manga zorlap körsetkenliri arqiliq yash waqitlirimda asasliq bilimlerge érishiwalmighan bolsam, kim bilidu bügünki künde yehudiylargha, sotsyal démokratiyige hetta markisizmgha qarita qandaq chüshenchilerge kélip qalar idim?
Wetinimning béshigha kelgen bu külpetler bilen uning weyran bolishigha yitekligen ichki seweplerni minglarche adem oylan’ghan bolishi mumkin. Emma uzun muddetlik küreshlerni béshidin kechürgen, shu jeryanda öz teghdirini öz qolida tutalighan kishilerla bu seweplerni eng toghra we chongqur chüshinip yiteleydu.
Tötinchi Bap: Miyonxéndiki Chaghlirim
1912-yili baharda myonxén’gha qarap yolgha chiqtim. Miyonxén’gha barghandin kéyin shuni hés qildimki, goya bu sheherning kucha-doxmushlirida, sheher binaliri arisidiki tar kochilarda uzun yillardin béri aylinip yashap kelginimdek bekla tonush bir sheher bolup bilindi. Démisimu méning küzitishlirim bu némis sen’et merkizini nurghun qétimlap sayahet qildurghandek idi. Eger birsi myonxénni körmigen bolsa, u kishi gérmaniyinila emes belki pütkül némis sen’itidinmu qilche xewersiz, u heqte héchnime bilmeydighan birsi hésaplinishi kérek.
Urushtin burunqi u yillar herqanche japaliq bolsimu hayatimning eng bexitlik yilliri idi. Künlük kirimim yenila tilgha alghuchiliqi yoq dégidek az bolghachqa resim sizish üchün emes belki kündilik turmushumni qamdash, éniqiraqi oqushumni dawamlashturalishim üchünla resim sizip yürettim. Shuninggha qarimay, u künlerde künlerning biride öz ghayemge choqum yétimen deydighan ishench bilen ishlimekte idim. Mendiki bu ishench, qiyinchiliqlargha berdeshliq bérishim üchün küch qoshmaqta idi. Shundaq bolghachqa turmushumdiki bashqa qiyinchiliqlargha zarlanmay berdashliq bérip kétiwerdim.
Bulargha yene bu sheherge tunji kirip kelgen waqtimdiki bu sheherdin heyran qalghan hayajanliq hésyatimningmu hessisi qoshulghanidi. Men burun héchqandaq bir sheherge miyonxén’gha baghlan’ghandek bunchilik küchlük baghlinip baqmighan idim. Mana bu − heqiqiy némis shehiri idi! wiéna bilen bu sheher ottursidiki perq néme dégen chong-he! wiénaning bir irqlar dashqayniqi bolup körünishini oylisamla ich-ichimdin seskinip kitettim. Bu yerde sözlishidighan némische méning shiwemge bekla oxshap kitetti. Bu yerning shiwisi manga töwenki bawyéra xelqi bilen méning baliliq dewrimni eslitetti. Shundaq bolghachqa bu sheherdiki hemmila nerse dégidek manga yaraytti, miyonxénda méni heyran qalduridighan bekla köp nersiler bar idi. Emma bularning ichide xofbraxawustin tartip oddon’ghiche, oktobérfésttin tartip ta pinakodékyughiche sozulghan küch-qudretning simowuli bolghan, inchikilik bilen ishlen’gen sen’et eserliri we tengdishi yoq menziriler méni özige eng bek jelip qiliwalghan idi. Bügünki künde méning bu sheherge bashqa herqandaq bir sheherge qarighanda hemmidin bek baghlinip qélishimning sewebimu méning üsüp yétilishim jeryanida qilche yatsirimasliqim we uningdin bir minotmu ayrilip qalmasliq tuyghulurum eng muhim amil bolghanliqi idi. Shundaqtimu méning bu sheherde özemni shunche bexitlik hés qilishimni wittélsbachlarning bu sheherdiki kishini heyran qalduridighan tesirining soghoqqanliq bilen sirttin küzitish bilen emes belki semimiy söygü rohigha ige kishilerge körsetken tesirining netijisi dep qarash kérek.
Men myunxén’gha kelgendin kéyin özemning weziyet bilen munasiwiti bolmighan shexsi ishlirimdin qalsa, ichki siyasiy weziyet bilen tashqi weziyet hadisilirini izchil türde tetqiq qilish ishlirigha hemmidin bek qiziqqan idim. Men bu sheherde gérmaniyining kilishimlirige munasiwetlik siyasetlirini tetqiq qilish arqiliq gérmaniye tashqi siyasitini chüshinishke bashlighan idim. Men wiénadiki waqitlirimda bu xil siyasetlerni pütünley xata tonup yürgen ikenmen. Wiénadiki waqitlirimda gérmaniye réychining nime xiyallarda bolup yürgenlikini éniq perq qilip kitelmigen ikenmen. Men u chaghlarda − belkim buninggha birer bahane qilip körsitish meqsitide − ittipaqdashliqning intayin ajiz ittipaq ikenlikini bérlindikiler choqum bilidu, emma mexpiyetlikni közde tutup buni ashkarilimay kéliwatqanliqini, mörti kelginide bismark teripidin qurup chiqilghan bu ittipaqdashliq siyasetlerni ijra qilish paydiliq dep qarighan, bundaq bir siyasetke emel qilish memliketni bihude ensiritip yürmeslik yaki bolmisa düshmenlirige purset yaritip bérishtin saqlinishni meqset qilghan dégendek xata chüshinip yürgen ikenmen. Héch bolmighanda shundaq qiliwatidu dep ching turiwalghan ikenmen.
Emma bu yerge kélip kishiler bilen arliship körginimdin kéyin bundaq qarashlirimning neqeder xata qarash ikenlikini bilip qattiq chüchüp ketken idim. Men bu yerge kelgendin kéyin, pütün saheler boyiche, hetta ziyalilar tebiqisidikilerningmu habsbowrglar xandanliqining qandaq bir nerse ikenliki heqqide qilchimu sawadi yoqliqini perq qilip heyran qalghan idim. Hetta xelq ammisimu bu ittipaqdishini mukemmel ittipaqdishimiz dep tonup yüridighanliqini, xeterlik weziyet yétip kélishi haman bu ittipaqdishi derhal herbi küch bilen yardemge teyyar turidu dep qarishidighanliqini kördüm. Bu xandanliqni izchil türde bir némis döliti bolup kelmekte, bu döletke ishinish lazim dep qarishatti. Ular bu yerdimu küchni sanliq reqemler bilen ipadileshke urunmaqta idi. Bu yerde némishqidu awustriyining allaburunla némis döliti bolush süpitini yoqutup qoyghanliqini, ichki weziyitidimu kündin-kün’ge yimirilishke qarap kétiwatqanliqini héchkim perq qilalmighan idi.
Men awustriyining bu halgha chüshüp qéliwatqanliqini déplomatik xadimlardinmu éniq bilettim. Bu déplomatlar burunqi déplomatlargha oxshashla héchnémini perq qilmay qarghularche ishinip mangidighan kishiler idi. Xelqning ichki hésyatliri yoquri derijilik orunlarning teshwiqat wastiliri arqiliq bayan qilishqan pikirliridin tüptin perq qilatti. Yoquri orundikilerning ittipaqdashliqqa bolghan sadaqiti xuddi pulgha xumar bolghandekla bir ish idi. Ular kam-küstilirini toluqlap kételeydu dep nazaket körsitiship, quruq geplerge ishinip kelmekte idi.
Wiénada, bir qisim dölet mes’ollirining sözligen sözliri bilen wiéna gézitlirida élan qiliniwatqan maqalilar ottursida qilche oxshashliq yoqliqini perq qilghan waqtimda ich-ichimdin ghezeplinip kitettim. Her nime dégen bilen wiénani sirtqi körünishige qarap bolsimu bir némis shehiri déyishke bolatti. Emma wiénadin yaki némis awustriyisidin sirtqa chiqip impiriyining islawyan aptonom sheherlirige bérip küzitilidighanla bolsa némisliktin qilchimu eser yoqlighi derhal közge chéliqatti. U jaylarda bu üch burjeklik ittipaq komidiyesi üstide nimilerning diyiliwatqanliqidin xewer tépish üchün praga gézitlirige shundaqla bir qur köz yügürtishning özila yiterlik idi. U jaylarda alahide maxtap kökke kötüriwétilgen bundaq déplomayitilik uyunlar üstide shangxodin bashqa birer gepni uchratqili bolmaytti. Ténch weziyetning höküm süriwatqanliqigha hemde bu ikki impratorning bir-birsige tebriknamilar iwertiship yéqinchiliq qilishqanliqlirigha qarimay, nöwet quruq geplerdin kéyin emiliy ijra qilishqa kelginide, niyébélun’génler éytqinidek kilishimlerning emeldin qalidighanliqini ap-ashkare sözliship yürishetti.
Bir qanche yildin kéyin itipaqdashliq kilishimlerni ijra qilish waqti kelginide, italiye bu üch bolungluq shertnamidin qopalliq bilen chékinip chiqip qalghan ikki ittipaqdishini ongda qoyghanliqi, hetta düshmen terep bilen kilishim tüzgenliki heyran qalghidek bir ish emes. Eslide italiyini awustriye bilen birlikte urushqa qatnishidu dégen bu mujizige bir sékontluq bolsimu ishinip turush üchün adem déplomatiye qarghusi deydighan késelge giriptar bolghan bolishi kérek.
Eslide peqet xabsbowrglar bilen némislarla italiye bilen tüzüshken kilishimni qollaydighan bolup körün’gen idi. Bulardin xabsbowruklar öz éhtiyaji tüpeylidin pilanigha uyghun bolghachqila bu kilishimnamini qollap chiqqan bolsa, awustriyilik némislar bolsa aq niyetlik we siyasiy qaymuqushtin bu kilishimnamini himaye qilishmaqta idi. Bu némislar bundaq üch tereplik kilishim arqiliqla némis impiriyisige alahide zor xizmet körsetkili bolidighanliqigha, némis impiriyisini küchlendürgili bolidighanliqigha ishinetti. Eliwette bu ishlarda siyasiy jehettiki qaymuqushningmu tesiri yoq emes. Ularning bu ümidlirining hergiz emelge ashmasliqini qoyup turayli, bundaq bir heriket weyran boliwatqan habsbowrgluqlar bilen bir qatarda réychnimu yargha ittirish rolini oynaytti. Bundaq bir shertnamining bésimi awustriyilik némislarni némisliktin chiqirishqa téximu qistap baridighanliqi éniq idi. Dégendek, habsbowruklar réych bilen tüzüshken kilishimname boyiche sirttin kélidighan birer hujumdin saqlinip qalidighanliqigha ishen’gen idi. Bu kilishimname ularni ichki siyaset jehette némislikni siqip süyini chiqirish yolida téximu erkin herket qilish pursitige ige qilatti. Awustriyilik némislar arisida bekla peskeshlik bilen yolgha qoyuliwatqan islawyanlashturush herikitige qarita yüz béridighan naraziliqlarni bu shertnamilarni bahane qilip basturiwiteleydighanliqini pilanlashqan idi.
Undaqta réych gérmaniyisimu habsbowrglar hökümitini étirap qilip, ulargha ishinidighanliqlirini élan qilghanlirida awustriyidiki némislar nime künlerge qalghanliqini kim oylap baqti? Yaki bolmisa barliq némislargha weten xa’ini dégen qalpaqni keygüzüsh üchün buninggha qarshi turushi kérekmidi? Halbuki, bu némislar izchil türde gérmaniye üchün herxil pidakarliqlargha chidap kelmekte idi.
Eger habsbowrg xandanliqi némisliktin ayrilip qalghinida bu shertnamining nime ehmiyiti bar? Bu üch tereplik shertnamining qimmiti awustirye üchün éytqanda awstriyidiki némis nopuzining mewjut bolup turushigha baghliq emesmidi? Yaki bolmisa habsbowrglarning birer islawyan impiriyisige tayinip seltenetini dawamlashturalishigha ishinemtiya?
Awustriyidiki milletler mesiliside gérmaniye déplomatiyisi bilen gérmaniye omumiy teshwiqat epkarlirining tutqan pozitsiyisi axmaqaniliq bolupla qalmay, qilche menisi yoq bir ishlar idi. 70 milyonluq bir irqning istiqbali bilen uning bixeterliki ene shundaq tutruqsiz kilishimnamilarning asasigha qurulmaqta idi. Emma bu ittipaqning asasini teshkil qilghuchi amil yildin yilgha sistémiliq shekilde qattiq-yumshaq charilar ishqa sélinip weyran qilinishigha hemme tamasha qilip qarap turmaqta. Shundaq bir künler kéliduki, otturluqta wiéna siyasiyonliri bilen tüzüshken shertnamining quruq qeghizidin bashqa héchnime qalmaydu, ulardin qilche yardem élish imkaniyiti qalmaydighan halet yüz béridu.
Italiyining ehwaliningmu asasen ene shundaq bolidighanliqi ép-éniq idi.
Eger gérmaniyining irqlar tarixi bilen irq psixologiyisi azirqla diqqet qilip tehlil qilin’ghan bolsila, kyowyrinal bilen wiéna impiriye ordiliri qol tutushup urushqa qatnishidighanliq éhtimalini hergiz perez qilishqa bolmaytti. Herqandaq bir italiye hökümiti, qattiq yaman köridighan habsbowrglarningmu qétilghan bir urushqa düshmen süpiti bilen emes belki hemkarlashquchi süpitide téxi birmu eskirini iwertmey turupla pütkül italiye xuddi wolqan partilighandek ornidin turup ketken idi. Awstriye döliti bilen atalmish ittipaq tüzeenlikini bilidighan her bir italyan awustriyige öchmenlik saqlishatti. Habsbowrglar ordisi italiyanlarning esirler boyi musteqilliqi üchün élip barghan pa’aliyetlirige tutqan pozitsiyisi bilen bu jehette ötküzgen xataliqlirini italiyanlar héchqachan ésidin chiqarmighan idi. Bu xataliqni meyli italiye xelqi bolsun yaki italiye hökümiti bolsun hergiz unutmighan idi. Shu seweptin italiye awustriye bilen peqetla mundaq ikki ishni emelge ashuralishi mumkin: ittipaq tüzüsh yaki bolmisa urush qilish.
Italiyanlar ittipaq tüzüsh yolini tallap urush üchün jim-jit teyyarliq qilishi mumkin idi.
Awustriye bilen rusiye munasiwetliri quralliq toqunushqa qarap tereqqiy qilghansiri gérmaniyining ittipaqdashliq siyasitimu öz ehmiyitini yoqutushqa bashlap, weziyet xeterlik tüs élishqa qarap özgermekte idi.
Mana bu, muwapiq bolghan yiraqni közleydighan birer déplomatik siyasitining yoqlighini körsitidighan tipik misaldur.
Ular nime üchün ittipaq tüzüsh yolini talliwélishidu? Ular nime üchün ittipaq tüzüsh yoligha murajet qilmaqchi bolup qaldi? Eslide réych öz kelgüsi teghdiri bilen bixeterlikini yalghuz öz aldigha, öz küchigila tayinip hel qilip kitelmeydighanliqini oylap ittipaq tüzesh yoligha murajet qilishqan idi. Eslide réychning kelgüsi teghdiri némis millitining hayatliq sahesini izchil türde kingeytip baralishigha baghliq bir ish idi.
Undaqta, mundaq bir mesle otturgha chiqidu: kelgüsini asasi jehettin mölcher qilishqa bolidighan bir kilechekte némis millitining hayatliq muhiti qandaq bolishi kérek? Bundaq bir muhitni berpa qilishqa kapaletlik qilish üchün zörür bolghan maddiy asaslar bilen döletning bixeterliki yawrupa döletliri bilen bolghan norimal munasiwetler da’iriside qandaq ishqa ashurilishi kérek?
Kelgüsidiki némis tashqi siyasitini közde tutqinimizda töwendikidek mesililergimu hergiz sel qarashqa bolmaydu:
Gérmaniye nopusi her yili 900 mingdin artip barmaqta idi. Yéngidin qoshulghan bu yurtdashlirimizni toyghuzup béqip kitelishimiz yildin-yilgha tesliship baridighanliqi éniq. Eger kelgüside yüz bérishi éhtimal bolghan qehetchilik xewipini weziyet yaxshi waqitidiki pürsettin paydilinip aldin’ala tedbir almighinimizda, künlerning biride bundaq qehetchilik xewipi béshimizgha bala bolup qélishidin saqlinalmaymiz.
Bundaq bir xewiptin saqlinish üchün töwendikidek töt türlük tedbirdin birini oylinip körishimiz mumkin:
1. Xuddi fransiyide yolgha qoyulghinidek tughut cheklesh usulidin paydilinip nopus köpiyishini sun’iy usulda toxtitish mumkin.
Tebi’iyki, qehetchilik yüz bergen yaki hawa kélimati bekla nachar, tupriqi munbet bolmighan jaylar bilen bir qisim ellerde tebi’etning özila heriketke kilip bezi irqlarning artuq nopusini tebi’iy usul bilen azaytishqa kirishidu. Emma tebi’et öz uslubi bilen nopus sanigha tehdit salalighini bilen, kishilerning nesil qaldurush iqtidarigha qet’iy arilashmaydu. U, tughulghanlarni intayin éghir yoqsuzluq turmush muhiti ichide qattiq japaliq turmush kechürüshke mejborlap, ze’ip küchsizlerning hayatinila élip kétish arqiliq undaqlarning hayatini dawamlashturishigha tosalghuluq qilishi mumkin. Netijide her xil turmush qiyinchiliqlirigha berdashliq bérip yéngip chiqalighanlar küchlük, chidamliq we qabiliyetlik bolup, nesil qaldurush salahitige ériship irqini dawam qilduralaydighan bolidu. Tebi’et kishilerge ene shundaq qattiq pazitsiye bilen mu’amile qilish arqiliq qiyin shara’itlargha berdashliq birelmeydighan ajizlarni derhal tebi’etke qaytip kétishke chaqirip, saghlam irqlar bilen türlerning dawamini kapaletke ige qilidu. Mana bu tebi’etning öz wezipisini adilliq bilen ijra qilishidur.
Ene shu shekildiki san azaytish hadisisi shexsilerni, buning muqerrer netijisi bolghan irqini téximu küchlük qilip yétildürüp chiqidu.
Buning eksiche, eger adem öz éhtiyajlirigha tehdit sélishqa urun’ghidek bolsa, netijisi pütünley tetürsiche bolidu. Adem balisi tebi’et bilen oxshash matériyaldin teyyarlan’ghan emes. Adem balisi ”insani“ mexluqtur. U özining bu alahidilikini tebi’ettin, her türlük hünerlerni özide kamaletke yetküzgen birer kamalet igisidinmu éniq hés qilalaydu. Adem balisi tughulghan birining ösüp yétilishige hergiz tosqunluq qilmaydu. Shundaqtimu u tughut arqiliq köpiyishke tosalghuluq qilishi mumkin. Peqet özinila oylap irqi bilen chatiqi bolmaydighan birsi üchün bundaq bir chare yene bir charidin téximu mihriban, téximu adimiy bolup körünishi mumkindek qilsimu, aqiwiti heqiqetenmu qorqunushluq bolidu.
Tebi’et, ademlerni nesil qaldurush ishida erkin qoyiwétish bilen birge, irqini intayin japaliq imtihan meydanigha tashlap qoyidu. Tebi’et kishiler arisidin yashashqa layiq bolghanlarnila tallap chiqip, ulargha irqini qoghdash we nesilini dawamlashturush hoquqini béridu. Shundaqtimu adem balisi tughut qabiliyitige tehdit sélish bilen birge tughulup bolghanlarni herqandaq qilip bolsimu yashitishqa tirishchanliq körsitidu. Ilahiy teghdirge qarshi chiqqan adem üchün uning bu qilghini belkim aqilane we adimiylikini körsetkinidek bilinishi mumkin. Bu ishida özining tebi’etning ajizliqini pash qilghanliqi we uning üstidin ghalip kelgenlikini oylap tentene qilip kétishimu mumkin. Emma u nopus sanigha tehdit qilalighini bilen bu arqiliq ademning süpitini éghir derijide nacharlashturiwétip, tengriningmu gheziwini qozghap qoyushi mumkin. Chunki tughut iqtidarigha tehdit sélinip tughut aziyip ketkensiri yashash üchün küresh qilalaydighan küchlüklerning köpiyelishi ornigha késelmen, ajiz bolghan ademler herqandaq chiqim bolishidin qet’iy nezer qutquzulush nishanisi bolup qalidu. Tebi’et iradisini közge ilmaydighan bundaq urunushning aqiwiti kündin-kün’ge buzulghan, ademning ichini aghritqidek nesillerning köpiyishini keltürüp chiqiridu. Shundaq qilip, axiri bir küni yer yüzini ene shundaq késelmen ajizlarning qoligha ötküzüp bérishke toghra kélidu. Chunki adem jinisining dawamini saqlash jehette ilahiy qanunlarni özgertishke urunushning jazasi choqum bir küni otturgha chiqidu. Küchlük bir irq ajiz irqni yoqutup, hayatliqni dawamlashturush mesilisidiki undaq atalmish adimiylik deydighan axmaqane qarashlarning tosalghulirini süpürüp tashlaydu we axirisida undaq ajizlarning ornini küchlük nesiller igelleydu.
Némis millitining menggü dawamini nopus köpiyishini cheklesh arqiliq kapaletke ige qilimen deydighan birsi, eslide némis irqining kelgüsini weyran qilishqa urunidighan birsi hésaplinidu.
2. Nopus köpiyishtin kéyin otturgha chiqidighan qiyinchiliqlarni hel qilishning yene bir charisi − ”ichki kéngeymichilik“ qilishqa tayinish. Bundaq teklipni otturgha qoyiwatqan kishiler bu usulning nimilikinimu dégendek éniq bilmeydighan kishiler bolup, bu usul ene shundaqlar teripidin maxtap kökke kötiriwétilgini qiziq. Emma bu yol gérmaniyige eng éghir balayi apetlerni keltürüp chiqiridighan chare ikenlikimu ép-éniq körinip turidu.
Zira’etlerning birlik mehsulatini melum bir chekkichila ashurush imkani bar bolup, yerning mol-hosolluq küchini cheksiz ashurush hergiz mumkin emes, u bir noqtigha kelgende toxtaydu. Shundaq bolghachqa, yerning birlik mehsulatini ashurushqa tayinip némis millitining artqan nopusini yene bir mezgil béqip kitelishimiz mumkin. Shundaqtimu turmush éhtiyajlirining artip bérishi nopus köpiyishidinmu téz bolidighanliqinimu ésimizdin chiqarmasliqimiz kérek. Bu künlerde kishilerning yimek-ichmek, kéyim-kichek qatarliqlargha bolghan éhtiyajliri künsayin éship barmaqta. Yeni bundin bir qanche esir ilgiri yashighan kishiler azghina nersilergila qana’et qilip yashap kiteligen bolup, ularning turmush éhtiyajlirini bügünkiler bilen hergizmu sélishturghili bolmaydu. Shundaq bolghachqa yer mehsulatining her qétimliq éshishi bir qétimliq nopus artish pursitini yaritalaydu dep qarash hergiz mumkin bolmaydighan ish. Shu seweptin yerning birlik mehsulatini ashurush arqiliq nopus artishidin kelgen kishilerning cheksiz köpiyiwatqan éhtiyajini qamdap kétishke bolidu deydighan qarashlargha hergizmu qoshulmaymen. Yene kélip istimalni köpeytmey saqlash jehette herqanche tirishchanliq körsetken bilenmu her milletke tewe yerler köpeymeydighan bolghachqa, yerning birlik mehsulatini ashurush ishimu melum bir noqtigha barghandin kéyin choqum axirqi chékige bérip taqilip qalidu. Shundaq qilip her qanche chare qilsimu yerning birlik mehsulatini ashurghili bolmaydighan halet shekillinip qalidu. Shu waqit kelgende, qehetchilik bash kütürüshke bashlaydighanliqi bir muqerrerlik bolup qalidu. Shu kün’ge kelginide nopus artishi qehetchilik xewipini téximu kücheytiwétidu. Buning netijiside mol-hosolluq yillarda ambargha yighiwalghan ashliq bilen bir mezgil qehetchilik xewipidin saqlan’ghili bolishimu mumkin. Emma axiri shundaq bir künler yétip kéliduki, namratliqtin zadila qutulush imkaniyiti qalmaydu. Ene shu waqit kelginide, tebi’et heriketke kélishke bashlap hayatliqning dawamlishishi üchün shallinish dewri bashlinidu. Yaki bolmisa ademler nesilining dawamlishishi üchün ”tughut cheklesh“ charisigha mejborlinip, irq bilen türlerning saqlinip qélishi üchün yoqurida bayan qilin’ghinidek barliq yaman aqiwetler béshimizgha kélishini öz qolimiz bilen teyyarlighan bolup qalimiz.
Bu tür bir ihtimalliq kelgüside herqandaq bir shekilde barliq insanlarning béshigha kélishining mumkinlikige, bundaq bir teghdirdin herqandaq bir millet qutulup kételmeydighanliqigha qoshulmaydighan közqarashlar otturgha chiqishi mumkin. Bir qarashta bu türdiki qarashlar toghridek körünishi mumkin. Emma shundaq bir kün choqum kéliduki, insanlar köpeygen nopusining éhtiyajini yerning birlik mehsulatini ashurush bilen teminlep bolalmaydighan waqit kelginide kishiler nopus sanini chekleshke mejborlinidu. Weziyet ene shu halgha kelginide ishni ya tebi’etning ixtiyarigha qoyup bérishke mejbur bolimiz, yaki bolmisa buning üchün insanlar birer tengshesh charisi tépishqa tirishidu. Shundaq ümitte bolushqa mejbormizki, bu usul téximu muwapiq tedbirlerge tayinish arqiliq ishqa ashurilidighan bolsun. Emma weziyet shu halgha kelginide bizla emes, dunyadiki barliq xelqler bizningkige oxshash qiyinchiliqqa düch kelgen bolidu. Shunimu inkar qilalmaymizki, hazirdin tartipla yiterlik derijide topraqqa érishelmigen bir qisim xelqler bundaq bir xewp astida yashimaqta. Yene bir terepte bolsa, bügünki dunyada téxiche ishlenmey turiwatqan payansiz xam yerler bezilerning qolida tashlinip bikar turmaqta. Bu xam yerler tebi’et teripidin kelgüside belgilik bir millet yaki birer irq üchün ayrilghan yerlerdek kütüp turiwatqanliqimu bir emeliyettur. Bu aq yerler özini ishliteleydighan birer xelqning qoligha ötüshni saqlap turghanliqi shöbhisiz.
Tebi’et qanunliri siyasiy chégralarni hergiz étirap qilmaydu. Tebi’et, bu mexluqatlarni yer yüzide teng közde qarap, küchlük bolghanlarning erkin pa’aliyet qilishlirini tamasha qilidu. Tebi’etning yaxshi köridighini gheyret we shija’et jehetlerde eng küchlük bolghanlar bolup, tebi’etmu yashash heqqini ene shu küchlüklerge ata qilidu.
Bir qisim milletler éhtiyajidin artuq bipayan yerlerni qolgha kirgüziwalghini üchün, ”ichki kéngeymichilik“ yoligha murajet qilishtin bashqa yoli qalmighan milletler nopus köpiyishini cheklep hayatliq sahesining yitersizlik mesilisini hel qilishqa mejbor bolmaqta. Emma bipayan yerlerge tarqilip ketken irqlar bolsa cheklimisiz köpiyishni dawamlashturiwéridu. Eger bir döletning zémini qanchiki tar bolsa, tughut chekleshke shunche téz mejborlinidu. Epsuski, dunyadiki eng isil irqlar − uchuq éytqanda insaniyet medeniyitini yiteklep mangalaydighan isil irqtikiler − ténchliqperwerlik deydighan axmaqane chüshenche ichige pétip qélip, yéngi zéminlerni qolgha keltürüsh xiyalida bolmay ”ichki kéngeymichilik“ charisi bilenla qana’etlinip kelmekte. Buninggha sélishturghanda ulardin süpiti töwen yaki süpetsiz irqlar yéngi zéminlarni qolgha keltürüsh yolida kétiwatmaqta. Buning aqiwiti tebi’i halda mundaq netijige élip baridu: eng yoquri medeniyetlerni berpa qilghan irqlar zémin yitishmesliki sewebidin nopus köpiyishige cheklime qoyushqa mejborliniwatqan bolsa, medeniyiti ulardin tüwen, emma ulardin qopal bolghan milletler yer zéminining kengirilikidin nopus köpiyish tehditige düch kelmey xalighanche nesil qaldurup kelmekte. Bashqiche iytqanda, shundaq bir kün kéliduki, bu dunya medeniyet sewiyisi téximu töwen bolghan, emma aktip heriket qilalaydighan kishilerning ilkige ötüp qalidu. Démek, kelgüside mundaq ikki xil éhtimalliq yüz bérishi mumkin: bir bolsa bu dunya zamaniwiy démokratiye közqarishi boyiche bashqurilidighan bolidu yaki bolmisa tebi’et qanunlirigha asasen bashqurilidighan weziyet shekillinidu. Ikkinchi éhtimalliq yüz berginide, yer yüzide nopus köpiyishige tehdit yaritiwatqan milletler bir chette qélip, qopal we küchlük milletler dunyagha igidarchiliq qilishqa bashlaydu.
Shuningdin qilche guman qilmasliq kérekki, insaniyet künlerning biride choqum intayin qorqunushluq hayatliq üchün küresh qaynimi ichige kirip qalidu. Yeni insanlar axiri bir küni özining mewjutliqini saqlap qélish ichki iqtidar türtkisining bashqurushi astidila yashaydighan bolidu. Axmaqliq bilen qorqunchaqliq, özini chong bilidighan giriliktin peyda bolghan atalmish ”ademgerchilik“ xuddi bahardiki qardek irip yoqap kétidu. Insanlarning teghdiri tinmay küresh qilishqa baghliq bolup kelgen, uning tetürsi bolghan ”ténchliq“ dégini insaniyetning görkasigha aylinip qalidu.
“ichki kéngeymichilik“ dégen sözler biz némislar üchün shumluqning menbesi bolup qaldi. Chunki bu söz turmushimizni mestxoshluq ichide ötküzeleymiz deydighan menige ige bolup, bizni bixotlashturidighan bir sözdur. Bundaq bir nezeriye kallimizni igelliwalghanla bolidiken, yer yüzide némislargha muwapiq kélidighan orun’gha érishish üchün körsetken barliq tirishchanliqlirimiz axirlashqan hésaplinidu. Adettiki bir némis, eger bundaq bir chare bilen turmushini qamdiyalaydighanliqigha ishinidighanla bolidiken, barliq aktip mudapiyige ütüsh üchün qilin’ghan tirishchanliqlar, némislarning hayatini saqlap qélishqa lazimliq éhtiyajlirining kapaletke ige qilinishi üchün körsitilgen tirishchanliqlar yoqqa chiqqan bolidu. Shundaq qilip, paydiliq dep otturgha qoyulghan tashqi siyasetliri bilen némis xelqining istiqbalimu mazargha kömülgen hésaplinidu.
Némis xelqining mingisige bundaq ziyanliq közqarashni biwaste singdurushqa urun’ghanlarning her da’im yehudiylar bolup chiqiwatqanliqini hergizmu bir teseddipiliq dep qarashqa bolmaydu. Yehudiylar, insaniyetning her türdiki quruq xiyallarning qurbanliqi bolup kéliwatqanliqini intayin yaxshi bilidu. Quruq xiyallar ademlerni turmush qiyinchiliqi bilen rehimsiz küreshler qilish jeryanida tebi’etke qarshi bir kachat uralighanliqini, emgek qilish arqiliq, hurunluq qilish arqiliq yaki bolmisa bashqiche usullar bilen yersharimizgha ghojayin bolaliduq dégen xiyalgha keltürüp qoyidu.
Bir némis ichki kingeymichilikni ijtima’iy tertipsizlik bilen tupraq heqqidiki quruq geplerning aldini élish üchün otturgha qoyushi kérek idi. Emma yenila yéngi tupraqlarni qolgha keltürmey turup xelqning kelgüsi teghdirini hergizmu kapaletlendürgili bolmaydu.
Eger buningdin bashqiche heriketke tutush qilidighanla bolidikenmiz, uzun’gha qalmay tuprighimizmu, küchimizmu yetmeydighan weziyet shekillinip, axiri hemmidin mehrum qalimiz.
Shundaq iken, munu noqtilarni éniq otturgha qoyup körsitip ötishimizge toghra kélidu:
Cheklik bolghan tar yerdiki ”ichki kingiyish“ tin kélidighan cheklimiler xuddi tughut iqtidarini chekleshke oxshash xelqni eskiri we siyasiy jehetlerde intayin mushkül qiyinchiliqlargha duchar qilishi mumkin.
Birer dölet tupriqining chong bolishi sirtqa qarita öz aldigha mustehkem mudapiye amili bolup namayen bolishi mumkin. Qolidiki zémin qanchiki kengiri bolidiken, u yerni mudapiye qilish imkaniyetlirimu shunche köp bolidu. Shundaq bolghinida yéri az bolghan ellerge qarshi her da’im téz, asan we ünümlük qararlar élish imkaniyitini bérelise, yéri keng döletke qarshi turghanda bundaq qilimen déyish bekla qiyin’gha toxtaydu. Bulardin bashqa yene, yéri keng milletler pütün küchini ishqa sélip tézlikte netijige érishishni meqset qilidighan hujumgha ötmigenla bolidiken, undaq hujumlargha qarshi özini alahide xatirjem hés qilip düshmendin mudapiye qilalaydu. Chunki yéri keng döletlerge hujum qilghanda urushning ghelibisi uzun’gha sozulidighan japaliq küreshler arqiliqla qolgha kélidighan bir ish. Shundaq bolghachqa yéri keng xelqler alahide bir wezipini közlimigendimu düshmen’ge toxtimay zerbe bérip turush pursitini her da’im qolgha keltüreleydu.
Birer döletning yer zémini qanchiki keng bolidiken, u dölet xelqining erkinliki bilen musteqilliqi üchün shunche köp yardimi bolidu. Buning eksinche, tupriqi kichik bolghan bir dölet her da’im tajawuzchiliq tehditi astida yashashqa mejbur bolidu. Réychning ’millii‘ kadirliri arisida köpiyip kétiwatqan nopus bilen yétishmeywatqan tupraq ottursidiki munasiwetni tengshep tutush üchün bu ikki charidin paydilinish xiyali bolup baqmidi. Emma ularning qarshi chiqishigha yoqurida tilgha élin’ghan noqtilar sewepchi bolghan emes. Tughut cheklimisige exlaqi sewepler tüpeylidin qarshi chiqqan idi. ”ichki kingiyish“ pikirimu küchlük ret qilindi. Chunki bundaq qilish chong mülük igilirige tajawuz qilin’ghanliq, shexsi mölükke qarshi chiqishning bir teyyarliqi, uning bashlinishi dep qarashqan idi. Bundaq bir ”hel qilish telimati“ ni asman’gha uchurup maxtap otturgha qoyush bilen shexsi mülkke tajawuz qilindi deydighan nezeriyini tekitlesh meqsidimu yoq emes idi.
Omumen qilip éytqanda keng xelq ammisi ottursida bundaq tirkishishler unche bek himaye qilinip kétilmigen bolup, eslide xelqning qiyinchiliqi neq otturgha quyulmighan déyishke bolatti.
Netijide köpeygen nopus üchün ish pursiti bérish bilen ularni toyghuzush üchün qalghan ikki charige murajet qilishla qalghan idi.
3. Yéngi tupraqlarni qolgha keltürüp, bu yéngi yerlerge her yili köpiyip bériwatqan ahalini, yeni milyonlighan kishilerni köchürüp apirish arqiliq irqni qoghdap qélishni ishqa ashurush.
4. Yaki bolmisa sana’itimiz bilen tijaritimiz üchün dunya bazirini qolgha keltürüp, shu asasta mewjutliqimizgha kapaletlik qilish.
Bashqiche qilip éytqanda, bir bolsa yéngidin zémin qolgha keltürüsh siyasitini ishqa kirishtürüsh yaki bolmisa birer mustemlike we soda-tijaret siyasitini yolgha qoyushtin bashqa yol yoq idi. Bu ikki türlük charilar her xil tereplerdin tetqiq qilinip, alahide kökke kötürüldi, bu heqte tinmay munaziriler qilindi. Axiri bu ikki yolning kéyinkisi tallap élindi. Eslide bu ikki yolning birinchisi eng toghra yol hésaplinatti.
Köpeygen nopusimizni orunlashturishimiz üchün bashqilarning qolidiki yerlerni tartip élish charisi, istiqbalimizni oylighinimizda, sanap tügetküsiz ewzel terepliri bar tedbir hésaplinatti.
Eng aldi bilen pütkül némis xelqining asasini teshkil qilidighan saghlam déhqanlar sinipini shekillendürüsh pursitige irisheligen bolar iduq. Chunki bügünki dert-elemlirimizning köp qismigha sheher-yéza nopusi ottursidiki muwapiq bolmighan nisbet sewepchi bolmaqta. Kichik we otturahal yéziliqlardin barliqqa kelgen saghlam bir tebiqe, bügün bizde körüliwatqan ijtima’iy qiyinchiliqlirimizgha nisbeten her da’im eng yaxshi muhapizetchilik rolini oynap kelmekte. Birer milletke nisbeten sirtqa échilmighan iqtisadiy sahede kündilik yeydighinini özliri yétishtüreleydighan birdin bir chare yézilardiki pa’aliyetlerdur. Sana’et bilen soda ishliri uning aldida üstünlükke ige bolghandek körünsimu, u tehditke yoluqup qalghan mezgillerde milliy iqtisadning asasi bolushtin qélip, qoshumche orun’gha ötidu. Eger shu waqittiki sana’et bilen yéza’igilikning munasiwitini muwapiq tengshiyeliginimizde barliq sahelerde öz mehsulatlirimiz bilen öz éhtiyajlirimizni qamdiyalaydighan weziyet shekillinip, yatlargha baghlinip qalmastin xelqimizni pütünley öz küchige tayinip béqip kétidighan shara’itni yaritalishimiz mumkin. Shundaq qilip béshimizgha birer apet kélip qalghan waqitlardimu döletning erkinliki, xelqning musteqilliqi kapaletke ige bolup, döletmu öz mewjudiyitini saqlap kiteleydighan bolidu.
Shundaqtimu buningdek tupraq qolgha keltürüsh siyasitini oylashqinimizda, bu ishni kamirondek bir yerlerde emes belki yéqinimizdiki yawrupada ishqa ashurushni oylinishimiz kérek. Shunisimu barki, birer xelqning bashqa bir xelqqe qarighanda ellik hesse artuq zéminni qolgha keltüriwalghanliqi tengrining iradisigimu toghra kelmeydu. Shundaq bolghachqa, yéngi zémin qolgha keltürüsh közqarishini estayidilliq bilen oylinishqa erziydu. Bundaq bir weziyetke qarita siyasiy chégralarni dep tengrining qoyghan adil chégraliridin özini chetke élish toghra emes. Eger bu dunyada hemme kishige yiterlik derijide tupraq bérilgenla bolidiken, bizgimu hayatimizni dawamlashturalishimiz üchün zörür bolghan yer bérilishi shert. Derweqe, ishlitip bolalmaydighan artuq yérini héchkim ixtiyar qilip bérishni xalimaydu. Hayatini dawamlashturush üchün tebi’ette küresh qilishqa qalghan kishilerningmu heqqi bolghachqa, özige tégishlik bolghan heqqini yaxshiliqche bermise mush bilen élishqa toghra kélidu. Eger bizning ejdatlirimiz öz waqtida bügünkidek menisiz ténchliqperwer közqarshigha boy sunup heriket qilip kelgen bolsa idi, bügün’giche qolimizda tutup turiwatqan milliy zéminimizning üchten birsigimu érishelmigen bolar iduq. Shundaq qilip némis xelqimu yawrupada kelgüsi istiqbalimiz qandaq bolar deydighan ghemdinmu qutulup qalghan bolar idi! yaq, réychning sherqqe qarap yürüsh qilish siyasiti bilen sherqiy ölkilirimizning qolimizda bolishi ata-bowilirimizning keskin tedbirlik bolishi, irqini dawamlashturishi üchün qilghan keskin küreshlirining netijisidur. Dölitimiz bilen xelqimizning zémin pütünlikige kapaletlik qilghan bu ichki tughma küch, bizni bügün’giche yashitip kéliwatqan, bizge shunche keng zéminni miras qalduralighan birdin bir küchtur. Yeni bizning mewjut bolishimizni kapaletke ige qilip kéliwatqan birdin bir aldinqi shert ene shu bipayan milliy tupraqlirimizning barliqidur.
Buning mutleq türde hel qilishqa tigishlik mesile ikenlikini ispatlap béridighan yene mundaq bir sewepnimu unutmasliqimiz kérek:
Bügünki künde nurghunlighan yawrupa elliri xuddi düm kömtürülgen piramidalargha oxshash yingne üstide turmaqta. Yawrupaliqlarning turiwatqan yérining yer meydani payansiz ketken mustemlikiliri we qiliwatqan tashqi sodisining da’irisi aldida ademning külkisini qistighidek derijide kichik halette turmaqta. Yeni buni mundaq déyish mumkin: piramidaning uchini yawrupa dések, uning asasini amérika qoshma shitatlirini hésapqa almisaq, pütün dunyagha yéyilghan dep élishimiz mumkin. Amirika qoshma shitatliri pramidasining asasi pütünley shimali amérika qit’esige jaylashqan bolup, dunyaning qalghan qismi bilen peqet pramidaning uchila tigiship turalaydu. Bu döletning dunyada tengdishi yoq hayati küchi mustemlikichi yawrupa ellirining köp qismida tépilmaydu. Mana bu, yawrupaliqlarning eng zeyip noqtisi.
Méning bu dégenlirimni inkar qilish üchün en’giliyini misalgha élishqa urunush toghra emes. Chunki britaniye impiriyisi üstide gep bolghinida bir an’glo-sakson dunyasining mewjudiyiti estin chiqirilmaqta. En’giliye, amérika qoshma shitatliri bilen medeniyet we til ortaqliqigha ige bolghanliqi üchünla bashqa yawrupa döletliridin perqliq weziyette turmaqta. Bolmisa ularmu yingnining uchigha olturiwalghan bir dölet hésaplinidu.
Gérmaniye üchün élip éytqanda, ularning yéngi makanlarni qolgha keltürüsh mesilisi üstidiki eng muwapiq siyasiti − yéngi tupraqni yawrupa tereplerdin izdesh bolishi kérek. Eger yéngi qolgha keltürülgen tupraqlar yawrupaliqlarni zor miqtarda köchürüp apirip orunlashturushqa imkaniyet bermise, mustemlike tupraqliri yawrupaliqlarni yéngi hayatliq makanigha érishtürüsh ghayisige uyghun kelmeydu. Emma on toqquzinchi esirlerde ténch yollardin paydilinip hayatliq makani üchün yéngi zémin qolgha keltürüsh imkaniyiti yoq idi. Bundaq mustemlikichilik siyasitini yolgha qoyush üchün qattiq urush qilmay turup hergizmu mexsetke yetkili bolmaytti. Shundaqtimu bundaq bir urush yawrupa qit’esi ichide yawrupa téshida mustemlikilerni qolgha keltürüshke qarighanda asaniraq bolatti. Eger bundaq bir qarar élin’ghanla bolidiken, qalghan barliq ishlarni bir chetke qayrip qoyup pütün küchni bu wezipini emelge ashurushqa qaritish lazim idi. Hemme birdek küch-qudritini, pütün shija’itini ishqa kirishtürüshni telep qilidighan bundaq bir ish, undaq yérim-yata charilar, ikkilinishler bilen hergizmu emelge ashurghili bolidighan ish emes. Réychning barliq siyasitinimu bu ghaye üchün merkezleshtürüsh, bu ghaye üchün xizmet qilidighan halgha keltürüsh lazim idi. Bu wezipini birdin pilan qilish, uning üchün heriketke kélishtin bashqa herqandaq talash-tartish yaki mertlik, séxiliq qilishqa urunushlargha hergizmu purset bermeslik lazim idi.
Étrap qilishqa tigishlik yene bir mesile shuki, bu ghayini emelge ashurushning birdin-bir yoli − urush idi. Bu ish üchün éghir bésiqliq bilen bashqilardin qalmay qurallinish teyyarliqigha kirishish lazim kiletti.
Tüzülgen barliq ittipaqdashliqlar peqet ene shu meqsetni közde tutqan bolishi, shu asasta heriket qilishni tüpki meqset qilghan bolishi lazim idi. Xosh, shundaq qilip yawrupadin zémin’ge érishish qararigha kelduqmu? Undaqta bu ghaye peqet rusiyining ziyinighila emelge ashurulishi mumkin bolidighan bir ish. Undaqta yéngi réychning qélichi némis sapanliri aghdurmaqchi bolghan étizliqqa we xelqining künlük turmush buyumlirigha kapaletlik qilalishi üchün, qaytidin burunqi töton kawallir teriqiti tutqan yoldin méngishqa toghra kélidu.
Ene shundaq bir siyaset yürgüzüsh üchün yawrupada ittipaqdashliqqa eng munasip dölet yalghuz en’giliye idi.
Ene shundaq bir siyaset yürgüzüsh üchün yawrupada ittipaqdashliqqa eng munasip dölet yalghuz en’giliye idi.
Bu ishta arqa sépimizni bixeter halgha keltüriwalghinimizdin kéyin, némislar bu yéngiche kirist sepirige en’giliye bilenla birge atlinish mumkinchiliki bar idi. Bundaq seper qilishqa bizningmu ejdatlirimizdek heqqimiz bar idi. Bizning ténchliqperwerlirimizning héchaysisi sherqning nénini yiyishni ret qilmighini bilen, eslide sapan’gha yol achalaydighan birdin bir chare qélichqa tayinish bolidighanliqini ular eqligimu keltürelmeydu!
Eslide en’giliye bilen kilishish üchün herqandaq pidakarliq qilinsimu az idi. Mustemlikilerdin, déngizlarda özimizni körsitiwélishlardin, shuningdek yene en’giliye sana’itige reqip bolushtin özimizni chetke alsaqla en’giliyini xatirjem qilishimizgha yétip ashatti. Bu netijige tüwendikiche ochuq-ashkare mu’amile qilish arqiliqla érishkili bolatti: ya mustemlikilerdin yaki bolmisa dunyawiy sodidin waz kéchish. Yeni, gérmaniye déngiz armiyisidin waz kéchip döletning barliq küchini qurughluq armiyisi üstigila merkezleshtürüsh lazim idi.
Bundaq qilghinimizda waqitliq turghunluq weziyetni shekillendürüp qoyidighandek qilsimu, ene shundaq qilish arqiliqla kelgüside qudretlik bir döletke aylinish üchün ul hazirliyalighan bolar iduq.
Eslide en’giliye bir zamanlarda öz ichide ene shu meqset üchün munazire qilishqanliqimu ras idi. Chunki en’giliye da’iriliri gérmaniyining artip kétiwatqan nopusi sewibidin qandaqla bolmisun birer chiqish yoli tépishqa mejbur boliwatqanliqini, gérmaniye bu ishni en’giliye bilen kiliship hel qilalmighinida öz béshigha, en’giliye ziyinigha bolsimu bashqa qit’elerdin hel qilish yoligha qarap méngish éhtimalining barliqini perez qilishqan idi.
Bu esirning bashlirida, london da’iriliri gérmaniye bilen yéqinlishish chariliri üstide izdinip yürgen waqitlardila bu meqsetni ularning bash ministirge yetküzüp bu heqte sap niyetlik ikenlikimizdin ularni xewerdar qilip qoyushimiz lazim idi. Eslide kéyiki yillarda shahit bolghinimizdek éghir rohi buzulush halitimiznimu tunji qétim ene shu waqitta otturgha chiqishqa bashlighan déyish mumkin. Tebi’iyki, bashqilar üchün özimizni otqa étishmizmu unche bek maqul ish hésaplanmaydu. Shu seweptin bolsa kérek, xuddi ittipaqdashliqlar hemishe her ikkila terepke paydiliq bolidighan birer ishtin barliqqa kélidighandek chüshiniwalghan iduq. Eslide aziraq yol qoyidighanla bolsaq, bundaq bir ittipaqdashliq en’giliye terep bilen bekla asan ishqa ashurushqa bolidighan bir ish idi. Chunki, en’giliye déplomatiyisi her qandaq bir ishning choqum bir bedili bolidighanliqinimu éniq bilgidek qaqwash kishilerdin teshkil tapmaqta.
Eger öz waqtida mahirliq bilen tashqi siyaset yürgüzeligen bolsaq, gérmaniye 1904-yili yaponiyining tutqan yolida mangalighan bolar idi. Shundaq bolghinida gérmaniye töwendikidek mölcherligisiz netijilerni qolgha keltüreligen bolatti:
Dunya urushi partilimighan bolatti.
1904-yilqi aqqan qanlar netijiside 1914~1918 yillar arisida aqqan on hesse artuq qan éqishining aldini alalighan bolar idi.
Eger shundaq qilalighan bolsa, gérmaniyining dunyadiki orni bügünkisidin xéli köp yaxshi bolghan bolatti.
Ene shu yillardin tartipla awustriye bilen ittipaq tüzüsh axmaqliq idi. Awustriye dégen bu mumya dölet, gérmaniyige qarshi urush qilimen dep ittipaq tüzgen bolmastin belki menggülük bir ténchliqni qolgha keltürüsh üchün, bu ténchliqni xandanliq tewesidiki gérmanizmni tedriji halda toluq yoqutush meqsidi üchün paydilinishni közlep ittipaq tüzgen idi. Ularning bu oyimu eslide xuddi ittipaq tüzüshkinidek emelge ashmaydighan quruq xiyal idi.
Némislarning milliy menpe’etini pa’al türde himaye qilishqa yol qoymighan, öz chégrasi ichide némislashturushni toxtitishqa küch-qudriti yetmeydighan bir dölet bilen bundaq bir ittipaq tüzüp némis menpetini qoghdashqa bolidu dep qarash axmaqaniliq bir ish idi. Gérmaniye, némis irqidin teshkil tapqan on milyon xelqning teghdirini adem chidashliq bergili bolmaydighan habsbowrglar dölitining qoligha tutquzup qoymasliq üchün yiterlik milliy hésiyati we mijez-xaraktirige ige bolsa idi, habsbowrglarning perwasizliq bilen bu pilanni ishqa sélishqa jür’et qilalishini hergizmu perez qilishqa bolmaytti. Kona réychning awustriye mesilisidiki pozitsiyisidin barliq milletler üchün élip bérilidighan keskin küreshlerdiki mu’amilisining qandaq aqiwetlerni keltürüp chiqiridighanliqinimu perez qilalishimiz mumkin. Yildin yilgha küchiyiwatqan némislikning ézilishige yol qoymasliq kérek idi. Chunki awustriye bilen ittipaq tüzüsh ishi peqetla némis amillirini qollap-quwetlesh arqiliqla öz ehmiyitini saqliyalishi mumkin bolatti. Emma emeliyette bundaq imkaniyet barghansiri aziyip kétiwatatti.
Némislikni basidighan bu küresh dawamlashqansiri ular ‹habsbowrglar› héchnersidin ensirimes halgha kelmekte hemde netijisi kütkendek bolmighan haman bu ittipaqtinmu yéniwélish körülmekte idi.
Gérmaniye bundaq bir éhtimalliqtin qutulushni oylighan bolsimu mumkin bolmidi. Dunya ténchliqini dawamlashturalaymiz dep chüsh körgen bolsimu uyqidin oyghan’ghanlirida dunya urushigha düch kelgenlikini kördi.
Ularning némis millitining kelgüsi teghdirini hel qilish üchün üchinchi xil charini ishqa sélishni bir chetke qayrip qoyghanliqining birdin bir sewebi yoqurqidek ténchliq chüshi ichige pétip qélishi idi. Shundaqtimu sherq tereptin zémin qolgha keltürgili bolidighanliqi éniq bir ish idi. Buning üchün urush qilishqa mejbur bolidighanliqimu éniq idi. Shuninggha qarimastin herqandaq bedel töleshtin qet’iy nezer ténchliq birdin bir meqset qiliwélin’ghan idi. Chunki u waqitlar bilen uningdin kéyinki xéli uzun bir mezgilgiche gérmaniye tashqi siyasitining shu’ari pütün charilardin paydilinip némis xelqini qoghdash, uning mewjudiyitini saqlash bolmastin, buning del eksiche barliq charilardin paydilinip dunya ténchliqini qoghdashni shu’ar qiliwélishqan idi. Rushenki, buning aqiwéti hemmige ayan!
Bu mesilini kéyin yene bir qétim muhakime qilip ötüshke mejburmen.
Shundaq qilip eng axirqi chare ornida tötinichi yolla qalghan idi: sana’et bilen xelqaraliq soda, déngiz armiyisi bilen mustemlikichilik.
Bu yol heqiqetenmu téximu téz we asan ishqa ashidighan yol dep qaralghan idi. Emma bir yerni mustemlike qilip özleshtürüsh ishi bekla uzun’gha sozulidighan mushkül ish. Hetta bezide bu ish üchün nechche esir waqit serip qilishqa toghra kélidu. Bu charining qiyin teripimu del mushu yerde idi. Bu ish tuyuqsizla otturgha chiqidighan chaqmaq chaqqandek bir ish bolmastin, belki intayin chongqur xizmetler arqiliq uzun muddet pa’aliyet qilish arqiliqla ishqa ashurghili bolidighan, shuningdek tinmay küch serp qilishqa toghra kélidighan bir ish. Bu ish hergizmu undaq birer sane’etlishishtek bir nechche yildila ishqa ashurghuli bolidighan asan ish emes. Aldi bilen bir déngiz armiyisini qurup chiqishqa toghra kélidu. Andin kéyin jahilliq bilen birer déhqanchiliq meydanini tartip élip u yerni özleshtürüshke, bu yerge déhqanlirimizni yötkep bérishimizgha toghra kélidu. Emma bu yerde buning kapaliti bolghan déngiz armiyimizning ushtumtutla weyran qilinishinimu közdin chiqarghili bolmaydu.
Gérmaniye bu siyasetni sinaq qilmaqchi bolghinida, künlerning biride bu seweptinmu urush qaynimi ichige pétip qélishi mumkinlikini kördi. Maxtap uchiriwétish, kishilerni qiziqturush yoli bilen qural küchige tayanmastin ”xelqni ténchliq bilen igellesh“ deydighan heriket boyiche yiraq jaylargha bérip banan üzüsh ishi üchün süyümlük, yaxshi niyetlik, ténchliqperwerlik niyiti yétidu deydighan quruq gepler bilen peqet ushshaq balilarnila aldighili bolar.
Yaq, eger biz zorluq küchidin paydilanmighan bolsaq, künlerning biride en’giliye choqum bizning düshminimizge aylinip, bizning ténchliq heriketlirimizge küchlük menmenchilik, qopal zorluq küchige tayinip hujumgha ötishi choqum idi.
Epsus! biz némishke unchilik aqköngüllük qilip kétimiz? Derweqe biz en’giliyining ornida bolsaq hergizmu undaq qilalmas iduq. Yawrupadin tupraq qolgha keltürüsh siyasiti üchün rusiyige qarshi en’giliye bilen birlishelmey qalduq. Xuddi shuningdek mustemlikichilik bilen xelqaraliq soda siyasitidimu en’giliyige qarshi rusiye bilen birleshkinimizdila ishlirimiz netijilik bolar idi. Emma u chaghda bu türdiki siyasitimizdin kélip chiqidighan barliq aqiwetlerge maqul bolishimiz hemde imkaniyetning bariche awustriyidin téz ayrilishimizgha toghra kiletti. Herqandaq tereptin tehlil qilishimizdin qet’iy nezer, 1900-yillargha kelgiche awustriye bilen ittipaq tüzgenlikimizning özila uchigha chiqqan axmaqliq idi.
Yene bir tereptin en’giliyige qarshi turushta rusiye bilen hemkarlishishni, rusiyige qarshi turushta en’giliye bilen hemkarliq ornitishni héchkim eqligimu keltürüp qoymidi. Chunki her ikkila ehwalda urushtin saqlan’ghili bolmaydu dep qarashqan idi. Emma qarar qilmaqchi bolghan dunya sodisi bilen sana’etlishish siyasitimu bundaq bir urushtin saqlinishni meqset qilip tüzülmekte idi. Dunyani ”iqtisadiy ténchliqperwerlik“ boyiche boy sundurushni otturgha qoyishi, herqandaq bir zorluq ishlitishke tayinidighan usullarni emeldin qalduralaydu dep ishen’genlikining netijisi idi. Emma buni otturgha qoyghuchilar bu yoldinmu tula bek xatirjem bolup kitelmigen idi. Bolupmu arilap en’giliyidin kéliwatqan kütülmigen tenqitlerge qarap bu qararidin téximu ümidsizilinip endikip ketken idi. Shu seweptin derhal bir déngiz armiyisi qurup chiqish qararini élishti. Emma ularning déngiz armiyisi qurush qarari hergizmu en’giliyige qarshi urush qilish yaki en’giliyini meghlop qilishni meqset qilghan bir qarar emes idi. Buning del eksiche, bu armiyini qurushtiki meqset ”dunya ténchliqi“ ni qoghdash, dunyani ”ténchliqperwerlik siyasiti“ boyiche qolgha keltürüshni meqset qilishqan idi. Qurulghan bu déngiz armiyisining kime sani bilen omumiy tonnajila emes belki qural küchi jehettimu bekla ghurügül idi. Démek, ularning dep yürgen bu türdiki ”ténchiq“ déginimu tayinliq bir ish iken.
Dunyada iqtisadiy we ténchliqperwer küreshliri heqqide éytilghan gepler, bu jehettiki quruq talash-tartishlar héchqachan birer dölet siyasitige asas bolalmaydighan mentiqisiz kapshishlar idi. Bundaq bir küresh yolini talliwalghan kishiler bilen bu közqarashni himaye qilidighanlarning en’giliyini misal qilip körsetkenliki bu metiqisizlikini téximu ashikarilap bergen idi. Nezeriyiler bilen tarixi tejribilirimiz bizge ténchliq bilen hemmini qolgha keltüreleymiz deydighan undaq bir ishni ögetmigen idi. Shunga bu xatani tüzitishimiz üchün yenila kéchikken bolmaymiz. Démek bizning nurghun kishilirimiz tarixni qilche chüshenmey oqup yürgenlikini éniq ispatlap berdi. Men bu yerde buning eksiche bir közqarashni otturgha qoyushum üchün yene shu en’giliyini misalgha élip körsitishke mejburmen. Chunki héchqandaq bir xelq, iqtisadiy küreshlerni ulardek qet’iy irade bilen, yeni qélich küchi bilen hel qilishqa, uningdin kéyin qolgha keltürgenlirini yene ulardek zorluq küchige tayinip qoghdashqa tirishqan emes. En’giliyiliklerning siyasiy küchige tayinip iqtisadi küreshni ghelibige érishtüreligenliki, undin kéyin yene bu iqtisadiy küchini siyasiy küchke aylanduralighanliqi en’giliyining siyasiy hünerliridin biri emesmidi? Uning üstige, iqtisadiy tereqqiyatliri üchün en’gilizlarning biwaste qan töküp qurban bergenlikini bizningkiler peskeshlik dep qarishimu qattiq xatalashqanliqini körsitidu. Ularning en’giliye özining milliy armiye küchige ige emes dep biljirlashlirimu héchnémini ispatlap birelmeydu. Muhim bolghini qoshunining shu waqtiki terkiwi, teshkilat shekli emes, belki qolidiki bu qoshundin paydilinip urushqa qatnishish qararini bérish iradisining bolush-bolmasliqi eng muhim idi. En’giliye urush jeryanida urushqa lazimliq barliq lazimetliklirini toluq qolgha keltürüp kéliwatqan, herda’im ghelibini qolgha keltürüshke kapaletlik qilalighidek armiyini quralighan bir dölet. En’giliye, pulgha esker bolghan jengchiliri yiterlik bolsila ularni urushqa sélip turghan, öz xelqining eng qimmetlik bolghan qénining eng axirqi bir tamchisinimu bikargha serp qiliwetmeydighan, emma ghelibe qilishqa közi yétidighanla ish bolidiken unimu pida qilishtin qet’iy chékinmeydighan bir millet idi. Urush qilish iradisi, gheyret-jasariti we quralliq küchige tayinip heriketke atlinish alahidiliki en’giliyiliklerning menggü özgermes bir alahidiliktur.
Emma gérmaniyimizdiki mektep, metbu’at, obzorlar, hejwi gézitlar en’giliye bilen én’giliz impriyisini tonutqanda ademni tedriji shekilde shundaq gheliti tonushlargha keltürüp qoyushtiki, axiri bérip bizni bir türlük ümitsizlik patqiqigha paturiwétishti. Buxil xata qarashlar xuddi bir türlük yuqumluq késelge oxshash asta-asta pütün etirapimizgha tarqilip, bizni éghir meghlobiyetlerge bashlap baridighan xata perezlerge yiteklep ketken idi. Bu türdiki xata qarashlar bizge shunchilik chongqur tesir qilghan idiki, axiri bérip ”én’gliz“ larni intayin peskesh emma eqilliq exlaqsiz tijaretchiler ikenlikige ishendüriwétishken idi. Bizning dangliq profissorlirimiz, oqutquchilirimiz en’giliye impiriyisidek bundaq dunyagha yéyilghan bir impiriyini bir qisim saxtipez hiligerlikler bilen qurup chiqishqa bolidighanliqigha zadila eqli yetmeytti. Shundaq qilip rast gep qilidighan addi kishilerning agahlandurushigha héchkim qulaq sélishmidi, qulaq sélishmidila emes hetta ularning üninimu chiqartquzmidi. Flandréde tommyélerning bizge qarshi biwaste chiqip sep tüzgenlikini körüp heyran qalghan sebdashlirimning chirayini hergiz unutalmaymen. Urushning deslepki künliridila bu iskandinawiyiliklerning bizge xewer hemde qiziqchiliq betliride tunushturghan yaxshi ademlerge peqetla oxshimaywatqanliqini hemmeylen bilip ketken idi.
Menmu shu bahanida bezi teshwiqat türlirining heqiqetenmu roli chongliqini bilip qalghanidim.
Bu türdiki aldamchiliqlarni tarqitiwatqanlar üchün bu qizilközlükler choqum bezi menpetlerni bergen bolishi mumkin. Bundaq misallarni iqtisadi istilahlarning bir misali ornida tonushturghan bolsimu meylitti. Én’gilizlar muweppiqiyet qazinalighan usuldin bizmu paydilinalishimiz mumkinlikini désimu boliwiretti. Hetta uchuq ashkare halda rastchil, exlaqliq bolghanliqimiz, én’gilizlerdek undaq namert bolmighanliqimiz bizge téximu köp menpetlerge érishtüreleydighanliqini éytqan bolsimu bolatti. Shundaq qilish arqiliq ushshaq milletlerning heyranliqini, chong milletlerning ishenchisini téximu asan qolgha keltürelishimiz mumkinlikini terghip qilghan bolsimu bolatti.
Bizning aqköngül, sapdil bolghanliqimiz bashqilar yaman köridighan alahidiliklirimiz bolup, biz bundaq yaman körüshni héchqachan chüshinelmiduq. Chunki biz özimizning bu alahidilikimizge chin qelbimizdin qet’iy ishench qilattuq. Emma bashqilar bizning bundaq heriketlirimizge qarap bizni choqum hiligerlik qiliwatidu dep qarighan idi. Ta inqilap partilighichila shundaq qarap kelgen idi. Emma inqilap yillirida ular bizning shunchilik döt, sadda ikenlikimizdin xewer tépip bu xil psixologiyilik halitimizge qarap heyri-heyran qélishqan idi.
Bizdiki bu ”ténch iqtisadiy istila“ chiliqimizdin ibaret axmaqliqimizning özila qalghan dötlikimiz bolghan üch tereplik ittipaq tüzüsh ishimizni toluq chüshinishke yiterlik bolghan idi.
Gérmaniye qaysi döletler bilen ittipaq tüzelishi mumkin idi? Awustriye bilen birlikte hetta yawrupadimu birer iqtisadi küreshke kirishish imkaniyitimiz yoq idi. Mana bu, bu türdiki ittipaqliqning eng ajiz noqtisi idi. Bundaq bir ittipaqdashliqqa yalghuz bismarkla bilip turup maqul bolalighan, shuninggha qarap pilan bilen ishqa kirisheligen bolar idi. Emma uningdin kéyin emel tutqanlarning héchqaysida bundaq bir iqtidar bolup baqmidi. Axiri shundaq bir dewr kelduqki, bismark qurup chiqqan ittipaqning héchbir asasi qalmighan idi. Chunki bismark öz waqtida yawrupani xuddi bir némis dölitige oxshash alqinida oynitishni biletti. Emma omumxelq saylimi bilen parlamént tüzümi bu döletni némislik bilen qilche munasiwiti qalmighan zidiyetlik bir ehwalgha chüshürüp qoydi.
Eslide awustriye bilen tüzüshidighan ittipaqdashliq étnik jehettimu paydisiz idi. Réych hökümiti, yéngidin keng kölemlik slawyanlashturulghan döletning shekillinishige yol qoyup bergen idi. Emma bu dölet künlerning biride rusiyige qarshi turush uyaqta tursun ittipaq tüzgen gérmaniyige qarshi heriketke atlinishi choqum idi. Donay xandanliqidiki barliq pursetlerdin mehrum qaldurulghan pan’gérmanizim herikitining nopuzi azayghansiri ittipaqmu yildin yilgha yimirilip ajizlap bérishiqa mehküm bolghan idi.
Gérmaniye bilen awustriyining ittipaqdashliqi ta 1900-yillardila awustriye-italiye ittipaqining ehwaligha chüshüp qalghan idi.
Shuning üchün bu ishta peqetla ikki türlük éhtimalliq bar idi: bir bolsa habsbowrglar xandanliqi bilen ittipaq tüzüsh ya bolmisa awustriyidiki gérmanizim herikitige qaritilghan bésimlargha naraziliq bildürüsh kérek idi. Emma bundaq bir yolgha qedem qoyulushi haman küresh qiziship ashkare otturgha chiqishi muqerrer idi.
Bu üch tereplik ittipaq pisixologiyilik jehettimu bekla sadda qalghan idi. Chünki birer ittipaqliqning berdashliq bérish küchi eger mewjut boliwatqan weziyetnila saqlap qélishni meqset qilghinida bundaq ittipaq hergizmu mustehkem birlikni shekillendürelmeytti. Birer ittipaqdashliq eslide herqaysi terepler bu ittipaqdashliq wastisigha tayinip kingiyish ghayisini emelge ashuralaydighanliqigha ishench turghuzalighinida hem buning üchün emiliy herikettiki küchini ashuralaydighan bolghinidila birer netijige érishelishi mumkin idi. Shundaqtimu birlishishtin kelgen bu küchini tirkishish üchün emes belki hujumgha ötüsh üchün ishliteleydighan bolishi kérek. Ishning bu teripini belgilik sahedikiler chüshinip yiteligen bolsimu, ishning ehli bolghan kishiler zadila bilelmidi.
Bundaq bir ittipaqdashliqning hemme ajizliqlirini ludéndorf 1912-yili yézip chiqqan eslimiside éniq körsitip ötken idi. U waqitlarda ludéndorf bashqumandanliqtiki bir polkownik idi. Dölet rehberliri uning bu agahlandurushigha qilche ehmiyet bermey tashlap qoyushqan idi. Eslide eqil bilen mentiq adette addi kishiler arida körülsimu, bundaq ishlargha déplomatlar arilishipla qalghan bolidiken yoqapla kétetti.
1914-yilqi urushqa awustriye wastiliq shekilde sewepchi bolghanliqi tüpeylidin habsbowrglar bu urushtin özini chetke alalmay qélishi eslide gérmaniye üchün bir amet idi. Eger bu urush awustiriye bilen munasiwiti bolmighan bashqa bir bahane bilen partilighan bolsa idi, bu urushta gérmaniye choqum yalghuz qalghan bolatti. Chunki uxil partilighan gérmaniyige qarshi bir urushta habsbowrglar döliti gérmaniye teripide turup urushqa qatnishishini, yaki bundaq bir arzuda bolishinimu hergiz qiyas qilalmighan bolar iduq. Shundaq bolghan bolsa, xuddi kéyinki waqtida italiye bilen buzulushup tenqit qilin’ghandek ehwal choqum awstriyidimu roy bergen bolar idi. Awustriye, urush téxi yéngi bashlan’ghan waqittila choqum biterep boliwélishi mumkin idi.
Eger bu ishtin awustriye biterep chiqalighanla bolsa awstriye slawyanliri, 1914-yilida gérmaniyige yarem qilishni tosash üchün choqum xandanliqni aghdurup tashlishi mumkin idi. Emma donay xandanliqi bilen barliqqa kelgen bu ittipaqdashliqning qurulushigha sewep bolghan barliq xewp-xeterning éghirliqini chüshinidighanlar u waqitlarda yoq diyerlik idi.
Eng muhimi awustriyining düshmenliri bek köp bolup, bu yaman niyettikiler yoqulush aldida turiwatqan bu döletning mirasini bölüshüsh ümidide yürgen kishiler idi. Ular yene bu xandanliqning parchilinishigha eng chong tosalghu dep qarighan gérmaniyigimu könglide ghum saqliship yürishetti. Ular wiénani peqet bérlindin ötüsh arqiliqla alghili bolidighanliqini bilip qalghan idi.
Undin qalsa gérmaniye bilen ittipaqdashliq tüzgini üchün, özlirige téximu köp paydisi tégidighan yene bir ittipaqdashlarning imkaniyetlirige érishish pursitidin mehrum bolup qalghan, rusiye bilen, hetta italiye bilen bolghan munasiwetlirini yirikleshtüriwalghan idi. Gerche rimda gérmaniyege qarita birer soghuq mu’amile yaki birer düshmenlik körülmigendek qilsimu, awustriyige qarita italiye puxralirining qelbide chongqur öchmenlik, ghezep-nepret tolup tashqan idi. Otturluqta déhqanchiliq bilen sana’et siyasiti yürgüzilishke bashlishi bilen rusiyige urush échish sewebimu emeldin qalghan ehwalda idi. Bundaq bir ehwalda peqet ikkila döletning düshmenliri menpet kütüsh xiyalida bolalishi mumkin. Shundaq qilip bu ikki döletni pütün charilardin paydilinip urush qaynimigha sörep kirgenler birinchi bolup yehudiylar bilen markisizmchilar bolup qaldi.
Üchinchisi bolsa, bu ittipaqdashliq gérmaniyige izchil türde xewip peyda qilip turmaqta idi. Chunki bismarkning réych hökümitige düshmenlik qilidighan bir dölet réychning ittipaqdishi bolghan awustriyining bayliqlirini wede qilip turup uni küshkürtüsh bekla asan ish idi.
Donay xandanliqigha qarshi turush üchün pütkül sherqi yawrupani, bolupmu rusiye bilen italiyini küshkürtüshke bolatti. Eger gérmaniye-awustriye ittipaqdashliqi kishini qiziqturidighan miras suniwatqan bolup körünmigen bolsa, padishah édwardning nopuzi bilen chaqiriqigha tayinipla birer dunyawiy hemkarliqni barliqqa keltürüsh hergiz mumkin bolmaytti. Peqet mushu ehwal sewebidinla birla urush sépige herxil meqselerni közleydighan döletlerni jengge atlandurush esla mumkin emes idi. Bu döletlerning her birsi gérmaniyige qaritilghan omumiy yüzlük bir hujumdin kéyin awustriyidin zémin we urush chiqimi yuliwélish ümidige kilelishi mumkin idi. Bundaq bir kalangpay ittipaqdashliqqa türkiyiningmu ilajisiz qatniship qalghanliqi xewpni téximu ashuriwetken idi.
Xelqara yehudiy kapitalining gérmaniye gümran bolishi bilen teng téximu köp paydigha érishish menpeti üchünmu ene shundaq bir qamaqqa éhtiyaji bar idi. Gérmaniye u chaghda bu ’derijidin tashqiri dölet‘ ning maliye we iqtisadiy tézgini astigha téxi toluq kirmigen idi. Dunya hemkarliq ittipaqimu ene shundaq meqsette qurulghan idi. Bu hemkarliq ittipaqida jengchilirimizge séygfréyd (némis irqining epsane qehrimanliridin birsining ismi) ning udulmu udul qélichwazliq qilish jasaritige oxshash tighmu-tigh jeng qilish jasaritini bergen birla nerse eskerlirimizning köpliki, yeni milyonlighan eskirimizning barliqi idi.
Desliwide 1917-yilida hindénburgning urush sepliridin birige, undin kéyin gérmaniyining gherbide qurulghan ataghliq mustehkem istihkamgha ene shu isim bérilgen idi.
Men awustriyidiki waqtimdila habsbowrg döliti bilen tüzüshken ittipaqdashliq shertnamisi manga yarimay qalghan idi. Uningdin kéyin men biwaste körgen nurghunlighan weqelikler bu heqtiki qarashlirimni téximu küchlük ispatlap bergen idi.
Men ichige kireleydighan tar muhitlarda yimirilishke mehkum bolghan bu döwlet bilen tüzüshken kilishimler, eger waqtida tedbir élinmighinida gérmaniyinimu birlikte paji’elik gumran bolushqa sörep kétidu deydighan asasliq közqarishimni yushurmay sözlep yürgen idim. Dégendek dunya urushining borini hemme yerni qaplighan, daghdughiliq heriketler eng riyalist dep tonulghan sahelernimu hayajanlandüriwetken, aldirimay turayli déyishlergimu orun qaldurmighan bir waqitlardimu bu keskin pikirim qilche özgermey dawam qildi. Hetta aldinqi sepke barghan waqitlirimda bu heqte talash-tartish qilidighan’gha birer purset tapalisamla némis xelqining omumiy menpe’etliri üchün imkaniyetning bariche bu ittipaqdashliqni toxtutush kérekliki heqqidiki közqarashlirimni ching turup sözlep kelgen idim. Eger gérmaniye düshmen sanini azaytish niyitide bundaq bir ittipaqdashliqqa kirgen teghdirdimu habsbowrg xandanliqidin ayrilish héchqachan bir pidakarliq körsetkenlik hésaplanmaytti. Chunki milyonlighan adem, qéni buzulghan bir xandanliqni yülep turghuzush üchün emes belki némis millitining istiqbali üchün mis qalpaqlarni kiyip jengge kirimiz dep eskerlikke atlanmaqta idi.
Urush partilashtin burun héch bolmighanda lagirlarning birerside bolsimu hökümet teripidin qobul qilin’ghan bu ittipaqdashliq siyasiti nurghun qétim guman peyda qilishqa bashlighan idi: konsirwatip némis tebiqisidikiler otturluqtiki heddidin ashqan ishinip kétishke qarita diqqet qilish ségnalini bérip baqqan bolsimu, toghra agahlandurushlargha tutqan mu’amililerge oxshash ularning dégenlirigimu shamalgha sözligendek héchkim qulaq salmighan idi. Chunki hökümet dunyani boy sundurushqa qarap atlan’ghanliqigha, bu ishta choqum tengdashsiz netijilerni yaritalaydighanliqigha, qurban bérishlermu endi asasen yoq dégidek derijige chüshidighanliqigha ishinip qélishqan idi. Profanlar, ”hemmini bilidighanlar“ ning, hamélnning chashqan tutidighan müshüktek aq köngül kishilerni egeshtürüp udul weyranchiliqqa qarap yitilep yürginini tamasha qilip olturishatti.
Iqtisad Hemmini Hel Qilidu Déyish Xata
Iqtisadi küreshlerni siyasiy tüzüm qiliwélish, dunya ténchliqini qoghdashni siyasiy ghayimiz dep xelqqe sunushtek ehmiyetsiz ishlar bizdiki siyasiy közqarashlarning adette neqeder tayini yoq, késelmen qarashlar ikenlikining netijisidur.
Némis pen-téxnikisi bilen gérmaniye sana’itining utuq qazinishi, némis sodisining keng kölemlik utuqlargha érishish küchlük döletke tayinish arqiliqla qolgha keltürüshke bolidighan netijiler ikenlikini ésimizdin chiqirip qoymaqtimiz. Hetta nurghunlighan sahelerde döletning biwaste mewjut bolalishinimu yoqurqidek ishlarning netijisi dep qaraydighanlarmu yoq emes. Ular döletni iqtisadi organ, u pütün organliri bilen iqtisadiy pa’aliyetlergila baghlan’ghan, uning bundaq bolishi eng norimal, eng bixeter sheklidur déyiship iqtisadning muhimliqini kökke kötürüshmekte.
Eslide dölet birer iqtisadi uqum yaki birer iqtisadi tereqqiyatqa baghliq bolmighan bir organdur. Dölet, chégrasi éniq belgilik bir da’ire ichide iqtisadiy pa’aliyet qilishni özlirige ghaye qilishqan bir qisim kishilerning kiliship bir yerge toplinishidin barliqqa kélidighan organ emes. Dölet, jismaniy we exlaqi jehetlerde bir-birsige oxshiship kétidighan kishiler toplimining qurghan teshkilati. Bu insanlar öz nesillirini téximu yaxshi perwish qilip yitishtürüsh, tengrining irqlirigha tengri teripidin körsetken nishan’gha qarap ilgirleshni meqset qilip dölet qurulidu. Dölet dégenlikning, uning ghayisi ene shuningdinla ibaret. Iqtisad, bu wezipini orundash jeryanida qilishqa tégishlik ishlarning peqet birla türi. Shundaq iken, iqtisadiy pa’aliyetler héchqachan dölet peyda bolushning sewibi yaki ghayisi bolalmaydu. Bu yerde döletni tebi’etke xilap xata asaslar bilen qurup chiqishqa urunushlar eliwette bu éniqlimigha muwapiq kelmeydu. Shundaq bolghachqa, döletni éniq bir téritoriye bilen chekliwétish zörüriyitining yoqliqinimu bu seweplerdin chüshendürüshke bolidu. Bundaq bir shert, irqdashlirining turmushini öz qolida bar bolghan imkaniyetlerge baghlinip qamdashqa mejbur bolghan xelqlergila uyghun kélidighan bir sherttur. Bashqilarni özliri üchün xizmetchi qilip ishlitishni meqset qilip insaniyet arisigha teyyartap parazitlardek kireleydighan xelqler chégrasi belgilen’gen eng kichik bir yergimu ige bolmay turupla dölet qurup alalaydu. Mesilen alayli, mewjut bolup turushi boyiche insaniyetke apet bolupla kéliwatqan yehudilar ene shundaq yéri yoq teyyartaplar hésaplinidu.
Yehudiy dölitining chégrasi héchqachan sizilghan emes. Ular dunyagha qilche cheklimisiz yéyilish bilen birge, ular oxshash irqtiki kishilerdin teshkil tapqan kishilerdur. Shu seweptin, bu millet hemme yerde dölet ichide dölet qurup adetlinip kelgen. Ularning bu dölitini din chümperdisige oriwélip hemme yerge qatirap yüreleydighan weziyetni shekillendüriwélishi ulardiki uchigha chiqqan saxtipez hiliger alahidilikni körsetmekte. Eslide musa peyghemberning dini yehudiy irqini qoghdash nezeriyisidin bashqa nerse emes. Shu seweptin bu din, öz meqsitige mas kélidighan ijtima’iy, siyasiy we iqtisadiy bilimlerning hemmisini özige mujessem qilghan.
Öz türini saqlap qélish inistinkit küchi insaniyet gurohlirining shekillinishidiki eng awalqi sewep bolghan idi. Shundaq bolghachqa, dölet iqtisadiy teshkilat emes, belki bir irq orginidur. Mana bu közqarash perqi bügünki atalmish dölet rehberlirimizning chüshinelmey kelgen eng muhim noqtilardin biri. Shu seweptin bu atalmish dölet rehberliri döletni iqtisadiy wastilargha tayinip qurup chiqish mumkin dep qarashmaqta. Eslide bolsa, dölet déginimiz özini saqlash inistinkit küchining qatarigha kiridighan muhim seweplerning netijisi idi. Bu sewep, özinila közde tutidighan menmenlik xaraktirini namayen qilghan bolmastin her da’im eng yüksek peziletning namayendisi bolup kelmekte. Chunki birer türning mewjudiyitini dawam qilduralishi shexsilerning özini pida qilip turushqa her da’im teyyar turushigha muhtaj bolup turidu. Sha’irimiz yazghan munu misralar ipadiligen menimu shuni körsetmekte:
«jan tikmigiche hergiz jéningni saqliyalmaysen» ‹shillér: wallénstyin lagiri, dubulghiliq atliq eskerler, kawallérlar marshidin›
Shexsilerning jan pida qilip turishi, irqini saqlap qélishqa kapaletlik qélishning eng muhim zörüriy sherti. Birer döletni qurup chiqish bilen uni saqlap qélishning eng muhim aldinqi sherti − ortaq alahidilikler bilen irq ittipaqi asasidiki öz’ara hemkarliq hésiyati üstünliki bolush, shuningdek buni pütün charilarni ishqa sélip qet’i qoghdashqa herda’im teyyar turushtur. Bu yene kélip özige mensüp yer-zémini bar xelqlerde qehrimanliqqa da’ir peziletlerning barliqqa kélishige sewep bolsa, teyyartap parazit xelqlerde yalghanchiliq, saxtipezlik, kazzapliq we yaki quwluq bilen zorawanliq qilishlar netijiside weyran bolidu.
Emma bu alahidilikler tughma alahidilik bolishi, siyasiy közqarashliri ottursidiki perqlermu bu tughma alahidilikni menbe qilghanliqini ochuq ispatlighan bolishi kérek. Démek, birer döletning qurulishi, héch bolmighanda yéngi qurulghan waqitlarda bu xil üstün alahidilikler asasida qurulghan bolishi lazim. Hayatliq kürishide yéngilip bashqa döletlerge béqindi bolup, axiri bir küni yoqilishqa mehküm bolghan milletler özini qoghdash kürishide yiterlik derijide qehrimanliq pezilitini körsitelmigen yaki bolmisa teyyartaplarning xa’inliq qilishigha, hiligerliklirige yem bolup ketken milletler hésaplinidu. Ularning bundaq teghdirge muptala bolishining sewebini eqili kam bolghanliqining netijisi depla qarash toghra emes. Bu yerde kamliq qiliwatqini qehrimanliq, gheyret-shija’et bolup, bu alahidilik köpünche hallarda insaniy hésyatliri arqisigha yoshurunup ipadilinishke tirishidighan bir alahidiliktur.
Herqandaq bir döletning yoshurun küchi iqtisadi tereqqiyat dégenler bilen dégendek mas kelmesliki, döletning xizmet qilish, himaye qilish alahidiliklirining iqtisat bilen ünche bek munasiwéti yoqliqini körsitip béridu. Hetta nurghunlighan misallar bizge iqtisadiy tereqqiyatlar köpünche hallarda döletning yimirilish harpisidin bisharet béridighanliqinimu körsetmekte. Eger insaniyet jemiyitining shekillinishi aldi bilen iqtisadi küchler bilen iqtisadiy pa’aliyetlerge baghliq bolsa idi, döletning küchi bilen uning debdebisini uning iqtisadiy tereqqiyat derijisige qarap belgileshke toghra kiletti. Shunga döletlerning qurulishi bilen uni mudapiye qélishlarda döletning iqtisadiy küchige ishench qilishqa bolidighanliqini ret qilidighan misallargha tarixning her bétide düch kélip turimiz. Bolupmu döletning shekillinishi bilen uning qurulushi hergizmu maddiy asaslargha tayan’ghan bolmastin, belki exlaqiy peziletlerge tayinip qurulghanliqini prusiye dölitining qurulush tarixidin toluq ispatlargha irisheleymiz. Iqtisadiy tereqqiyatlarmu peqet ene shu exlaqiy peziletlerning qoghdilinishi astidila royapqa chiqidighan ishlar bolup, eger döletning bu türdiki ijabiy iqtidari weyran bolushqa bashlishi bilen teng döletmu yimirilip yoqulidu.
Ene shundaq aqiwetke duchar bolghan bir weziyetni mana biz intayin perishanliq ichide tamasha qilip olturmaqtimiz. Xelqning maddiy menpe’etlirini köpeytish, ularning rahet-paraghitige kapaletlik qilish köpünche hallarda küchluk exlaqiy peziletlerge zit bolghinidila andin emelge éship kelmekte. Maddiy menpe’et qarishi birinchi orun’gha kötüriliwalghan, hemme ishta birinchi orundiki ghaye haligha kéliwalidighanla bolidiken, maddiy menpe’etler bilen rahet-paraghetni saqlap qélish shertliriningmu weyran bolidighanliqini körsitidu.
Némislarning siyasiy küch-qudriti kücheygen dewrlerning hemmiside iqtisadiy sewiyimu yoquri bolghan idi. Buning eksiche, xelqimizning turmush pa’aliyetliri peqetla iqtisadiy pa’aliyetler bilenla cheklinip qalghan, netijide ghayilik yigitlirimiz yoldin chiqip aziyip ketken dewrlerde döletmu yimirilip, igilikimu qehetchilik dewrige kirip qalghanliqini körimiz.
Shundaq bolghachqa, qandaq bir küch döletni peyda qilidighan, uni qoghdiyalaydighan küch bolalaydu dégen su’algha, shexsilerning jemiyetke qarita pidakarliq körsitish rohi bilen ularning bu pidakarliq üchün jasaretlik bolalishi dep jawap bérishimiz kérek. Bundaq roh bilen bu xil jasaret pezilitige ige bolush iqtisadqa qilche béqinmaydu yaki bular ottursida birer ortaqliqmu mewjut emes. Chunki, adem héchqachan yalghuz iqtisad üchün jénini pida qilmaydu. Adem balisi birer ishni dep emes belki birer ghayini dep özini qurban qilalaydu.
Xelqning psixologiyisini én’gilizlar heqiqetenmu bashqa ellerge qarighanda toluq igellep chiqqan. Ularning bu alahidilikini urush qilish üchün körsetken bahanisi intayin uchuq ispatlap bermekte. Biz némislar turmush ghémi üchün urushqa qatnashqan bolsaq, en’giliyilikler erkinlik üchün, hetta öz erkinlikinimu bir chetke qayrip qoyup bashqa ushshaq milletlerning erkinlikini dep urush qilmaqta idi. Bizningkiler bolsa bundaq ehwalgha qarap ularni mazaq qilip külüshken yaki bolmisa ulardin renjip yürüshken idi. Shundaq qilip némis déplomatiyisi urush bashlanmay turupla neqeder ghayisiz, exmeq ikenlikini ochuq ashikarilap qoyghan idi. Ularda pikir yürgüzüsh iqtidari bolmighan, jasaretlik ademlerni her da’im ülümge qarap chapturidighan küch toghriliq aziraqmu sawad yoq idi.
1914-yilida némis xelqi bir ghaye üchün jeng qiliwatqanliqigha ishen’genliki üchün urushqa özini atighan, urushning japalirigha berdashliq béreligen idi. Emma ular némis xelqini kündilik yeydighan néni üchünla jengge heydigenlikini perq qilghan künidin bashlap, urush qilish niyitidin yéniwélishqan idi. Emma bizning eqilliq dölet rehberlirimiz kishilerdiki bu tür rohi özgirishtin heyran bolup ganggirap qélishti. Chunki ular, adem iqtisadiy menpet üchün küreshke atlan’ghinida amal bar ölmey saq qélishnila oylaydighanliqini, eger ölüp ketse ghalibiyettin kéyin qolgha kélidighan urush ghenimetliridin behrimen bolushtin mehrum qélishidin qorqidighanliqini peqetla chüshenmeytti. Xuddi balisining kilechikini oylash, balisigha birer bala kélip qélishidin ensiresh qatarliq sewepler tüpeylidin herqanche ajiz dep qaralghan bir animu heyran qalarliq derijide qehrimanliq körsitidighan halgha kéleleydighanliqigha oxshash, tarixtin buyan insanlar peqet irqini qoghdash üchün, irqini qoghdawatqan dölet üchün, yurti üchün we wetinini qoghdash üchünla ölümdin qoqmay özini neyzige tutup béreligen.
Biz mundaq bir formilani qet’iy özgermes formila dep qarishimiz mumkin:
Bügün’ge kelgiche héchqandaq bir dölet ténch iqtisadiy tereqqiyatqa tayinip qurulup baqqan emes.
Dölet, irqini qoghdash inistinkit küchining türtkisi astidila qurulidu. Özini qoghdashni meqset qilghan bu tughma küchi qehrimanliq körsitidighan sahelerde yaki bolmisa quwluq qilip hili ishlitidighan ishlardimu özini ipadilishi mumkin. Emma qehrimanliq körsitidighan ehwallarda tirishqaq, medeniyet yaritalaydighan sap irqliq döletlerni berpa qilalighan bolsa, héle ishlitidighan ehwallarda teyyartap yehudilardek jemiyetni barliqqa keltüridu. Eger bir dölette iqtisad bu türdiki ichki tughma qabiliyetlerni boghushqa bashlighan haman izish we zulum qilishni xumar halgha keltüridighan sewepke aylinishqa bashlaydu.
Dunya urushi partilashtin awal némis xelqi ténchliq yoli bilen soda ishliri we mustemlikichi siyasetke tayinish arqiliq dunya bazarlirini yaki bolmisa dunyani qolgha keltürüsh mumkin déyishke ishinip qalghanliqining özila, birer döletni barliqqa keltüreleydighan yaki uni mudapiye qilalydighan pütün exlaqi peziletlerning yoqap kétiwatqanliqini, küzitish iqtidarining, irade küchining, emilileshtürüsh gheyritining yoqulup kétiwatqanliqini körsitidighan klassik késellik isharetler idi. Shundaq bolghachqa dunya urushi ene shundaq peziletlerning yoqulushliridin kélip chiqqan tebi’iy qanuniyetler netijiside partilighan we bügünki aqiwetlerni keltürüp chiqarghan idi. Eger némis xelqining tutqan yoli heqqidiki mesililerni inchikilik bilen tehlil qilip baqmighanlar, eslide hemmila kishi dégidek undaq inchikilik bilen tehlil qilishmighan idi, bu mesililerning eslide bashqiche muwapiq hel qilish charisi bolmisa kérek dégen tunushqa kelgen idi. Eslini sürüshte qilghinimizda, küchke tayinish siyasiy asaslirigha tayinip barliqqa kelgen, buning eng mukemmel ülgisini yaratqan impiriye gérmaniye impiriyisi idi. Prusiye, réychni yaratqan hüjeyre rolini oynighan idi, bu hüjeyridin qehrimanliqlar barliqqa kelgen idi. Impiriye üchün körsitilgen bu qehrimanliqlar hergizmu soda ishliri yaki iqtisadiy pa’aliyetlirige tayinip barliqqa kelgen emes. Shundaq qilip réychning özimu küchke tayan’ghan siyasetning, eskerlirining körsetken jasaretning eng chong mukapatidin bashqa nerse emes idi.
Undaqta, bügünki kün’ge kelgende némis xelqi qandaq qilip bu siyasiy ichki tughma küchidin shunche mehrum halgha chüshüp qaldi?
Bu yerde yalghuz birla mesile bu weqeni öz aldigha peyda qilghan emes. Eksiche biz bu yerde pütkül ishlarda heqiqetenmu ademni ürkütkidek bekla köp yimirilish isharetlirige düch kelmekte iduq. Bu isharetler bezi waqitlarda xelqning wujudida ot yalqunidek aylinip yürgen bolsa, yene bezide bedenni qaplighan chiyqanlardek xelqimizning wujudini yimirmekte idi. Goya toxtimay éqip turghan bir zeherni namelum bir küch bu kona qehriman xelqning eng inchike tumurlirighiche yetküzüp okul qilip qoyiwatqandek, bu milletning saghlam muhakime qilish küchi bilen eng tebi’iy tughma küchini palech halgha keltürüp qoymaqta idi.
Men gérmaniyining ittipaq tüzüsh siyasiti bilen réychning 1912-yilidin 1914-yilighiche bolghan iqtisadi siyasitige munasiwetlik barliq mesililerni estayidilliq bilen küzetkinimdin kéyin, hemme weyranchiliqlargha sewep boliwatqan bu namelum küchning men wiénadiki waqitlirimdila bashqa bir noqtida turup küzitish arqiliq tonighan küchning del özi ikenlikini bildim. Bu namelum küch oynighan uyunlarni men wiénadiki waqitlirimda sezgen küchtin bashqisi bundaq ustiliq bilen oyniyalmaydighanliqini ispatlap chiqtim. Bu sihirlik küch − markisizm neziriyisining del özi idi. Bu küch, ene shu chirip purap ketken neziriyining hayatliq köz qarishi, teshkillik, meqsetlik herikitining neq özi idi.
Shundaq qilip men weyran qilghuchi, hemmini yoq qilishni meqset qilidighan markisizm neziriyisini ikkinchi qétim téximu tepsili tehlil qilishqa kirishtim. Méning bu qétimliq tehlilimge burunqidek undaq turmush emiliyitimde düch kelgen muhit sewepchi bolmastin, siyasi pa’aliyetlerning omumiy jeryanlirini küzitishlirim bundaq bir tetqiqat pa’aliyitige yitekligen idi. Men bu yéngi pason edebiyatining nezeriye dunyasi ichige chöküp, bu nezeriyining körsitidighan tesirlirini éniq perq qilish üchün tirishmaqta idim. Bu jeryanda bu neziriyining körsetken tesirlirini siyasiy, medeniy we iqtisadiy pa’aliyetlerdiki körsitiwatqan tesirlirinimu tépip sélishturup tehlil qilmaqta idim.
Bu qétim men, dunyani bulghap kéliwatqan bu waba mikrobini yéngip chiqish yollirini tetqiq qilishqa noqtiliq kirishken idim.
Bismarkning özige xas qanunlirini étiqatlar, küresh yilliri we uning netijilirinimu közde tutqan asasta tetqiq qilip chiqtim. Shundaq qilip bu heqtiki közqarashlirimni granittek mustehkem közqarashlirim üstige qoshiwaldim. Hetta shundaq déyeleymenki, men shu künlerdin bashlap tikligen bu heqtiki közqarashlirimgha qaytidin özgertish zörüriyitinimu hergiz hés qilmay ta bügün’giche öz piti emel qilip kelmektimen. Yene bir tereptin markisizm bilen yehudiychiliq ottursidiki munasiwetlernimu yéngidin tepsili tehlil qilip chiqtim.
Burunqi waqitlarda, bolupmu wiénadin yéngi kelgen waqitlirimda qet’iy yimirilmes gigant dep oylighan gérmaniyidinmu bu tehlillerdin kéyin asta-asta gumanlinishqa bashlap gérmaniyidin ghem qilishqa bashlighan idim. Öz kallamda, munasiwet qilip kéliwatqan etirapimdiki cheklik muhitta gérmaniye tashqi siyasetlirini, héch bolmighanda méning hés qilishimche u dewrlerdiki gérmaniyidiki eng muhim mesile bolghan markisizm üstide élip bériliwatqan tetqiqatlargha adem ishen’güsiz derijide sel qariliwatqanliqini, bu mesilining keltürüp chiqiridighan xetirige ehmiyet bérilmey kéliwatqanliqini tenqitlep körsitishke kirishken idim. Ras démisimu bu xelq aqiwitini markisizm özi biwaste ochuq otturgha qoyup ötkinidek intayin qorqunushluq aqiwet keltürüp chiqiridighan bir ishqa qarghularche egiship kétiwatqanliqigha bekla heyran idim. Shunga u waqitlardin tartipla etirapimdikilerge qaritip bu wehime heqqide xitap qilishqa kirishken idim. Shunche qaxshap zarlinishlargha pisent qilmay ”bizge héchnerse bolmaydu!“ déyishlirige téximu küchlük xitap qilattim. Buninggha oxshaydighan waba mikrobidek qarashlar bir zamanlarda bir ipiriyini weyran qiliwetken idi. Pütkül jemiyetke toghra kélidighan bir qanun’gha yalghuz gérmaniyila bizge ziyan keltürelmeydu dep pisent qilmay yürelermu?
1913~1914-yillarda, her qaysi saheler ichide tunji bolup kelgüside gérmaniye mesilisi markisizmni aghdurup tashlash mesilisi bolidighanliqini otturgha qoyghan idim. Ene shu sahelerning mutleq köp qismi bügünki künde milliy sotsyalizimchilar herikitining ‹natsyunalst sotsyalist herikitining› sadiq egeshküchilirige aylandi.
Bizning bexitsizlikimizge sewepchi bolghan ittipaqdashliq siyasitimiznimu bu nezeriyining weyran qilghuchi herikitining keltürüp chiqarghan aqiwetliridin birsi iken dep qaridim. Bu neziriyining eng qorqunushluq, eng rehimsiz teripi − bu zeherning döletning iqtisadiy igiliki bilen pütkül asaslirini qilche tuydurmastin zeherlep kéliwatqanliqigha qarimay, bu zeherdin zeherlen’genlermu barliq pa’aliyetlirining, barliq iradilirining, yéqin yolimay qet’iy ret qilip kéliwatqan bu heriket qarishining bir pelsepesi, tentenisi ikenlikidin qilchimu guman qilishmay perwayi pelek yürishi idi.
Némislarning yimirilishi allimu qachan bashlinip bolghan idi. Emma xelqimiz özlirini yoqitiwatqan küchlerdin téxichila bixewer idi. Bezi waqitlarda bu késellikke qarshi bezi dorilarni bérip baqqan bolsimu, késellikning tashqi körünishi bilen uni peyda qilghan esli sewepler köpünche hallarda perq qilghili bolmighidek ariliship kétetti. Késellikning sewebi melum bolmighachqa, yaki bolmisa sewebini bilishni héchkim xalimighachqa, markisimgha qarshi élip bérilghan küreshning tesiri xuddi bir yalghan tiwipning qarghularche késel dawalighinigha oxshashla bir ish bolup qalghan idi.
Beshinchi Bab: Dunya Urushida
Baliliq dewrimde manga eng bek éghir tuyulghan ish − shöhret we utuq qazan’ghanlargha bérilidighan belgiler peqet baqqallar bilen memori kadirlarghila taqilidighan dewrlerde tughulup qalghanliqim idi. Tarixiy weqelerning dawalghushliri toxtighan, istiqbalimizmu herqaysi milletlerning ténch riqabetlishishlirige baghliq bolup qalghan, shularghila qarashliqtek bolup körünmekte idi. Yeni, u waqitlar kuchtin paydilinip özini mudapiye qilish jehettiki her türlük usullar bir chetke qayrip qoyulghan, hiligerler, aldamchilar höküm süriwatqan bir dewr idi. Barliq döletler bir-birsining péyigha chüshüpla yüridighan, yer yüzini mushtirilar qaplap ketken, hemmila kishi mal boyrutmilarningla ghémida qalghan, bir-birsige ming bir hile ishlitip ziyan sélishnila oylaydighan, bu ishlarni goya héchkimke ziyan keltürmeydighan qiyapetke kiriwalghan élip satarlar yaki bolmisa bidiklerdek körünidighan weziyet hüküm sürmekte idi. Bundaq weziyet izchil dawamlishipla qalmay, pütün dunyani chong bir bazargha aylandurup, bu bazarning qorasida öz kesipige mahir tijaretchiler bilen aldamchiliqqa usta bidikchiler özlirige yardem qilip nep yeydighan menggülük memori kadirlar bir-birining üstige yighilip köpeymekte idi. U waqitta tijaretchilerge én’gilizler, memori kadirlargha némislar wekillik qilmaqta idi. Yehudiyler bolsa mal-mölük xojayinliri qiyapitidiki burju’azlar süpitide malliridin séxiliq qilidighan kishiler qiyapitide otturgha chiqishqan idi. Chunki ularning dégenlirige ishinishke toghra kelse, ular sodisida sapla ziyan tartip kéliwatqan, da’im tartqan ziyinini tölesh bilenla küni ötiwatqan kishiler idi. Uning üstige yehudiylar barliq tillarning burju’aziyichisini yaxshi bilidighan mutexessislerdin idi.
Némishkimu bir esir awal dunyagha kelmigen bolghiytim? Mesilen azatliq urushi yillirida, tijaret bilen shoghullanmaymu ademning heqiqeten qimmiti bolidighan dewrlerde tughulghan bolsammighu kashki!
Bu dunyagha türilishimde bekla kéchikip qalghanliqim üchün ene shundaq köngülsiz xiyallar ichige pétip qalattim, teghdirim ata qilghan kilechek manga ataqta bir ‹süküt qilish, qa’idige emel qilish› dep sun’ghanlirini naheqliq dep qarimaqta idim. Men ta kichiklikimdin tartip estayidil, tirishchan mijezlik bolup yétilginim üchün héchqachan ténchliqperwer birsi bolalmighan idim. Ténchliqperwer bolimen dep shunche tiriship baqqan bolsammu qilche paydisi bolmidi.
Bo’érlar urushi manga bekla yiraqlarda chaqnighan chaxmaqtek bilinetti.
Men kündilik gézitlarni ala qoymay oqup turattim. U gézit xewerlirini bir hésapta qaynitip ichmekte idim. Shundaq qilip yiraqta turup bolsimu bu qehrimanlarning urushigha hemnepes bolalidim dep könglümni xosh qilip yürgen idim.
Rusiye-yaponiye urushi dewriliride xéli chong bolup qalghan waqitlirim bolghachqa, téximu etirapliq pikir yürgüzgidek halda idim. Ta shu künlerdin bashlapla milletchilik hésyatlirim sewebidin yaponiye teripide turghan idim. Eger rusiye bu urushta meghlop bolghidek qilsa awustriye islawiyanizminingmu meghlop bolidighanliqini perez qilattim.
U künlerdin kéyin yene nurghun yillar ötüp ketken bolup, mana endi chüshendimki, burun manga hurunluqimiz sewebidin jim-jit körün’gen ishlar eslide borandin awalqi jimjitliqtin bashqa nerse emes ikenduq. Wiénada turiwatqan waqitlirimdin tartipla kelgüside balqan tereptin kélidighan quyundin bisharet béridighan u buruxturma hawa hemme yerni qaplashqa bashlighaniken. Ta shu yillardila u yerlerde ot uchqunliri körülüshke bashlap, bezide yene qorqunushluq qarangghuluqta bu ot uchqunliri ghayip bolup turattiken. Balqan urushi del shu peytlerde partilighan bolup, uning deslepki borini késel yatqan yawrupani sirip süpürüp weyran qiliwetken idi. Shu künlerdiki dimiq muhit ademning ichini pushuridighan yalqunluq tropik hawasidek bésip kéliwatqan bolup, hemme kishi pat yéqinda birer paji’e yüz béridighanliqini ghem-endishe ichide taqetsizlik bilen kütiwatqandek bilinetti: insanlar tengridin héchqandaq bir küch tosiwalalmaydighan qattiq jüdün kélishini arman qilmaqta idi. Axiri bir küni bu arman emelge éship köktin ghayet küchlük chaqmaq chüshti. Pütün etirapni qara boran qaplap, gükirigen güldürmama awazigha yer yüzidiki top-zembireklerning partilash awazlirimu qoshulup ketken idi.
Arshidük franchoyz férdinandning qetli qilin’ghanliq xewiri myunxén’gha yétip kelgen waqtta (u künlerde men asasen sirtqa chiqmay öyde olturattim. Shunga anglighan xewerlirimmu dégendek ishenchlik emesti) men éghir ghemge pétip qalghan idim: ejiba bu shahzadining jénigha zamin bolghan oqlar bu shahzade teripidin qollap quwetlinip kélin’gen islawyanlashturush herikitige qarshi turiwatqan, némis xelqini bu ichki düshmendin qutquzup qélishni arzu qilip yürgen némis studéntlirining qoralidin étilghan bolup qalmighay! eger shundaq bolghinida buning aqiwiti qandaq bolup kiter? Derhal perez qilishqa bashlidim: yéngidin bir bésim we qiyin-qistaq herikiti otturgha chiqishi muqerrer. Shundaq qilip bu heriketni némislarni bésiqturushning bir bahanisi qilip dunyagha körsitiwélishi mumkin idi. Emma uzun’gha qalmay bu süyiqestni sirplarning peyda qilghanliqidin xewer tapqinimdin kéyin, hékmitini bilgili bolmaydighan teghdirning bu intiqami aldida qattiq heyran bolghan halda titirep kettim: islawyanlarning eng yéqin dosti, eng chong himayichisi bolghan kishi yene shu mute’essip islawyanlarning oqida ölgen idi.
Awustriyining sirbiyige qarita tutqan pozitsiyisini uzundin béri küzitip kéliwatqan kishiler, qiya tashlarning choqqidin domilap chüshüshke bashlighanliqini, endi bu tashlarning peske qarap domilishini toxtitalaydighan héchqandaq küchning yoqliqigha ishinetti.
Bügünki künde sirbiyige tapshurghan ultimatomining sheklige, uning munderijilirige qarapla awustiriye hökümitini xata qilghan idi dep eyipleshke héchkimning heqqi yoq. Bundaq bir weziyet astida, awustriye hökümitining ornida bashqa herqandan birer dölet bolghinidimu buningdin bashqiche mu’amile qilalmighan bolar idi. Awustriyining sherqiy jenubiy chégralirida awustriyining tinmay béshini aghritip kéliwatqan bir düshmini bar idi. Bu düshmen xandanliqqa qarshi kündin kün’ge éghir ziyanlarni sélip kelmekte idi. Ular bu impiriye yimirilip yoqalmighiche bundaq ziyan sélishtin hergizmu waz kéchidighandek emes idi. Ular buning üchün herqandaq pursetni qoldin bérip qoymaytti. Awustriyilikler bu bala-qazadin qutulush charisi qalmighanliqini, eger imprator wapat bolup ketkidek qilsa bundaq apetning peyda bolishi bir muqerrerlik bolidighanliqini, buning aldini alghidek küch awustriyide tépilmaydighanliqini bekla yaxshi biletti. Chunki, shunche yildin béri bu yashinip qalghan imprator bu döletning bir simowuli haligha keltürülgen idi. Bu elning hemme kishisi sakarat ichide yatqan bu rehber ölginidin kéyin impiriyiningmu ölüm girdawigha kélip yimirilip kétishidin dérek béridighanliqigha ishinetti. Derweqe, quwluq qilishta tengdishi yoq islawyan siyasetchiliri awustriye dölitining teghdirini bu yashan’ghan impratorning alahide iqtidariliq bashqurush küchige baghlap qoyghanliqi heqiqeten qol qoyushqa tégishlik hiligerliki idi. Islawyanlarning bundaq yalaqchiliq qilishlirini ordidikilermu xalaytti. Chunki bu islawiyanlar heqiqetenmu padishani maxtap uchuriwetkidek qiliqlarni qilishatti. Emma ularning bunche yalaqchiliq qilishlirining tigide neshtirini sanchip zeherleshke herda’im teyyar turidighan yaman gherezning yatqanliqini ordidikilerning héchqaysisi sizelmigen idi. Eger bu hökümdarning tengdashsiz bashqurush qabiliyiti bilen bu xandanliq saqlinip kéliwatqan bolsa, künlerning biride ejel bu hökümdarning ishigini urushqa kelginide weziyet mölcherligüsiz yamanlap kétidighanliqi éniq idi. Emma buni ordidikiler zadila xiyaligha keltürüp qoyushmidi yaki ular bundaq bolishini hergizmu oylashni xalimaytti. Hetta ular awustriyini bu qéri imprator bolmay turup köz aldighimu keltürelmise kérek?
Bir zamanlarda mariye térésening béshigha kelgen paji’e qayta tekrarlanmasmidi?
Néme bolsa bolsun, wiéna hökümet da’irilirini bu urushni bashlatti, bu urushning aldini élish üchün heriket qilmidi dep tenqitlesh aqilaniliq emes. U künlerde bu urushtin saqlinish imkaniyiti qalmighan idi. Belkim bu urushning partilishini bir-ikki yil keynige sozalishi mumkin bolghiyti, emma awustriye déplomatiyiside körülginidek gérmaniyinimu bu ishta qarilashqa tigishlik dep qaralghidek bolsa, ularning gunahimu bu ishni keynige sozushqa tirishqanliqida körülishi kérek idi. Buning aqiwitimu oxshashla pütünley teyyarliqsiz bir waqitqa toghra kélip urush partilaydighanliqi éniq idi. Yeni bu urushtin saqlinish üchün waqitni keynige sozghansiri weyranchiliqmu shunche küchiyip kétishi muqerrer idi. Ténchliqni saqlap qélishqa urunush urushni buningdinmu beter bir weziyette partilaydighan qilip kéchiktürüshtin bashqa rol oyniyalmaytti.
Méningche bolghanda, bu urushni xalimaydighan birsi héch bolmighanda urushtin saqlan’ghandin kéyinki aqiwetlernimu teng oylinishqa jasaret qilalighan bolishi kérek idi. Yeni bundaq qilghinida awustriyini pida qiliwétishqa toghra kéletti. Eger awustriye bu urushni bashlimighan bolsimu bu urushtin beribir saqlan’ghili bolmaytti. Emma undaq ehwalda bu urush pütün dunya xelqining bizge qarshi urush qilishi bolmastin, habsbowrglar xandanliqini bölishiwélishni meqset qilidighan bir urushqa aylinishi muqerrer idi. Undaq bir weziyet astida gérmaniyining qilishqa tégishlik ishi bir bolsa awustriyini parchilinishtin saqlap qélishqa yardem qilish bolishi kérekti yaki bolmisa bir chette qarap turushtin bashqa amali bolmighan bolar idi.
Emma bügünki künde, urush partlighan künlerni qarilap eqil körsitip yürgenler, eslide pütün küchi bilen teshwiqat qilip bu urushtin saqlan’ghili bolmaydighan weziyetning shekillinishige sewepchi bolghan kishilerning del özliri idi.
Gérmaniye sotsyal démokratlar partiyisi on yildin béri rusiyige qarshi urush qozghash üchün pütün küchini ishqa sélip qutratquluq qilip kelgen idi. Shundaq turughluq eng küchlük partiye hésaplinidighan milletchi partiye dini közqarashliri sewebidin awustriye dölitini gérmaniyining birdin bir siyasiy uligha aylanduriwélish üchün pütün küchini serip qilip kelgen idi. Mana bügün, ular bu xataliqliri keltürüp chiqarghan aqiwetlirigimu chidishi lazim idi. Shu seweptin yüz bergen bu weqe herqanche tirishsimu aldini alghili bolmaydighan, choqum partilap chiqidighan hadisige aylan’ghan idi. Gérmaniye hökümiti sadir qilghan bu xataliq ténchliqni saqlashni meqset qilip hujum qilishqa muwapiq peytning qoldin kétishige purset tughdurup bérishni, dunya ténchliqini dep ittipaqdashliqqa qoshulushini, axiri bérip dunyawiy ittipaqdashlargha qurbanliq bolup kétishini keltürüp chiqarghan idi. Eslini sürüshte qilsaq, dunyawiy ittipaqdashliq dunya ténchliqni qoghdash üchün herqandaq bir tirishchanliq körsitishke qarshi shertamilarni asas qilghan bir ittipaqdashliq bolup, bir qétimliq dunya urushi partlitishni allimuqachan pilanlap bolghan idi.
Eger wiéna hökümiti eyni waqtida bergen ultimatomini téximu siliq, téximu dostane bir uslupta yazghan teghdirdimu aqiwiti beribir özgermigen, hetta jama’etchilikmu undaq bir ultimatomgha beribir qulaq salmighan, undaq hökümetni axiri bir kün choqum aghdurup tashlighan bolatti. Chunki eyni waqtidiki ultimatomnimu xelq ammisi bekla séliq bolup qaldi, u ultimatomda bizning qattiq gheziwimiz, küchlük naraziliqimiz qilchimu ipadilenmigen dep qarashmaqta idi. Shundaq bolghachqa, bu hadisilarni inkar qilidighan herqandaq bir ademni qilchimu eqli yoq yaki pütünley yalghanchi birsi déyishla kérek.
Tengri guwa bolsunki, 1914-yilqi urush hergizmu xelqqe mejbori téngilghan bir urush bolghan emes, del buning eksinche pütün xelq bu urushni arzu qilmaqta idi.
U waqitlarda, xelq ammisi omumiy yüzlük höküm süriwatqan xatirjemsizlikning axirlishishini telep qilmaqta idi. Ikki milyondin artuq némis eng axirqi bir tamche qéni qalghiche wetinini qoghdash üchün esker bolushqa aldirap kétishining, bayrighi etirapigha jem bolghanliqining sewebimu shu idi.
U künler méning üchünmu yashliq dewrimdiki u japaliq künlerdin qutulup kétishim üchün kelgen bir pürset bolup qalghan idi. Méni ene shundaq dagh-doghiliq künlerde, ene shundaq hayajan’gha tolghan bir dewrde yashash bextiyarliqigha érishtürgini üchün tengrige tiz chöküp rexmet éytqan idim déyishtin bügünki kündimu qilche xijilliq hés qilmaymen.
U waqitlarda erkinlik üchün shundaq bir küresh bashlan’ghan idiki, adimizat törelgendin béri uningdek shiddetlik bir küreshni bashtin kechürüp baqmighan déyish mumkin. Chunki, bu ishning béshidin tartipla keng xelq ammisi sirbiyining, hetta awustiriyining aqiwiti qandaq bolup kiter dégen ghemde emes, belki némis millitining teghdiri qandaq bolup kiter digen oyda idi.
Uzundin buyan héch néme qilmay jim yétip kéliwatqan xelqning közi échilishqa bashlighan bolup, öz istiqbalining qandaq bolup kétishini éniq perq qilalaydighan halgha kelgen idi. Shu sewepler tüpeylidin u chaghdiki tengdashsiz küreshte bashtin tartipla qizghinliq bilen hayajan bir-birsige arliship ketken idi. U chaghdiki xelqning tuyghusi, gür qilip köyüp yoqap kétidighan bir döwe samanning yan’ghinidek qisqa muddetlik hayajan emes idi. Xelq yan’ghin bolup gükirimekte idi. Endi bu ishqa alahide köngül bölüp yitekchilik qilishning waqti kelgen idi. Bu qétim bashlighan küresh yene qachan’ghiche dawam qilidighanliqini héchkim estayidilliq bilen oylinip baqmaytti. Kishiler qishqiche urushni tügitip hemme öylirige qaytip yéngi pirinsiplar asasida ün-tünsiz öz ishi bilen shoghullinishinila oylishatti.
Shunisi éniqki, adem balisi némidin ensirise shuningla ghémida qélip közige bashqa héch néme körünmeydu. Xelqning mutleq köp qismi uzundin béri izchil türde özini bixeter hés qilalmay zérikken, tola ensirep harghan idi. Awustriye-sirbiye ottursidiki ittipaqsizliqning ténch yollarda hel qilinish éhtimaligha héchkim ishenmeslikining sewebimu shu idi. Bu heqte hemme kishi éniq izahat bérilishini telep qilmaqta idi. Menmu ene shundaq oylaydighan milyonlighan xelq arisidiki birsi idim.
Padishah izbasarigha qilin’ghan süyiqest xewiri myunxén’gha yétip kiler-kelmey mundaq ikki türlük ish eqlimge kelgen idi: birinchi ish endi bu urushtin saqlinish imkaniyetlirining tügigenliki bolup, ikkinchisi habsbowrg impiriyisi bundin kéyin bu ittipaqdashliqni dawamliq saqlap qélishqa mejbur bolidighanliqi idi. Chunki méni eng bek ensiretken nerse, künlerning biride gérmaniyining bu ittipaqdashliq sewibidin birer urushqa qatniship qélishtin saqlinalmaydighanliqi, awustriyimu biwaste arliship qalmighan birer urushta ichki siyasetler sewebidin gérmaniyini yalghuz tashlap chetke chiqiwélishi turghanla gep idi. Awustriyining urushqa qatnishish qararigha impiriyining islawyan köp sanliqi buzghunchiliq qilishi, ittipaqdéshigha yardem qilghandin köre bu impiriyining yimirilip kétishini ewzel köridighanliqi éniq idi. Mana emdi, bundaq bir xewiptin ensirep yürüshke orun qalmighan bolup, zawalliqqa yüz tutqan bu qéri impiriye meyli xalisun-xalimisun, bu urushqa qatnishishqa mejburlan’ghan weziyet shekillen’gen idi.
Méning bu urush heqqidiki közqarishim bekla éniq idi. Awustriye bilen win’giriye hergizmu sirbiyiliklerdin kechürüm sorash meqsitide urushqa qatnashmaydighanliqi éniq. Bu küresh némis xelqining erkinliki, kilechiki üchün qurban bolush yaki yashash, gérmaniyining kelgüsi ewladlirini meqset qilghan, gérmaniye özi qozghighan bir urush idi. Shuning üchün bésmark gérmaniyisi bügün jengge atlinishqa mejbur idi. Öz waqtida bizning ejdatlirimiz wissénbowrgdin sédan’ghiche, u yerdin parizhghiche bolghan urush meydanlirida qehrimanlarche jeng qilip qan töküp qilghan jenglerde qolgha keltürgen yerlerni bügün némis yashliri qaytidin tartip élishi lazim idi. Eger bu urush netijilik yiteklen’ginide némis xelqi tashqi jehette öz küchige tayinip küchlük milletler qataridin orun alghan bolatti, u chaghda némis impiriyisi qaytidin ténchliqning küchlük himayichisigha aylan’ghan, ténchliq ishqi üchün dep öz ewlatlirini kündilik nénidin ayrip qoymighan bolatti.
Burunqi waqitlarda, shox baliliq dewrlirimde milliy hayajinimgha tayinip quruq shu’ar towlash bilenla kün ötküzmey, birer emeliy ish qilip milletchilik hésyatimni ispatlashni bekla arzu qilattim. Ichimdin bir yerlerdin héchqandaq bir ish qilmay turupla quruqtin quruq hurra! dep towlashning özimu gunah ishligendek bilinetti. Chunki, bu shu’arni estayidil pozitsiyide bolmay turup, pak niyetlik bolmay turup towlashqa kimningmu heqqi bar? Teghdir ilahining igilmes qoli ademlerni, milletlerni hésyatlirining raschilliqi boyiche retke tizip ayrip chiqmay turup kimmu bundaq towlashqa jür’et qilalaydu? Milyonlighan kishilerge oxshash palech haletke chüshürüp qoyidighan hésyattin saqlinip qalalighinim üchün qelbim sa’adet we ghururdin téximu küchlinip barmaqta idi. Dowtchland übér allés ni shunche köp éytip, pütün küchüm bilen xayl! dep shundaq köp towlighan idimki, tengrining cheksiz iltipati bilen bu hésiyatlirimning emelge ashqanliqini ispatlash üchün axiri tengrining huzurigha yüksilish heqqini choqum qolgha keltüreleymen dep ishinettim. Shundaq perez qilattimki, eger birer urush partilap qalghidek bolsa − bundaq bir urush choqum partilaydu dep ishinettim − barliq kitaplirimni tashlap yolgha chiqishqa idiyide teyyarliq qilip qoyghan idim. Méning ornum, eslide ichimdin bir yerlerde méni burunla özige chaqirip turiwatqan eskerlik bolidighanliqi éniq idi.
Desliwide siyasiy sewepler tüpeylidin awustriyidin ayrilghan idim. Endilikte urush partilighan bir künde, bu hésyatlirimning emeliyetke aylan’ghanliqini hemmige ochuq bildürgüm kéletti. Habsbuwrglar döliti üchün jengge kirishni hergiz xalimayttim. Emma millitim üchün, millitimning impiriyisi üchün jénimni pida qilishqa her da’im teyyar idim.
3-awghust küni birer bawyéra polkigha qatnishishim üchün iltipatingizni körsetken bolsingiz dep biwaste padishah 3-loyizgha qaritip bir parche iltimas sun’ghan idim. U chaghlarda hökümet ishxanilirining ishi béshidiki chéchidinmu köp bolidighanliqini, méning ishimni unche téz hel qilip birelmeydighanliqini yaxshi bilettim. Shuninggha qarimay iltimasimni sunup etisila testiqlighanliq xewirini élip cheksiz xoshalliq ichige chömgen idim. Qattiq hayajan ichide qollirim titirep turup konwirtni achtim. Kelgen xette teliwim testiqlan’ghanliqi, bawyéra polkidin birsige bérip eskerlikke murajet qilishimgha bolidighanliqi yézilghan idi. Buningdin shunchilik xoshal boldumki, özemni cheksiz bexitlik birsi dep hésaplighan idim. Aridin bir qanche kün ötmeyla alte yilghiche uchamdin salmaydighan herbi formini kiyish sheripige érishken idim.
Shundaq qilip méning üchünla emes, belki barliq némislar üchünmu weten üchün jan pida qilish pürsiti bolghan eskerlik hayatimiz bashlan’ghan idi.
Bundaq ulugh küresh aldida bashqa herqandaq bir ishning emiyiti yoq idi. Mana bügün, shu künlerni iptixarliq bilen, emma könglüm yérim bolghan halda qayta esleymen. Ene shu alahide qimmetke ige bolghan weqening xatire künini mana bügün oninchi qétim qayta eslimektimen. Bügün tengrining iltipati bilen qétilish pursitige ige bolghan ene shu qehrimanlar urushining deslepki künlerdiki weqelirini eslep olturmaqtimen. Guya u weqeler téxi tünügünla yüz bergendek köz aldimda qayta namayen bolup, özemni herbiy kiyimim bilen shu waqittiki süyümlük sebdashlirim arisida turghandek hésyatlarda bolup kitimen. Kéyin u sebdashlirim bir-birlep köz aldimdin ötidu: tunji qétimliq herbi meshiqqa chiqqan waqtimdin tartip ta aldinqi sepke qarap atlan’ghan künlirim kino léntisidek bir-birlep köz’aldimda qayta namayen bolatti. …
U künlerde men sebdashlirim bilen peqet birla nersidin ensirishettuq: aldinqi sepke bérishqa bek kéchikip ketmisek bolatti depla ghemde qalghan iduq. Shunga men urush meydanigha waqtida ülgürüp baralarmenmu dep bekla ensirigen idim. Ghalibiyet xewerlirini, bizningkilerning qehrimanlarche jeng qilghanliq heqqidiki xewerler kelgensiri xoshal bolup tiremge patmay kétettim. Shundaqtimu her bir ghalibiyet xewiri kelse bir qétim könglüm yérim bolatti. Chunki bu ghalibiyet xewerliri urushning tügishini tézleshtürüp, méning aldinqi sepke bérishimni shunche kéchiktürüshke sewep bolup qilishi mumkin idi.
Axiri u bexitlik künlirimizmu yétip kelgen idi. Wezipige atlinish üchün miyonxéndin ayrilip, tunji qétim réyin deryasini körmekte idim. Bu némis deryasini bir esirlik düshminimizning achközlikidin qoghdash üchün réyinning ténch éqinini boylap gherpke qarap atlan’ghan iduq. Quyashning tunji nuri seher tumanlirini yérip özini körsitishke bashlighanda niédérwald xatire munarisi aldimizgha chiqti (35 métr igizliktiki gérmaniye heykili idi. Gérmaniyining rénonyani bésiwalghanliqini xatirlash yüzisidin tiklen’gen bir munar idi). Kona watch am réin’gha qarap keyni üzülmey herbiy qoshun ilgirlimekte idi. Küchlük hayajandin qelbim yérilip kétidighandek düpüldep soqmaqta idi.
Kéyin flandréde soghuq we zey bir yerde bir kéche qonup öttüq. Andin yene tiwish chiqarmay algha ilgirliduq. Kün nuri bulutlarni yérip jahanni yurutushqa bashlighan bir waqitta üstimizdin wingildap uchup ötiwatqan bir oq awazi keldi. Miltiq oqlirining qoghushunliri taraslap yerge tigishke bashlidi. Emma biz kök yüzini jaranglitip ikki yüz kishi birlikte bu ölüm meydanigha qarap tunji qétim ”hurra!“ dep atakigha öttuq. Keynidinla taraslap étiliwatqan oq awazi bilen top-zembirek oqlirining ghuyuldap ötken awazigha qoshulup kishilerning éytqan naxsha awazliri, nale-peryatliri arliship ketti. Hemme kishi urush qaynimi ichige kirip ketken, hemme birdek algha, algha dep ilgirlimekte idi. Axiri chégra simliri bilen qorshalghan qizilcha étizliqida neyziwazliq bashlinip ketti. Yiraq bir yerlerde angliniwatqan shi’r awazi biznimu hayajanlandurushqa bashlidi. Naxsha awazi sep tartip hemmimizni hayajanlandurmaqta, bizmu ölüm wehimisi yétip kelgiche naxshigha qoshulup qehrimanlarche jeng qilmaqta iduq. Bizning jarangliq naxsha awazimiz yiraqlargha anglinip yangrimaqta idi:
Dotchlan dotchland übér allés,
Übér allés in dér wélt!
Ene shundaq töt kün urushup arqa sepke qaytip kelduq. Biz endi özimizni 17 yashliq bala emes belki chong ademlerdek hés qilmaqta iduq.
List polkining pida’iyliri qa’ide buyiche urush qilish maharitini téxi öginip kitelmigen bolsimu, hemme jengchi xuddi tejribilik pishqedem eskerlerge oxshash jan tikip pidakarliq körsitishni biletti.
Bu téxi ishning bashlinishi idi.
Ene shu shekilde yillar yorghiliship ötmekte, emma urush meydani qiziqarliq bolushtin qélip intayin dehshetlik tüske kirip bolghan idi. Qizghinliq, hayajanmu tedriji sowushqa bashlidi. Axiri bir künlirige kélip hemme eskerler özini saqlap qélish üchün tughma hésyati boyiche éhtiyat qilip wezipini orundaydighan halgha chüshüp qaldi. Menmu shundaq qildim.
Ölüm puriqi yéqinlashqansiri teswirligüsiz bir tuyghu sirtqa tépishke bashlidi. Qisimdin ittipaqliq ajizlap ketkendek bir türlük awazlar kélishke bashlighan idi. Eslide hemmimizni iskenjisige élishqa uruniwatqan bu tuyghu qorqushtin bashqa bir nerse emes idi. Emma bu awaz eskerlerni éhtiyatchan heriket qilidighan qilip, harghinliq yetkiniche pem bilen jeng qilidighan halgha keltürmekte idi. Axirida uzun dawamlashqan rohi dawalghuchlarni bashtin kechürginimizdin kéyin wezipe orundash qizghinliqi éship urushta ghelibe qilishqa bashliduq. 1915~1916-yilar arisidiki qish mewsümide méningdiki bu tür rohi küresh basquchi axirliship iradilik, jasaretlik bolup, jeng meydanida éghirbésiq we temkin heriket qilalaydighan halgha kelgen idim. Yéngi jengge kirgen waqitlirimda xoshal-xoramliq bilen oynighandek jengge kirgen bolsam, endilikte temkin we pem bilen heriket qilidighan eskerge aylan’ghan idim. Shundaqtimu hésyatlirim izchil türde örkeshlep turatti. Buningdin kéyinki ish eqildin ézip qalmay özini tutiwélip heriket qilalaydighan eskerdin bolush üchün teghdirge ten bérishtin bashqa yol yoq idi.
Eskerge yéngi élin’ghan waqtimda yash bir pida’iy bolghan bolsam, endilikte tejribilik bir jengchige aylan’ghan idim.
Bu türdiki özgirish yalghuz mendila körülüp qalmastin pütün qisimdiki jengchilerning hemmisi ene shu basquchlarni bashtin kechürdi. Shundaq qilip axiri chiqmay dawamlishiwergen bu urushta qisimimiz kündin kün’ge piship yitilip pishqedem qoshun’gha aylandi. Bu jeryanda hujumgha berdashliq birelmigenlerni jeng élip ketti.
Bundaq bir armiyige mana endi toghra baha bérelishimiz mumkin. Chunki nechche yil boyiche bu urush sépidin yene bir urush sépigha chépip, san we qural küchi jehettin bizdin üstün turiwatqan düshmen bilen urushush jeryanida bezide ach qalghan, bezide her türlük yoqsulluqlarghimu düch kelgen idi. Bu tengdishi yoq armiyining qimmitini mana endila toluq hés qilalishimiz mumkin.
Shunche yillar ötüp ketken bolsimu dunya urushi üstide gep bolghinida urushta némis armiyisining körsetken qehrimanliqlirini héchkim untup kitelmeydu. Dunya urushi üstide gep bolghinida ötmüshning qarangghuluqliri arisidin menggü ölmes saghlam bir pishane, tiz chökmigen, algha intilip turghan qap-qara mis qalpaqlar qaytidin körünüshke bashlaydu. Yer yüzide némis milliti hayatla bolidiken, akilirining, atilirining bu urushta körsetken jengugiwarliqlirimu ularning eqlide menggü saqlinip qalidu.
Men u waqitlarda bir jengchi idim. Shundaq bolghachqa siyasiy ishlargha arlishish niyitimmu yoq idi. U yillar eslidinla siyaset bilen shoghullinishning peytimu emes idi. Men ta hazirghiche shundaq dep qaraymenki, eng addiy bir haruwikesh, eng keynide turidighan bir malaymu weten üchün parlamént ezalirining eng béshida turiwatqan kishisidin, birinchi nomurluq adimidinmu köp xizmet qilip kéliwatqan birsidur. Démekchi bolghinini düshminining yüzige qarap turup warqirap sözliyeleydighan, yaki bolmisa quruq gep qilip aware bolush ornigha öz küchige tayinip özining ishi bilen shoghullinidighan bu türdiki ademlerdin héchqachan yirginip baqqan emesmen. Emma barliq siyasetchilerge öch idim. Eger manga qoyup berse bundaq siyasetchilerdin köre exlet süpüridighanlardin bir parlamént rotisi teshkillep chiqar idim. Shundaq bolghinida bu ademlermu parlamént dégen bu organning ishlirigha qiziqip qalghan, aq niyetlik kishilerni qilche renjitmestin, ulargha birer ziyanmu salmay turup xalighiniche meddahliq qiliwélishqan bolar idi.
Ene shundaq bolghachqa u yillarda siyasetke qilche qiziqmighan bolsammu, bezi mesililerde meydanimni éniq belgilliwélishqa mejbor idim. Chunki u mesililer heqiqetenmu pütün xelqqe tesir körsitidighan mesililer bolghachqa, u ishlar biz eskerlernimu qiziqturatti.
Méni ghezeplendürgen mundaq ikki türlük mesile bar bolup, bu ikki mesilini heqiqetenmu bizge ziyanliq dep qarighan idim:
Méni ghezeplendürgen mundaq ikki türlük mesile bar bolup, bu ikki mesilini heqiqetenmu bizge ziyanliq dep qarighan idim:
Urushta tunji ghalibiyetni qolgha keltürer-keltürmeyla bir qisim gézitlar nurghun kishiler éniq chüshinip kitelmeydighan bir shekilde omumiy yüzlük hayajan peyda qilip kishilerni jidel chiqirishqa küshkürtidighan zeherni tedriji shekilde tarqitishqa bashlidi. Ular bu türdiki teshwiqatlarni körünüshte yaxshi niyet bilen, hetta ensirigen qiyapetlerde teshwiq qilmaqta idi. Ular qolgha kelgen netijilerning dagh-dughiliq bilen tebriklinishige qarita sel éhtiyat qilghan halda özini qachurup süküt qilip yürishetti. Ghalibiyetni bunche dawrang qilip tebriklesh ulugh bir milletke yarashmaydighanliqini, bundaq tebrikleshler ghalibiyetning ehmiyitini yoqutup quyush xewipi bolidighanliqini tilgha élishatti. Ularche bolghanda jasaret körsitish bilen qehrimanliq körsitishler norimal bir hadise ikenlikini, shundaq bolghachqa bu türdiki ghalibiyetlerni heddidin ashurup quruq hayajan peyda qilip tebirikleshning hajiti yoqliqini, yat döletlerge qarita chékidin ashqan daghdugha qilip yürgendin özimizni tutiwalghan, temkin qiyapette mu’amile qilishimiz téximu chirayliq körünmesmu? Déyishetti. Ular bu türdiki geplerni yaghduriwétishken idi. Shundaq qilip ular, biz némislar bu urushni arzu qilmighanliqimizni hergiz estin chiqirip qoymasliqimiz kéreklikini, hetta insaniyetning ténch birge ötishi, öz’ara hemkarliq ornitishqa herda’im teyyar turishimiz lazimliqini, sulhi qilishqa her da’im teyyar ikenlikimizni bildürüp turushtinmu qilche xijil bolmasliqimiz kéreklikini terghip qilishatti. Shundaq bolghachqa armiyimiz özining aq niyetlik bir armiye ikenlikini, istiqballiq bir qoshun ikenlikimizge dagh chüshürüp qoyushtin saqlinish üchün ghalibiyetlirimizni unche bek dawrang qilip tebriklep ketmeslikimiz kéreklikini tekitlishetti. Undaq bolmighanda bashqilar bizning bu türdiki tentene qilishlirimizni xata chüshinip qélishi mumkin déyishetti. Ularning qarishiche, heqiqiy qehrimanlar tula bek dawrang qilmaydighan, bundaq utuqlirini ésidin chiqiriwétishni yaxshi köridighan peziletke ige kishiler hésaplinidiken. Ular terghip qilip kelgenlirini yighinchaqlighinimizda, tula bek maxtinip yürmeyli démekchi bolishatti.
Parlaménttiki kot-kotlar bu türdiki qelem bilen özini körsitip yüridighan kitapbazlarni quliqidin tutup sörigenche dar aldigha élip kélip ghalibiyetni yoquri derijide bahaliship tentene qilishiwatqan millitining könglige zerbe bérelmeydighan qiliwétish üchün derhal dargha ésip ujuqturush ornigha bu ghalibiyetni quruqtin quruq tebriklidinglar dep xelqning könglige azar béridighanlargha yol échip bermekte idi.
Xelqning qizghinliqi bir qétim sowutulishi bilen teng, bundaq qizghinliq kérek bolghinidimu uni qayta qozghitish imkaniyiti qalmaydighanliqi hemmige melum. Xelqning bu türdiki qizghinliqi xuddi mes bolup qalghandek özini tutup alalmaydighan bir hayajanliq halet bolup, bundaq bir qizghinliqni dawamliq saqlap qélishqa tirishish lazim idi. Eger xelqte undaq bir hayajanlinish bolmay turup xelqning keskin rohi halet imtihanidin netijilik ötelishini saqlap qalalaydighan tirishchanliqni barliqqa keltürgili bolmaytti.
Xelq ammisining psixologiyisini bekla yaxshi igelliwalghan idim. Bundaq bir ehwalda istitik noqtisidiki eng yaxshi rohiy qurallargha tayinipmu tömürni qiziqida soqushqa bolmaytti. Méningche bolghanda, bundaq ehwallarda qaynap turghan hayajanlarni téximu kücheytish üchün pütün charilerdin toluq paydilanmasliq bekla éghir xataliq hésaplinishi kérek. Emma men u waqitlarda shunche xoshalliq ichide kötürülgen bu hayajanni metbu’atning némishke sowutushqa uruniwatqanliqini zadila chüshinelmigen idim.
Méni ghezeplendürgen yene bir ish, ularning markisizmgha qarita qandaq qilsaq siliq mu’amile qilalaymiz dep ghemde qélishi idi. Méningche bolghanda ular ene shu teriqide mu’amile qilish arqiliq bu waba mikropi üstide qilchilikmu sawadi bolmighanliqini ispatlap bérishtin bashqa ish qilghini yoq. Partiyeler ara ittipaq tiklesh arqiliq markisizmning mentiqe we éhtiyat sahesige kireleydighanliqigha ishen’gen idi.
Eslide mesile bir partiye mesilisi bolmastin, belki adimizatni pütünley weyran qiliwétishni pilanlighan bir nezeriye mesilisi idi. Yehudiyleshtürülgen uniwérsitétlarda bundaq bir éhtiyajni hés qilip kitelmigen idi. Nurghun kishiler, bolupmu yoquri derijilik memori kadirlirimiz mekteplerde oqutulghandin bashqa bir nerse öginelmigen, yiterlik derijide közliri körliship ketkenliki hemde oqushning paydisi yoq dep qarighanliqliri üchün markisizimning esli mahiyitini bilelmigen, uni öginelmigen idi. Ularning mingilirini eng qizghin talash-tartishlar, eng muhim weqeler qilchimu iz qaldurmay dessep ötüp ketken idi. Shundaq bolghachqa, dölet pilanlirigha köpünche waqitlarda bekla keynide sörelmilerche egiship mangidighan haletni shekillendürüp qoyghan idi. Sehraliq bilmigen nersini hergiz yimeydu dégen temsil ulargha bekla mas kéletti. Ular bu qa’idige bekla kam xilapliq qilishatti.
1914-yilining awghust éyidiki némis ishchilirining herikitini markisizm bilen teng orun’gha qoyushtinmu artuq axmaqanilik bolmisa kérek. U yillarda némis ishchiliri bu türdiki bir zeherlinishtin özini saqliyalighan idi. Eger undaq bolmisa idi, ular qaysila usuldin paydilan’ghan bolishidin qet’iy nezer, herqandaq qilipmu bundaq bir küreshke atlinalmas idi. Uning üstige ular bügünki künde markisizmni ”yerlik mal“ dep qaraydighan axmaqliqlardimu bolushmaqta: shunche uzun yildin béri hökümet xizmiti bilen shoghullinip kéliwatqan memori xadimlardin héch biri bu nezeriyining néme ikenlikini tetqiq qilishqa tiriship körmigen. Eger bu japagha berdashliq bérip markisizmning qandaq bir mal ikenlikini tetqiq qilip baqsa idi, buningdek axmaqane bir sepsete bizning jemiyitimizde qilchimu orun’gha érishelmigen bolatti.
Tüpki meqsiti yehudiy bolmighan barliq döletlerni aghdurup tashlash, buning üchün izchil heriket qilip turshni özlirige ghaye qilghan markisizm, 1914-yili iyolgha kelginide qapqan’gha chüshergen némis ishchilirining uyghinip ketkenlikini, izchil türde wetini üchün heriket qiliwatqanliqini köridu. Bir nechche kün ichidila xelqni peskeshlik bilen axmaq qilin’ghanliqining barliq hililiri bilen pütün buzup chéchishliri hemme yerge yamirashqa bashlap, tuyuqsizla bir qisim yehudiy emeldarlar siqip chiqirildi. Atmish yildin béri xelq ammisigha téngilghan nersilerni birnimu qaldurmay dégidek taziliwétildi. Bu, némis ishchilar sinipining qabiliyetsiz padichiliri düch kelgen yaman aqiwet hésaplinatti. Emma mes’ul kishiliri özlirige tehdit bolup kéliwatqan xewipni hés qilar-qilmay derhal aldamchiliq tonigha pürkinip közdin ghayip bolup qilche tartinmastin milliy qizghinliq tonigha urunup otturgha chiqishqa bashlidi.
Eslide bu waqit, xelq ammisini zeherlep kéliwatqan yehudiylarning hiligerlik bilen pa’aliyet qilip kéliwatqan barliq jemiyetlirini tazilash üchün bir pürset idi. Del shu peytte ular üstidiki erzlerni ularning herqanche yighlap-yalwurushlirigha pisent qilmay közdin kechürüshning bir pursiti kelgen idi. 1914-yilining awghust aylirida yehudiylarning xelqaraliq hemkarliq dégen sepsetiliri némis ishchilirining mingisidin tuyuqsizla süpürüp tashlan’ghan bolup, aridin bir nechche hepte ötmeyla bu türdiki közqarashlarning ornigha algha ilgirlewatqan qisimlarning mis qalpaqlirigha yéghiwatqan amérikida ishlen’gen top-zembirek oqliri yéghishqa bashlidi. Némis ishchiliri milliy hésyat közqarashlirini qayta tonushqa bashlighan waqtida mes’oliyetchanliqi üstün bolghan bir hökümetning qilishqa tigishlik ishi milliy düshmenlirini qilche rehim qilmastin taziliwétish bolishi lazim idi. Eng isil ademlirimiz aldinqi seplerde qurban boliwatqan bir peytte héch bolmighanda arqa septe mikroplarni bolsimu tazilap turishi lazim idi.
Emma bundaq qilishning ornigha impirator heziriti kona qatillargha yardem qolini uzartip, xelqning eng wehshi qatillirigha rehimdilliq bilen yol qoyushqa kiriship ketti. Bu qatillarmu pürsettni ghenimet bilip qayta ongshiliwélish pursitige érishmekte idi.
Shundaq qilip, bu zeherlik ilan, burunqisidinmu xeterlik qiyapette téximu éhtiyatchanliq bilen kona wezipisini orundashqa kirishidu. Wizhdanliq eskerlirimiz adettiki puxrache kiyimlirini qayta kiyish pursiti pat yéqinda yétip kélidu dep tama qilip yürgen peytlerde, qilghan qesemliridin yéniwalghan qatillar siyasiy özgirish qilishning teyyarliqigha kiriship ketken idi.
Men u chaghda padishahning ulargha qarita muwapiq bolmighan bu türdiki kechürüm qilish bilen yol qoyushigha nisbeten her waqit bekla renjip yürgen bolsammu, bu ishning aqiwitining bunchiwala wehimilik, epsuslinarliq netijige élip kélishinimu perez qilalishim mumkin emes idi, eliwette.
Emma buning üchün nimilerni qilish kérek idi? Ularning katiwashlirini derhal qolgha élip qamash, ularning ziyini heqqide mulahize yürgüzüsh we xelqimizni ulardin qutuldurush lazim idi. Bu waba mikrobini tarziliwétish üchün hetta armiyening barliq küchidin paydilinishtinmu bash tartmasliq lazim idi. Partiyilerni tarqitiwétish, lazim bolghinida miltiq tenglep turup bolsimu parlaméntni eqilge keltürüsh kérek idi. Eng yaxshisi unimu tarqitiwétish kérek idi. Xuddi bügünki künde jumhuriyetning partiyilerni tarqitiwetkinidek u künlerdimu tarqitiwétish lazim idi. Chunki, pütün bir irqni yashatquzush, uning hayatini dawamlashturushqa munasiwetlik chong mesile aldimizda turmaqta idi.
Emma mundaqmu bir mesile bar idi: bir tepekkürning, eqilning mehsuli bolghan chüshenchini qélichning küchige tayinip yoqutush mumkinmu? ”pelsepelik chüshenchiler“ ni zorluq küchke tayinip yenggili bolarmidi?
U chaghlarda men bu mesile üstide bekla köp bash qaturghan idim.
Tarixtiki shuninggha oxshap kétidighan mesililerni, bolupmu din’gha bérip taqilidighan misallarni közde tutqan asasta mundaq bir közqarashqa kelgen idim: pelsepilik chüshenchiler, mu’eyyen bir meniwiy asaslardin shekillen’gen pa’aliyetler meyli toghra bolsun yaki xata bolsun, melum bir noqtigha kelginide peqet birla shert astida maddiy küchler teripidin meghlop qilinish mumkin idi. Bu shert shuki, bu maddiy küch yéngiche pelsepelik közqarash yaki chüshenche üchün xizmet qilidighan, yéngidin bir mesh’el üchün xizmet qilidighan bolishi lazim idi.
Meniwiy chüshenchige asaslan’ghan küch bolmay turup yalghuz maddiy küchkila tayan’ghanda birer chüshenchini hergizmu yoqatqili bolmaydu yaki uning tarqilishining aldini alghili bolmaydu. Maddi küchke tayinip birer chüshenchini yoqitimen dégende, bundaq bir chüshenchining barliq terghibatchilirini birnimu qoymay yoqutush, barliq adetlirinimu toluq taziliwétish arqiliqla andin bu chüshenchini yoqutush meqsidige yetkili bolidu. Bundaq qilish dégenlik, döletni melum waqit üchün siyasiy jehette üstünlükke ige küchlerning qolidiki quralgha aylandurup qoyidighanliqidin dérek béridu. Emiliy tejribiler shuni körsetmektiki, bundaq jan chiqidighan ishlarda xelqning eng isil terkiplirining ziyan’gha uchrishidin xali bolush mumkin emes. Heqiqetenmu meniwiy asasqa tayanmighan herqandaq bir tedbir exlaqi jehettinmu hergiz toghra kürülmeydu, bundaq bir heriket xelqning eng yaxshi terkiplirini isyan kötürüshke bashlap baridighan heydekchilik rolini oynap qalidu. Bundaq bir isyan xelqning bu terkiplirining meniwiy bir tereplime zulum sélishtin barliqqa kelgen. Nurghun kishiler bu haletke birer chüshenchining zorawanliq küchi bilen basturush teliwige qarshi turush hésyatidin barliqqa kelmekte dep qarishidu.
Shundaq qilip, zulum kücheygensiri pikirige qayil bolidighan egeshküchilerning sanimu köpiyip baridu. Axiri shundaq bir noqtigha qarap tereqqiy qilishqa bashlayduki, pelsepelik bir dunyaqarashni yoqutush üchün bashlitilghan ish heqiqiy qimmetke ige barliq kishilerning barghansiri köpiyip baridighan tüp yiltizidin qurutush herikitini barliqqa keltüridu. Bu eqilliq terkiplerdin xelq ammisining adettiki ajizliqi sewebidin omumiy yüzlük ichki tazilashtin kéyin öchini éliwalghan hésaplinidu. Buninggha nisbeten küresh qilish meqset qilin’ghan nezeriye tar bir muhitta qobul qildurulghan bolsa, bundaq bésim peyda qilghan küresh axiri chiqmas bir halgha kélidighanliqi muqerrerdur.
Ene shundaq bolghachqa, barliq tereqqiyatlarda körülginidek bu yerdimu deslepki waqitlarda tézlik bilen yoqutulushqa eng uyghun peyt bolup qalidu. Yillar ötkensiri buninggha tirkishish küchimu küchlinip, ajiz qériliq dewri yéqinlashqansiri uning ornini bashqa shekiller bilen bashqa usluplar körinishide bolsimu yéngi ewlatlar igelleshke bashlaydu.
Meniwiy asasiy bolmighan birer nezeriye, bundaq bir nezeriye barliqqa keltürgen tesirlerni tazilash üchün otturgha qoyulghan bu xildiki teshebbuslarning hemmisi dégidek ongushsizliqqa düch kelgen bolup, buning aqiwitide kütken ümidining pütünley eksiche netijige élip kelgen.
Peqet quralliq küchke tayinip küresh qilishta aldinqi orunda turidighan shertler ching turush we qet’iy keynige yanmasliq. Yeni netijige érishish neziriyini bughidighan usullarning izchil türde we oxshash shekilde emeliyette ijra qilinishigha baghliq. Emma quralliq küchning ornini dostaniliq alar-almas bughulushi lazim bolghan nezeriye küchlinipla qalmastin, her bésim qilin’ghanda yéngidin ewzelliklergimu ériship turalaydu. Chunki bu türdiki dolqunsiman bésimlarda tartqan japalar ghezep-nepretni kücheytip, burunqi nezeriyige yéngidin egeshküchilerni toplap, koniliri téximu qattiq jahilliq bilen tirkishish küchini we nepritini kücheytip, xewiplik ehwal ötüp ketkendin kéyin sep özgertiwalghanlarni qaytidin özige jelip qiliwalidu. Utuqluq bolushining tunji sherti zorawanliq charilirigha yene shu shekilde izchil türde tayinishni keltürüp chiqiridu. Emma bu türdiki jahilliqi mu’eyyen bir meniwiy étiqatning netijisi bolishi mumkin. Mukemmel birer meniwiy asasqa tayanmaydighan barliq zorawanliq heriketler her da’im ikkilinishni yaki ishenchisizlikni keltürüp chiqirishi mumkin. Chunki buningda ich aghritish ipadiliri bolghan pelsepelik közqarashlargha tayinidighan muqimliq mewjut emes. Bu türdiki zorluq küch herikiti yalghuz bir kishining qet’iy qarari bilen uning muqim küchi aldida bir kéchiktürüsh teshebbusi bolup qalidu. Emma öz waqtida yene kishilerning, ularning mijezlirining hemde küchining özgirishigimu baghliq bolidu.
Bulargha qoshumche qilip ötüshke tégishlik yene bir ish bar:
Her bir pelsepelik chüshenche, u meyli diniy bolsun, yaki siyasiy bolsun − köpünche hallarda bu ikkisini bir-birsidin perqlendürüsh imkaniyitimu bolmaydu − zit qarashlarni yoqutushqa qarighanda özining ijabiy közqarashlirini téngish üchün küresh qilidu. Shundaq qilip ularning kürishi hujumgha ötken’ge qarighanda özini qoghdash mudapiyisige kirishish sheklini élip qalidu.
Shundaq qilip bu pelsepelik chüshenche nishani éniq bolushtek bir alahidilikke ige. Chunki uning bu nishani uning közqarashlirining ghalibiyitini ipadilep béridu. Buning eksinche bolghanda düshmen nezeriyisining yéngilishi bolghan selibi ghayini qolgha keltürgen waqtida nishanning néme ikenlikini perqlendürüsh qiyinlishidu. Shundaq bolghachqa, pelsepelik birer közqarashqa tayan’ghan hujumlar téximu tebi’iy we mudapiyilinish herikitidin küchlük bolidu. Chunki bu yerdimu qarar mudapiyilinishte emes belki hujumgha ötüsh bilen bolidu. Meniwiy küchke qarshi zorawanliq küch bilen qarshi turush kürishide qélich yéngi bir meniwiy nezeriyining igisi, xewerchisi we kéngeytküchisi bolup otturgha chiqmighinida, her da’im mudapiyilinish xaraktirige ige bolup qalidu.
Buni tüwendikiche xulasilap körsitishimiz mumkin: exlaqi bir tüzümni maddiy küchke tayinip yimirip tashlash üchün atlan’ghan her bir teshebbus, bir hujum yéngi bir meniwiy ehwalning paydisigha bolmaydiken, choqum meghlobiyet bilen axirlishidu. Emma ikki türlük pelsepilik chüshenche ottursidiki jengde paydilinilghan jahilliq bilen, rehimsizlerche zorawanliq körsitish qurali bu küch yardem qilip kéliwatqan terepke qet’iy ghalibiyet élip kélishi mumkin.
Mana shu sewepler tüpeylidin markisizmgha qarshi küreshler bügün’giche izchil türde ongushsizliq bilen netijilinip kelmekte.
Bismarkning qanunida sotsyalistchilargha qarita élin’ghan aldini élish tedbirlirimu ene shu seweptin netijisiz qaldi we netijisiz qélishtinmu qutulalmaytti. Chunki netije qazinish üchün küresh qilidighan yéngi bir pelsepilik chüshenche muhiti yoq idi. ”dölet tesiri“ yaki ”rahet-paraghetlik bilen xatirjemlik“ heqqide déyilgen gepler ölüm yaki körüm dégen küreshte köngüllerge lazimliq boliwatqan heydekchi küch bilen teminlep turalighidek birer asas süpitide qobul qilinishi üchün ministirliklerdiki yoquri derijilik memori kadirlarning idyomlirida körsitilgen ishenchige ige bolishi lazim idi.
Emma bu küreshte éniq biirer meniwiy yardem bolmighanliqi üchün, bismark sotsyalistlargha qarshi öz qanunlirini emilileshtürüsh üchün uni mu’essening wizhdanigha tashlap bérishke mejbur bolghan idi. Polattek iradilik bu hökümet bashliqi markisizmgha qarshi küreshning teghdirini burju’aziye démokratiyisige tashlap bérish arqiliq, qozini börige amanetke bergendek bir ish qilghan idi.
Bularning hemmisi markisizm üstidin ghalip kélishning yéngichi pelsepelik étiqadining mejbori düch kélidighan aqiwetliri idi.
Ene shu sewepler tüpeylidin bismarkchi küresh qattiq meghlobiyetke duchar bolghan idi.
Undaqta, dunya urushi jeryanida yaki urushning bashlinish waqitlirida weziyet bismark waqtidikidin perq qilamdu? Epsuski, bu ikki dewrdiki weziyet bir-birsige tüptin oxshap kétetti!
Hökümet, markisizimge wekillik qilidighan sotsyal démokratlar partiyisige qarita mu’amilisini özgertishke mejbur ikenlikini oylighinimda, bu pelsepelik qarashning ornini alidighan jelip qilarliq we ehmiyetke ige birer étiqat yoqliqini téximu éniq tonup yetken idim. Eger markisizmning yimirilishke bashlighanliqini perez qilghinimizda xelq ammisigha uning ornigha qaysi idiyini uzuq qilip bérelishimiz mumkin? Az-tula bashqurghuchiliridin ayrilip qéliwatqan nurghunlighan ishchilar tebiqisini öz ichige alalighidek héchqandaq bir idiyiwiy heriket mewjut emes idi. Intérnatsyunalizimchi bir mute’essipning sinipi küreshtin waz kechkinidin kéyin ular derhal birer burju’aziye partiyisige, yeni yéngidin birer sinipiy teshkilatqa kirishi mumkin dep qarash pütünley mentiqisiz, hetta axmaqane bir qarash hésaplinishi kérek. Chunki namelum bir teshkilatta, burju’aziye siyasetchiliri üchün éytqanda sinipi perqler téximu éniq otturgha chiqqan bolatti. Bundaq bir qarash boyiche bu perq siyasiy jehettin özige qarshi terepke özgergiche dawam qilatti.
Bundaq bir pakitning tetürsi otturgha chiqishimu mumkin dep qarash aldamchiliqtin bashqa bir ish emes, hetta öz waqtida yene bundaq qarash eng axmaqane aldamchiliqtin bashqa bir ish bolalmaytti.
Keng xelq ammisini hazirqidinmu bekirek axmaq dep qarashtin saqlinishimiz lazim. Siyasiy mesililerde tuyghularning eqilge oxshash toghra yolgha bashlap mangalaydighanliqi her da’im körülüp turidighan bir ehwal. Xelq ammisining axmaqane intérnatsyunalizimchiliq ichige pétip qélishini ularning tuyghuliridiki xatalishishqa baghlap qoyushni derhal ret qiliwételishimiz mumkin. Rehberlerning hemmisila dégidek burju’aziye lagiridin kelgenler ikenlikige qarimay, ténchliqchi démokratiyimu intérnatsyunalizimchiliqtinmu mentiqisiz, uningdinmu beter batil bolalmaydu. Milyonlighan burju’azlar her küni etigen yehudiyleshken démokratik gézitlargha righbetlendürüsh nazakitini we hörmitini ipadilep turghansiri bu ependi ”yoldash“ lirining axmaqliqini héchqachan shangxo qilalmaydu. Chunki ularning her ikkisila oxshash yundini ichip yürgen kishilerdur.
Nimila bolsa bolsun, yüz bergen ishlargha naraziliq körsitishtin saqlinish lazim idi. Siniplar mesiliside emeliyetni inkar qilalmaymiz. Chunki, bu emeliyet saylamdin burun warqirap-jarqirap éytilghan meniwiy birer mesile emes. Qewimimizning mutleq köp qismi teripidin hés qilin’ghan ghurur bir qisim ötkünchi xaraktirdikilerning chüshide saqliniwatqan bir hadise emes.
Yene bir tereptin, bizning ”ziyaliy“ dégen kishilirimiz tepekkür qilish qabiliyiti nachar bolghanliqi, bolupmu bu sahede markisizmgha oxshaydighan bir merez yitilishidin saqlinishqa küchi yetmigen bir döletning qoldin bérip qoyghan bir saheni qayta hergiz qolgha kirgüzelmeydighanliqini chüshenmigenlikidin melum bolghan, ispatlan’ghan idi.
Ularning özlirimu dep yürginidek, ”burju’aziye“ partiyiliri ”prolitariyat“ ammisigha noxta salghandek bir ehwali bolalmaydu. Chunki, bu yerde bir-birsidin qismenlikte tebi’iy, yene bir jehette sun’iy parchilan’ghan ikki dunya mewjut bolup, bu ikkisining bir-birsige tutqan mu’amililirimu öz’ara küresh qilishtin bashqiche bolishi mumkin emes idi. Shundaqtimu bu küreshte yashiraq bolghini ghelibe qilalaytti. Yeni markisizim ghalip kélishi mumkin idi.
Eslide, 1914-yili markisizimgha qarshi bir meydan küresh qilishni oylinip körüshke bolatti. Emma uning ornini alidighan bashqa bir eqide bolmighachqa, bundaq bir küreshni axirghiche dawamlashturush imkaniyiti yoq diyerlik idi.
Bu yerde shekillen’gen boshluq bekla chong bir boshluq idi.
Dunya urushidin xéli burunqi waqitlardiki méning közqarishim ene shu teriqide idi. Shundaq bolghanliqi üchün u waqitlarda otturluqtiki birer partiyige eza bolup kirish qararigha kélelmigen idim. Sotsyal démokratchilargha qarshi tinimsiz küresh qilishning imkaniyetliri yoqtek bilinetti. Chunki, parlamént ichidiki partiyilerdin bashqa, otturluqta héchqandaq bir partiye yoq idi. Bumu yoqurqi qarashlirimni kücheytip bermekte idi.
Men bu mesile üstide xéli köp dostlirimgha derdimni töküp gep qilip baqqan idim.
Kelgüside siyasiy pa’aliyetke qatnishishim lazim boliwatidu deydighan qarashqa ene shu chaghda kelgen idim.
Shundaq bolghachqa, ene shu waqittin bashlap, dunya urushidin kéyin kesipimge qoshumche qilip siyasiy natiq bolup pa’aliyet qilimen dep yéqin dostlirimgha nurghun qétim éytqan idim. Démisimu u waqitlarda bu heqte éniq bir pikirge kélip bolghan idim.
Altinchi Bab:Urush Teshwiqati
Yüz bergen pütün siyasiy weqelerni estayidilliq bilen küzitip kéliwatqan peytlirimde teshwiqat pa’aliyetlirige alahide ehmiyet bérilishi kéreklikini izchil hés qilmaqta idim. Men, sotsyalizmchi-markisizmchi teshkilatlarning teshwiqat wastisini eng muhim quralimiz dep uninggha bekla ehmiyet bérishidighanliqini, uningdin mahirliq bilen paydilinip kéliwatqanliqini perq qilghandin kéyin, menmu teshwiqatning muhimliqini tonushqa bashlighan idim. Bu jeryanda teshwéqattin mahirliq bilen paydilinish heqiqetenmu muhim bir hüner ikenlikini, bundaq bir hünerdin burju’aziye partiyiliri paydilinishni asasen bilmey kéliwatqanliqini xéli burunla hés qilghan idim. Bu quraldin eng mukemmel sheklilde paydilinip kéliwatqan partiye, yalghuz xirstiyan sotsyalistlar partiyisi ikenlikini, bu ishnimu yene shu lyugérning yitekchilikidiki dewrlerde alahide utuqluq qanat yaydurup kelgenlikini körgen idim. Eslini sürüshte qilsaq, bu partiye qolgha keltürgen nurghun utuqlirini teshwiqat quralidin paydilinip qolgha keltürüp kelgen déyishke bolatti.
Emma men eqil ishlitip qanat yaydurulghan bir teshwiqat pa’aliyitining ishen’güsiz derijide netijilerni yaritalaydighanliqigha urush mezgilide tunji qétim shahit bolghan idim. Epsuski, teshwiqat pa’aliyitining qimmitini öktichi partiyining pa’aliyetlirini küzitish arqiliq chüshinishke mejbur idim. Chunki, biz terepning ademliri teshwiqatning küchidin paydilinish jehette bekla yétersiz qalghan idi. Eslidinla biz némislarda keng kölemlik teshwiqat pa’aliyetlirige izchil sel qarighanliqimiz üchün bu jehette birer netijini qolgha keltürelishimizmu mumkin emes idi. Buningdin héchbir jengchi razi emes idi. Teshwiqat mesilisige téximu köp diqqet qilishqa mejbur bolghanliqimning bir sewebimu shu idi.
U waqitlarda bu mesile üstide bash qaturidighan’gha yiterlik waqtimmu bar idi. Shuningdek teshwiqat pa’aliyetlirini emilileshtürüsh jehette düshmenlirimizmu bizni nurghunlighan emiliy misallar bilen teminlimekte idi.
Bizde yitersiz boliwatqan bu ishni bizning düshmenlirimiz intayin ustiliq bilen, kishini heyran qaldurarliq derijide del waqtida netijilik qanat yaydurup kelmekte idi. Düshmenning urush teshwiqatidin men bekla köp nersilerni biliwalghan idim. Emma waqit uchqandek téz ötüp klitiwatqan bolsimu, bizning tereptikilerning kallisigha düshmenning bu pa’aliyetliridin qilchimu tejribe sawaq yoqmay kelmekte idi. Bizningkilerning bir qismi teshwiqat pa’aliyiti bilen shoghullinishta bashqilardin tejribe sawaq alghidek bir ish yoq dep özlirini eqilliq hésaplashqan bolsa, yene bir qisimlar teshwiqattin paydilinish jehette niyiti sap emes hemde buning üchün jür’itimu yoq idi.
Eslide biz terepning teshwiqat pa’aliyiti deydighan birer pa’aliyiti bolup baqqanmidi? Epsuski, buninggha ”yaq, bolmidi“ dep jawap bérishke mejburmen. Teshwiqat pa’aliyetlirige ehmiyet bérish üchün otturgha qoyulghan teklip-pikirler shunchilik ehmiyetsiz, natoghra pikirler idiki, bu jehette kishilerni jelip qilalighidek birer pikirni otturgha qoyghanliqinimu tilgha alghili bolmaytti. Hetta köpünche waqitlarda bu heqte otturgha qoyulghan teklipliri teshwiqatqa ziyanliq tesirlernimu körsetmekte idi.
Eger biz diqqet qilip tekshürüp köridighan bolsaq, némislarning teshwiqatlirining shexsilerge körsitidighan tesiri yitersiz bolupla qalmastin, belki psixologiyilik jehetlerdimu xata uslup qollinip kelgenlikini köriwélishqa bolatti.
Eslide, teshwiqatning tüpki muddasi heqqidiki tonush yiterlik emes idi: teshwiqat bir wastimu yaki bir meqsetmu? Bu heqte héchkim éniq birer chüshenchige ige emes idi.
Teshwiqat, choqum bir waste. Emma uni meqsetni asas qilghan halda muhakime qilish, shu asata uninggha baha bérish lazim idi. Shundaq bolghachqa, emelge ashurmaqchi bolghan ghayimizge yardimi bolushni meqset qilghan bolidikenmiz choqum teshwiqatning sheklini yaxshi bilgen bolishimiz shert. Yene shunimu éniq otturgha qoyush lazimki, omumiy menpe’et noqtisidin alghinimizda, özgiche muhim meqsetlirining bolishi zörür. Teshwiqatning esli qimmitinimu özgiche shekiller bilen herxil shekillerde ipadileshke bolatti. Emma urush jeryanida yetmekchi bolghan ghayimiz ademni qayil qilduralighidek éniq ghayilarning eng sap bolghini, eng chongi bolishi lazim idi. Bu ghaye, millitimizning erkinlik we musteqilliqi, amanliqi, kelgüside yeydighan nénining kapaliti idi. Bu ghaye hazirmu körüliwatqinidek qarshi pikirlerning otturgha chiqishigha qarimay yenila shereplik bir ghaye hésaplinatti. Bundaq bir sherep emeliyette mewjut, yaki éniqiraq éytqanda bundaq bir abroy bolishi lazim idi. Emma abroyi qalmighan, numusni unutqan pesklesh milletler asasen alghanda choqum bir küni musteqilliqidin, erkinlikliridin mehrum bolidu. Yene bir jehettin abroyini yoqatqan irqlar erkinlikke érishish layaqitigimu ige emes. Undaq iriqlarning erkinlikke érishimen déyishining özila tengrining orunlashturishigha uyghun kelmeydu. Yeni, qorqunchaq, peskesh qul bolushni xalaydighan birside hergiz abruy, exlaqi pezilet bolmaydu. Chunki bundaq birsining exlaqi peziliti bilen abroyi uzun’gha qalmay peskeshlikke orun boshitip bergen bolidu.
Némis xelqi dunyada dawamliq mewjutluqini saqlap qélishning insanperwerlik teleplirini qoghdash meqsitide urush qilmaqta idi. Shundaq iken, urush teshwiqatning meqsidimu jenggiwarliq rohigha ige qehrimanliqlarni himaye qilish bolishi lazim idi. Shundaq iken, bundaq bir teshwiqat pa’aliyiti eslide némis millitining ghelibe qazinishi üchünmu yar-yülek bolishi lazim idi.
Eger milletler bu dunyada izchil mewj bolup turalishi, hayat-mamatliqi üchün küresh qilishqa mejbur bolghan waqtida, ular üchün insanperwerlik, barliq istétik talash-tartishlargha munasiwetlik chüshenchiler héchqandaq ehmiyetke ige bolmighan, qilche qimmiti yoq chüshenchilerge aylinip qalidu. Chunki bu insani uqumlar quruq xiyali bir dunyada leylep yürgen emes, ular tebi’ettiki ademler bilen bir gewde haligha kileliginide, ademler bu tebi’et dunyasida özige chüshluq bir hayatini dawamlashturush ornigha iriship heriket qilalaydighan bolghinidila insanperwerlik uqumliri, güzellik uqumliri birer menige ige bolalaydu. Eger adem bu dunyadin ayrilghinida yoqurqidek uqumlarmu shuning bilen teng pütünley öz menisini yoqatqan bolidu. Chunki tebi’et undaq idiyiwiy közqarashlarni, istitik uqumlarni tonimaydu. Shuninggha qarimay bu türdiki uqumlar bekla az millette yaki irqta saqlan’ghan bolup, ularning héssiy organlirida tebi’iy mewjut bolush miqtarigha asasen bu türdiki tuyghular mewjut bolup turalaydu. Bu türdiki uqumlarning ijadiyetchiliri bolghan irqlar bu dunyada yoqalghansiri insaniyetchilik bilen istitik uqumlarmu shuninggha mas halda weyran bolushqa bashlaydu.
Mana shu seweptin, bu türdiki uqumlar bu dunyada özini saqlap qélish üchün küreshke atlan’ghan bir millet üchün ikkinchi orundiki küresh qilidighan mesilige aylinip qalidu. Shuning bilen birge yene bu türdiki uqumlar buning üchün küresh qilidighan birer qewimning mewjut bolup turush küchi palech halgha chüshürilishi bilen teng u qewimning küresh qilish sheklimu özgirep insaniyet éhtiyajigha qarap qayta hel qilghuch orundiki qewm ornigha ötidu. Jahan ene shu teriqide dawamliship baridu.
Insaniyetchilik mesilisini élip éytsaq, bu heqte multke mundaq dégen idi: urushlarda insaniyetchilik urushni imkaniyetning bariche téz yitekleshke tirishidu. Bundaq urushlarda hel qilghuch küresh usulliri eng qattiq, eng qopal usullar eng insani usullar bolup hésaplinidu. Bundaq bir küreshte istitik we bashqa mesililerge tayinip muhakime yürgüzmekchi bolghinimizda, buning birla jawabigha érisheleymiz: hayatini saqlap qilish kürüshidin ibaret keskin küresh barliq istitik qarashlarning eng üstide turidu. Insaniyet turmushida qulluqqa chüshürülüshtinmu artuq éghir paji’e yoq. Weyran bolush bosughusida turiwatqanlar némis millitining bügünki ehwalini, bügünki teghdirini birer istétik mesile dep tunup yürgen bolmisun yene? Bu heqte, bu türdiki medeniyet ettirlirining zamaniwiy keshpiyatchiliri bolghan yehudiyler bilen munazire qilishningmu hajiti yoq. Bu yehudiylarning qilip yürgen pütün ishliri tengri körünishining simowuli bolghan güzellikni inkar qilishtin bashqa nerse emes.
Emma, küresh üstide gep boliwatqinida, güzellik bilen insanperwerlik közqarashliri bir chetke qayrip qoyulishi lazimki, bu ishlarni urush teshwiqatida tilgha élishqimu bolmaydu.
Urush jeryanida teshwiqat pa’aliyiti meqsetge yétish üchün paydilinilghan bir wastidinla ibaret idi. Uning ghayisi némis millitining mewjudiyiti üchün küresh qilishtinla ibaret bolishi kérek. Shundaq bolghachqa, teshwiqat pa’aliyitimu bu ghayige paydiliq bolidighan pirinsiplargha tayinip pa’aliyet qilish üchün ehmiyetlik nersiler heqqidila muhakime yürgizelishi mumkin. Eger bu tür ishlar téximu köp ghalibiyetlerge yiteklep mangalaydighan shertlerdin bolghinida öz waqtida yene millitimizning abroyi bilen shan-sheripining qoghdap qélinishi üchün yardemchi bolishi kérek idi.
Hayat-mamatliqimizgha munasiwetlik bolghan bundaq bir küresh jeryanida urush teshwiqati heqqide qilishqa tigishlik ishlar dep oylighanlirim ene shuningdin ibaret idi.
Eger ishning bu teripini hökümet tereptikiler éniq bileligen bolsa idi, bundaq bir quraldin paydilinish shekli üstide héchqachan ikkilinip yürmigen bolatti. Chunki bundaq bir qural, ishlitishni bilidighanlar üchün heqiqetenmu qorqunushluq bir qural bolup qalatti.
Intayin muhim bolghan ikkinchi bir ish, teshwiqat pa’aliyitining obiktiwi kimge qaritilishi kérek dégen mesile idi. Bundaq teshwiqat ziyalilar qatlimigha qaritilishi kérekmu yaki ulardin bilimi tüwen bolghan adettiki xelq ammisigha qaritilishi kérek?
Teshwiqatning obiktiwi mutleq türde her da’im xelq ammisigha qaritilghan bolishi shert
Közqarshlar bilen chüshenchiler üstide pa’aliyet qilidighan ziyalilargha, yaki héch bolmighanda ziyaliy dep atiliwatqan tebiqidikilerge teshwiq qilish ornigha ilmiy chüshenche bérishni asas qilish kérek idi. Teshwiqat déginimizde, teshwiq qilinish sheklidin élip qaraydighan bolsaq uning öz ichige alghan ilimiylikning miqtari shu’ar pilakatlirida körülgen sen’etchilikla bolalishi mumkin. Tam resim élanlirida ipadilen’genlerning qilche sen’et qimmiti yoq bolup, bundaq pilakat resimliride körülgen sen’etning roli, ressamning her türlük shekil we rengler wastisi bilen kishilerni jelip qilish küchidinla ibarettur. Birer güzel sen’et körgezmisi üchün chaplan’ghan élanlar körgezme qilinidighan sen’et eserlirige kishilerni jelip qilishnila özige meqset qilghan bolidu. Buning üchün qanchiki muweppeqiyetlik élan sen’et layihilense élanning körsitidighan tesirimu shunche chong bolidu. Shuningdek yene bu türdiki élanlar ammigha bu körgezmining nime mezmonlarni öz ichige alidighanliqidin xewerdar qilish meqsitide élan qilinidu. Shundaq bolghachqa körgezmidiki pütünley bashqiche bolghan chong sen’et eserlirini élan arqiliq kishilerge körsitishni hergizmu özige meqset qilalmaydu. Shundaq bolghachqa sen’et eserlirini biwaste tetqiq qilmaqchi bolghan birsi bundaq élanlargha qarap héchqandaq netijige érishelmeydu. U kishi mutleq türde körgezmige qoyulghan eserlerni körishi shert. Shuningdek yene bundaq körgezmini ziyaret qilghinida shundaqla bir qur körüp chiqishimu uni razi qilalmaydu. U kishi choqum körgezme qilin’ghan eserlerni inchikilik bilen küzitip chiqqan bolishi kérekki, shundila u kishi bu eserler heqqide birer uqumgha ige bolalishi mumkin.
Biz teshwiqat dep ipadiliginimizdiki ehwalmu yoqurqi élan sen’itidiki ehwalgha oxshap kétidu
Teshwiqetning wezipisi kishilerni birmu-bir ilmiy asasi bolghan birer bilimge ige qilishni meqset qilghan bolmastin, belki xelq ammisining diqqitini weqeliklerge, shert-shara’itlargha, éniq yüz bergen hadisilerge we zörür ishlar üstige jelip qilishni meqset qilghan bolishi kérek. Bu ishlarning ehmiyitini xelq ammisigha ene shu türdiki usul arqiliq uqturalishimiz mumkin.
Bu yerde sen’et déginimiz birer emeliyetni, birer hadisining zörür bolghan esli mahiyitini eng chüshinishlik sheklilde tonushturushni, bu heqte asasliq bir chüshenchige ige qilishni meqset qilghan bolidu. Teshwiqat déginimiz öz’aldigha birer uslup, birer muhim chüshenche bilen teminliyelmeydighanliqi üchün, teshwiqat déginimizmu xuddi teshwiqat élanlirigha oxshash xelq ammisining diqqitini özige jelip qilalisila kupaye. Shunga ilmiy sawadi bolghan kishilerge yaki bundaq bir bilim élish arzusida yürgen kishilerge bundaq teshwiqat uslubi bilen ders sözligendek xitap qilinishi muwapiq kelmeydu. Bundaq teshwiqatlarda herda’im hésyatini qozghashni meqset qilish, az bolsimu eqillirini ishqa sélishigha türtke bolushni meqset qilghan bolush kérek.
Her qétimliq teshwiqat nutuqliri hemme kishi chüshineleydighan we hemme kishini qiziqturalaydighan mezmunlardin teshkil tapqan bolishi, xitap qiliniwatqan jama’et ichidiki eng döt bolghan kishilermu qiynalmayla chüshineleydighan sewiye boyiche nutuq sözlinishi kérek. Bundaq shertler qoyulghandin kéyin birer teshwiqat pa’aliyitining mezmoni xitap qiliniwatqan kishiler topi qanchiki köp bolsa nutuqning mezmunimu shunche addiy bolishigha diqqet qilinishi lazim. Xuddi urushni ta axirghiche dawamlashturushni meqset qilip sözlinidighan nutuqlarda bolghinidek, pütün xelq ammisini öz heriket sahesige jelip qilish meqset qilin’ghan bolsa, yoquri sewiyilik ziyaliylarning notuq sözlishige yol quyush hergizmu aqilane ish hésaplanmaydu. Teshwiqat nutqining mezmuni ilmiy noqtidin qanchiki addiy bolidiken, köpchilikni qanchiki asan hayajanlanduralaydighan bolidiken, bundaq bir teshwiqatning ünümimu shunche yoquri bolidu. Bular, teshwiqatning qimmitini bir nechche bilimlik kishilerning yaki yash sen’etkarlarning wastisi arqiliq yoquri kötürüshke qarighanda téximu yaxshi, téximu ünümlük bolidighanliqi emeliyette ispatlan’ghan.
Teshwiq qilish sen’iti, hésyatigha tayinip heriket qilidighan keng xelq ammisining qelbige, psixologiyisige uyghun kélidighan birer shekil, qelbige tesir qilidighan bir usul tépish sen’iti hésaplinidu. Arimizdiki bilimlik dep tonulghan bezi kishilerning buni bilelmigenliki undaq kishilerning eqlini ishlitishte bekla hurun ikenlikini yaki bolmisa menmenchilikinila ispatlap béridu, xalas.
Emma biz teshwiqatning keng xelq ammisini ishendüreligidek tesir peyda qilishni, ularni jelip qilish üchün zörür bolghan nersilerdin xewerdar bolushni arzu qilidikenmiz, u halda tüwendikilerge diqqitimizni bérishimizge toghra kélidu:
Teshwiqatqa ilmiylik tüsi bérish hajetsiz
Adette xelq ammisining qiziqidighan ishliri cheklik, chüshenchisi tüwen, este tutush qabiliyiti nachar. Shundaq bolghachqa, tesir körsitishni arzu qilghan her bir teshwiqatimiz intayin az mezmonlardin teshkil tapqan bolishi, chüshinish iqtidari eng nachar bolghan kishilermu chüshineligidek we bu heqte öz közqarishini otturigha qoyalighidek mezmonlarni sözlesh üchün belgilik qelplerde imkaniyetning bariche uzun waqit saqlinip qalalaydighan nersiler üstide toxtilish lazim. Eger nutuq arqiliq teshwiqat élip barghanda bu noqtilargha étiwar bermey hemme teshwiqatqa keng mezmonlarni öz ichige alidighan tüs bérimen dep turiwalghanda xelq ammisi bu déyilgenlerni zadila chüshinelmeydu yaki héchnimini este saqliyalmay qalidu. Buning netijiside notuqning utughluq bolishi shunche aziyip, axiri héchqandaq bir netijini qolgha keltürüshke bolmay qalidu. Sözlimekchi bolghan mezmonlar qanchiki köp nersilerge chétilidighan bolidiken, buning üchün psixologiye jehettimu shunche mas kelgen bolishi telep qilinidu. Mesilen, gérmaniye bilen awustriye hejwi gézitlirining qilghinidek düshmenni külkilik qilip teswirlesh pütünley xata. Chunki bundaq teswirligende, aldinqi sepke bérip jeng qilidighan birsige düshmen teripi emeliyetke qet’iy mas kelmeydighan bir tesirat bérip qoyishi mumkin. Buning aqiwitide, némis eskiri urush meydanida düshmen terepning qet’iy irade bilen taqabil turiwatqanliq gheyritini körgendin kéyin shu waqitqiche ulargha düshmen heqqide telim bérip kelgen kishilerning uchigha chiqqan yalghanchi kishiler ikenlikini, ularning aldam xaltisigha chüshüp aldinqi sepke kélip qalghanliqini hés qilip, düshmen bilen élishish, ulargha zerbe bérish gheyritini kücheytish ornigha hemmidin waz kéchidighan ümidsiz bir ehwalgha chüshüp qélishi mumkin.
Emma en’giliyilikler bilen amérikiliqlarning urush teshwiqati psixologiye jehette bekla muwapiq kélidighan teshwiqatlar idi. Ular bir tereptin öz xelqige némislarni yawayi, qanxor, hunlardek wehshi qilip tonushturush arqiliq en’giliye eskerlirini qorqunushluq urush muhitigha köndürüshni meqset qilishqan bolsa, yene bir tereptin eskerlirini ümitsizlikke pétip qélishiningmu aldini élishni meqset qilishqan. U ellerde düshminini teswirlesh arqiliq öz eskerliri düch kélidighan qorqunushluq qurallardin aldin-ala xewerdar bolishinimu kapaletlendürgen. Shu arqiliq eskerler öz hökümetlirining düshmen’ge bergen bahalirining toghra ikenlikige ishinip, düshminige bolghan ghezep-nepritimu artip baridu. Shundaq qilip jeng meydanida düch kelgen düshminining qurqunuchluq qurallirini ular aldin’ala bilidighan hunlarningkidek wehshi nersiler ikenlikini, düshmininingmu yawayi nersiler ikenlikining ispatini körgen hésaplinidu. Shuning bilen birge özlirining ishlitiwatqan qurallirining téximu qorqunushluq qurallar ikenlikini hergizmu oylimaydighan bolidu. Netijide, en’giliye eskerliri düshmen heqqide özlirige toghra melumat bérilgenlikige chin qelbidin ishinidu. Buning eksiche, némis eskerliri hökümitining aldamxaltisigha chüshkenlikini hés qiliship, shuningdin kéyinki herqandaq bir telimatni yalghanchiliq, qaymuqturulush dep chüshiniwalidu. Buning bir sewebi shuki, adem mijezidin toluq xewerdar bolghan kishiler teshwiqat pa’aliyiti bilen shoghullinalaydighanliqidin xewirimiz bolmay, herqandaq bir ishekmu teshwiqat bilen shoghullinalaydu dégen gepke ishinip qalghanliqimizdin bolghan.
Shundaq bolghanliqi üchün, némis teshwiqati oqughan tebiqidikilerning xataliqini körsitip béridighan paji’elik misal bolup qalmaqta. Bu oqughanlar psixologiyilik jehette eqil bilen ish qilish qabiliyiti qet’i yoq kishiler bolghachqa, bundaqlarning teshwiqat pa’aliyetliri kütkenning del eksiche tesir körsitip keldi. Közini yumiwalmay estayidilliq bilen heriket qilip kelgenlerge nisbeten bu töt yérim yil waqit ichide dolqunsiman dawam qilip kelgen düshmen teshwiqatidin élinidighan tejribe sawaqlar bekla köp boldi.
Bu jehette bekla xata chüshiniwélin’ghan ishtin birsi shuki, herqandaq bir teshwiqat ishida zörür bolghan aldinqi shertlerdin birsi, qilmaqchi bolghan herqandaq bir ishta bir tereplime qarash bilen ish qilish idi. Bu jehette urush bashlan’ghan künlerdin tartipla shundaq köp xataliq ötküzüldiki, bundaq axmaqaniliqlarning yüz bérishige ularning eqilsizliqi sewep bolghan déyishtin gumanlinishqimu heqqimiz bar.
Birer sopun üchün bérilgen bir élan sen’itini köz’aldimizgha keltürsek, bu réklamda bu sopun bashqa herqandaq sopunlardin isil dep teshwiq qilin’ghan bolsun deyli, buning netijisi qandaq bolishi mumkin?
Bu élan sen’itini körgenler toghra, dep qayil bolghanliqini ipadilishi mumkin. Buning eksiche biz maxtawatqan sopundin bashqiliriningmu shundaq yaxshi terepliri bar dep qoshup teshwiq qilsaq bu élanimiz qandaq netije bérishi mumkin?
Bizning teshwiqat siyasitimizdiki ehwalmu del shuninggha oxshaydighan bir ish
Teshwiqatning ghayisi her türlük partiyilerning yaxshi yaki nachar tereplirini körsetkendek bir ish emes. Belki özimiz teripidiki partiyining eng yaxshi partiye ikenlikini teshwiq qilishnila meqset qilghan bolishi kérek. Bu yerdiki meqset konkiritni qilip éytqanda qaysining toghra ikenlikini perqlendüriwélishmu emes. Bundaq meqsetni birinchi orun’gha qoyiwélish belkim bezi kishilerning könglige yéqip qélishi, himaye qiliwatqan nersisining xelq ammisigha aq niyetlik birer nezeriye dep sunulishini arzu qilishimu mumkin. Emma teshwiqat, xelq ammisining könglige yaqidighan bolishini, uningdin qayil bolishinila qolgha keltürüsh meqset qilinidu.
Urush jinayetchisi mesiliside balaqazani yalghuz gérmaniyining üstige artip qoyghili bolmaydighanliqini pesh qilip talash-tartish qilishning özila eng chong xataliqlardin biri idi. Bu jinayetni qilche zirikmey düshmen terepke artip qoyushqa tirishish lazim idi.
Bundaq bir chala tedbir élishning netijisi qandaq boldi?
Bir milletning asasliq terkiwi hergizmu déplomatlardin, yaki profissorlardin weyaki toghra tehlil qilish qabiliyitige ige kishilerdin teshkil tapmaydu. Xelq ammisi, adette gumanxor we keskin bir qarargha kilelmeyddighan ikkilinipla yüridighan kishilerdin teshkil tapidu. Qanat yaydurghan teshwiqatlirimizdimu ghil-pal bir ot uchquni körilip reqiplerningkini rasqa chiqiridighan bir noqta körülishi haman bizning heqqaniyetlik kürishimizdin guman qilidighan bahanilarmu otturgha chiqishqa bashlaydu. Düshmen naheqchilikliri qeyergiche dawam qilishini, bizge qilin’ghan naheqchilikler nede axirlishidighanliqini xelq ammisi perqlendüreligidek ehwalda emes. Bu türdiki hallarda xelq ammisi guman ichige pétip hemme nersidin özini chetke élishqa urunidu, eger düshmenlirimiz bizningkilerdek tersaliq qilmay özini tutiwalghan halda reqiplirini qarilash bilenla bolup, barliq nahechiliklerni reqiplirining üstige artishqa tirishidighanla bolidiken, xelqning gumanlinishimu hessilep küchiyip kétidu. Xelqimizning bizning teshwiqatimizgha ishenmey düshmen terepning qet’iy tewrenmey qanat yaydurghan teshwiqatlirigha ishinishidinmu artuq paji’e barmidu? Bundaq ehwal hemme nersige obiktipliq közi bilen qarashqa adetlendürülgen bir xelqte köp körülidighan ehwaldur. Chunki, xelq ammisi arisida némis milliti bilen némis dölitining weyran qilinmasliqi üchün bolsimu hemme kishi düshmenlirige qarita birer naheqchilik qilinmasliqigha tirishidighan mijez shekillinip qalghan ehwallarda ene shundaq hadisiler yüz béridu.
Xelq ammisining mutleq köp qismi rohiy we mu’amile jehetlerde ayallargha xas mijezlerni ipadilep turidu. Shundaq bolghachqa, köpchilik eqlige tayinip heriket qilmastin hésyatigha tayinip heriket qilishqa mayil kélidu.
Hésyatigha tayinip mu’amile qilish bek murekkepmu emes; Bundaq heriketler bekla addi, bekla cheklik bolup, undaq ishlarda nazuk perqler bolmaydu, peqetla söygü yaki öchmenlik üchün, heqqaniyet yaki heqqaniyetni inkar qilish üchün, rast yaki yalghan üchün ijabi yaki selibi bir meydanda turushla mewjut. Ularda yitersiz közqarash bilen yérim-yata razimenlik bolmaydu. En’giliyilikler teshwiqatning bu teripini intayin toluq tonup yetken. Ularning teshwiqat pa’aliyetliride ishliri ongushluq bolmay qalghinidimu uning ornini pütünley ishenchisizlik ichige paturup qoyidighan kam-küste tedbirlerni qoyushmaydu.
Düshminining kolliktip psixologiyisidin toluq xewerdar ikenlikini körsitidighan bir alahidiliki ularning qopal teshwiqatidur. Bundaq bir teshwiqatni telepke maslashturup élip baridu. Shundaq qilip aldinqi septe düshmen terepning küchlük zerbisige düch kelginidimu aqilaniliq bilen rohi halitini qet’iy saghlam tutushni bileleydu. Ularning bu türdiki teshwiqatliri némis millitini bu urushning birdin-bir jinayetchisi dep höküm qilishni asas qilidighanliqini yaxshi bilidighanliqini körsitidu: ular exlaqsizlarche, jahilliq bilen izchil türde bir tereplime halda tinmay chalwaqashliri hésyatigha tayinip heriket qilip kéliwatqan, heddidin artuq hésyatliq jama’etning chüshineleydighan nersiler bolghachqa, bizningkiler bundaq yalghanlargha ishinip qalidu.
Töt yildin kéyin düshmen terep rohi jehettin qilche buzulmay saq qalalighanliqi, bizningkilerning bolsa qattiq zerbige uchurghanliq emiliyitila düshmenning bundaq teshwiqat küchining körsetken tesirini toluq ispatlap bermekte.
Bizningkilerning élip barghan teshwiqat pa’aliyetlirining düshmenningkidek netijini bérelmigenlikige heyran qélishimizning hajiti yoq. Bundaq bir teshwiqatning chüshen’gili bolmaydighan mujmel bir shekilde qanat yaydurulushi netijiside héchqandaq bir tesir körsitelmesliki éniq idi. Mezmun jehettimu xelq ammisigha telep qilin’ghan tesirni körsitish éhtimali yoq diyerlik idi. Yundidin perqi yoq bundaq gheliti ténchliqperwerlikke, bundaq bir teshwiqatqa tayinip ölümge yollaydighan ademlirini mest qiliwiteleydighanliqigha ishinidighanlar peqet dölet yitekchiliri arisidinla tépilatti.
Netijide, bu türdiki qimmiti yoq teshwiqatlar qilche paydisi bolmayla qalmastin hetta éghir ziyan keltürüp bergen idi.
Eger birer teshwiqat bilen shoghullinidighan organ ching tutush telep qilin’ghan pirinsiplargha sel qaraydiken, qalghan barliq dahiyane tedbirler bu teshwiqatni netijilik qanat yaydurushqa qilche payda keltürelmeydu: teshwiqatta gepni köp qilmasliq kérek, emma dimekchi bolghan gepni qayta-qayta tekrarlap kishilerning mingisige quyiwétish kérek idi. Nurghun ishlarda bolghinidek, bu ishtimu zirikmey tekrarlash teshwiqatta netije qazinishning eng bashtiki we eng muhim shertidur.
Teshwiqatqa mes’ul bolidighan organlarni istétikchilarning yaki bolmisa ish xoshaqmaydighanlarning, hemme ishni sel chaghlaydighanlarning qoligha tutquzup qoyushqa hergiz bolmaydu. Éstitik közqarishidikiler, yeni herqandaq bir ishqa güzel sen’et noqtisidin qaraydighanlar keng kölemlik xelq ammisigha körsetken tesirige qarighanda edibiyatchilar salonidiki moda qoghlishidighanlarni bekrek jelip qilalishi, shulargha bekirek tesir körsitelishi mumkin. Birer ishtin asanla zirikip qalidighan hurun kishilerdinmu wabadin qachqandek yiraq turishimiz lazim. Chunki hés-tuyghiliri bolmighan bu türdiki kishiler kishilerni hayajanlandurush qolidin kelmigechke, herda’im kishilerni hayajanlanduralighidek yéngi nersilerni axturush bilenla meshghul bolidu. Axiri bérip dunyadiki hemme nersidin zérikip, hemme nersige öchmenlik bilen qaraydighan, bashqiche birer ishning pishidila yüridighan bolup, téxi bulghanmighan zamandashliri éhtiyajliq bolghan sewiyege yétiship bolalmay, ularning oylighanlirini menggü bilelmey yüridu. Teshwiqat ishlirini eng awal tenqitleshke kirishidighan kishiler ene shundaq kishiler arisidin chiqidu. Teshwiqat mezmonlirini yaratmay, uni waqti ötken kona adettiki nersiler dep qarishidu. Bu türdiki kishiler teshwiqat üchün her da’im yéngi nersiler axtursh bilen bolup kétip, xelq ammisi tereptin kélidighan siyasiy utuqlarni chekleshke urunidighan eng xeterlik düshmen haligha özgirip qalidu. Chunki bundaqlar teshwiqat teshkili bilen teshwiqat mezmunliri undaqlarning oylighinidek bir halgha kilishi haman ittipaqlashturush iqtidarini yoqutup hemmini parchilap tozitiwétidu.
Teshwiqat xizmiti hemme ishni sel chaghlaydighan bir uchum ushshaq baywetchilerning waqit ötküzüp köngül achidighan wastisigha aylinip qalmasliqi, belki keng xelq ammisini qolgha keltürüshke tirishilidighan bir waste bolishi lazim. Emma xelq ammisi birer nersini bekla asta chüshinidu. Ularning chüshinishi üchün belgilik waqit lazim bolidu. Xelq ammisi adette eng addi chüshenchilernimu birer ming qétim tekrarlap uqturghandila aran qobul qilalishi mumkin.
Teshwiqatning mezmonini xalighanche özgertishke hergiz urunmasliq, oxshash bir mezmunni qilche zérikmey toxtimay tekrarlap chüshendürüsh lazim.
Birer parolni herxil sözler bilen chüshendürüshke bolsimu ghaye bilen qélip dawamliq bir xil bolishi lazim. Teshwiqat wezipisi ene shu chaghdila izchilliqigha kapaletlik qilishqa, shu arqiliq hemmini bir yerge yighinchaqlashqa kapaletlik qilishqa bolidu.
Her da’im oxshash bir türdiki yardemchi küchni teyyar tutush lazim. Eger bundaq zor bir herikette izchil ching turush bilen yardemchi küchlerdin waz kechmigende, qolgha kélidighan netijilermu köpiyip baridu. Ene shundaq tirishchanliq körsitilgende intayin zor, hetta ademni heyran qaldurghidek zor utuqlarni qolgha keltürüshke bolidu.
Meyli soda ishlirida bolsun yaki siyasiy ishlarda bolsun, her bir élan sen’et uzun waqit izchil teshwiq qilinish arqiliqla netijisini körsiteleydu.
Bu jehettimu düshmen terepning teshwiqat usulini ülge süpitide paydilinishimizgha bolidu. Düshmenning teshwiqatliri intayin az mezmonni öz ichige alghan bolup, ular teshwiqatini pütünley xelq ammisigha qaritishidu. Ular bu jehette zirikmey-térikmey izchil teshwiqat qilishta ching turghan idi. Asasliq köz qarashlar bilen emilileshtürüsh usulining muwapiq kélish-kelmeslikige birla qétim höküm qiliwaldimu boldi, shuningdin kéyin ta urush tügigiche qilchilik bir özgertish qilmastin bu teshwiqat pirinsipida ching turup kelgen idi. Desliwide bir qarimaqqa otturgha qoyghan jessur pikirliri qilche ehmiyiti yoq nersilerdek körün’gini bilen, kéyin herqanche könglige yaqmighandek körünsimu asta-asta ishendüreleydighan nersige aylan’ghan idi. Tot yérim yil waqit ötkendin kéyin gérmaniyide bir inqilap partilap chiqqan bolup, bu inqilap öz shu’arini eslide düshmen teshwiqatidin qobul qiliwalghan idi.
Emma en’giliyide mundaq bir ehwalningmu barliqi melum bolidu: bu meniwiy qural bilen utuqqa érishish imkaniyiti peqetla izchil teshwiqat usuligha tayinish arqiliqla qolgha kelgen bolup, teshwiqatning bu utughi uninggha serp qilin’ghan barliq chiqimlarni toluq töliyeligen idi.
En’giliyide teshwiqat pa’aliyiti birinchi orundiki qural dep tonulghan bolsa, bizningkilerde bolsa ehwali nacharlashqan siyasetchilerning qolgha keltüreleydighan eng axirqi ghenimiti yaki bolmisa addi qehrimanlargha yéziq sheklide sunulidighan jeng soruni süpitide körünmekte idi. Shundaq bolghachqa, teshwiqatta héchqandaq bir netijige érishelmey kelduq.
Yettinchi Bab:Inqilapning Otturgha Chiqishi
Gérmaniyide düshmen teshwiqati 1915-yili bashlan’ghan idi. 1916-yilidin bashlap düshmen teshwiqati barghansiri küchiyip dawamlashturulup 1918-yilining kirishliride resmi bir dolqun halini élip kéngeymekte idi. Ene shu yillardin tartipla bu türdiki eqide owchilirining pa’aliyetliri körsetken tesirlerni qedemmu-qedem küzitish pursitimiz bar idi. Quralliq qisimlirimizmu shu waqitlardin tartipla asta-asta düshmen terepning arzusi buyiche oylaydighan haletke kelmekte idi.
Némislardin birer kishimu otturgha chiqip bu ehwallargha qarita naraziliqini ipadilep baqmighan idi.
Eslide, armiye, eqilliq we qeyser bash qumandan yitekchilikide bu sahede küreshni qanat yaydurushqa tiriship baqqan bolsimu, bu küresh üchün kéreklik bolghan wastilardin mehrum idi. Uning üstige, ziyalilarning qilishigha tigishlik bolghan bu türdiki ishlarni herbiy qisimlar biwaste öz üstige élishi psixologiyilik noqtidin alghandimu muwapiq kelmeytti. Bundaq heriketni ünümlük qanat yaydurush üchün bu ishni öz üstige alidighan kishiler armiye ichidin chiqqan bolmastin belki weten ichidiki kishiler arisidin chiqqan bolishi lazim idi. U waqitlarda töt yildin béri untulmas qehrimanliq we pidakarliqlarni körsitip kelgen kishiler arisida bundaq bir küreshni ghelibilik axirlashturush ümidini peyda qilish yenila mumkin idi.
Emma ene shundaq bir peytte, wetende nime weqeler yüz bériwatatti?
Bu iqtidarsizliq, bu weyranchiliqlar birer dötlükning netijisimidi yaki birer jinayetning netijisimidi?
1918-yili yaz aylirining otturliridiki marn deryasining jenobiy qirghiqidin chékinish waqtida némis teshwiqat organliri shundaq rezil, kargha kelmes dötlükni ipadileshtiki, kündin-kün’ge küchiyip bériwatqan ghezep-nepritim bilen mundaq bir su’alni qoyushtin özemni tutiwalalmay qalghan idim: armiyimizning bu qehrimanliqlirini rohi jehettin bundaq weyran qilishqa urunushlarni tosaydighan birersi yoqmidu?
1914-yili qiyas qilinmas bir hujumni emelge ashurup ghelibilik halda fransiye tupraqlirighiche basturup kirgen waqtimizda fransiye qandaq qildi? Italiye, isonzo urush sépida meghlup qilin’ghan waqtida nime qilalighan idi? Yene shufransiye, 1918-yili bahar kirginide gérmaniye qoshunliri fransiye seplirini bösüp ötüp küchlük quwwitimiz bolghan yiraqqa atar éghir zembrekchilirimiz parizh derwazisini topqa tutup qistap barghinida ular nime qilalighan idi?
Ular polklirimizning hujumigha berdashliq birelmey urusha-urusha keynige chékinip kétiwatqan polklirini haqaretliship yerdin yerge urup aldini tosushqa urunushqan, yalqunluq milliy hésyatliri bilen ulargha warqirashqa mejbur bolushqan idi! ular xelq ammisining chongqur qelbige tesir körsetkili bolidighan teshwiqat dégen bu quralning küchidin paydilinip eskerlirige biz choqum ghelibe qilalaymiz we choqum ghelbe qilishimiz kérek deydighan ishenchini eskerlerning mingisige tökiwetken idi!
Men teshwiqatning ene shundaq küch-qudritini bilginim üchün, shu chaghlarda chidimay tengrige shundaq köp yalwurup ketken idim: ulugh tengrim, bizning teshwiqat guruppilirimizni bashquriwatqan qorqunchaq, döt kishiler ornigha méni qoysang, késip éytimenki, men bu urushning aqiwitini pütünley özgertiwétishke toluq kapaletlik qilghan bolattim!
U yillarda, teghdirim mendin yüz örigen bolsa kérek dégen xiyalni tunji qétim kallamgha keltürgen idim. Men u waqitlarda herqandaq bir négirning manga merhemet körsitip atqan oqida tüzük bir xizmet körsetmey turupla ülüp kétishim mumkin bolghan bir muhitta turmaqta idim. Emma bashqa bir sahede, wetinim üchün bashqiche bir shekilde xizmet körsitishim mumkin idi. Chunki shu waqitlardin tartipla urush teshwiqati dégen bu wezipini toluq netije bilen orundiyalishimgha ishenchim kamil idi.
Emma shunimu étirap qilishqa mejburmenki, men u yilliri héchkim közge élip ketmeydighan addi bir soldat idim, sekkiz milyon eskerning yoqlima jedwilide eskerlik nomurum yézilip qalghan közge chéliqmaydighan addiy birsila idim!
Shundaq bolghachqa, u chaghlarda ünümni chiqarmay tapshurulghan wezipilerni qolumdin kélishiche toluq orundashqa tirishchanliq körsitishtin bashqa amalim yoq idi.
1915-yili yaz aylirida düshmenning tarqatqan tunji kitapchiliri qolimizgha chüshüshke bashlighan idi. Kitaptiki mezmunlar burundin dep kéliwatqanliridin anche köp perqlinip ketmeytti. Emma yézilish uslubi bilen izahatliridila bezi yéngiliqlar közge chéliqatti: bu kitapchilarda gérmaniyide acharchiliq yamirap kitiwatqanliqi, bu urush menggü tügimeydighan bir urush bolidighanliqi, bu urushni yéngip chiqish ihtimalimizning barghansiri aziyip kétiwatqanliqi, shundaq bolghachqa wetinimizdiki xelqining ténchliq teliwi shiddet bilen artip kétiwatqanliqi, shuninggha qarimay kayzer ‹padishah› bilen millitaristlarning buninggha yol qoymaywatqanliqi, bu ishlardin xewiri bolghan pütün dunya xelqi némis xelqige qarshi turiwatqan bolmastin − eliwette bu teripini ular bekla yaxshi biletti − belki birdin-bir urush jinayetchisi bolghan kayzergila qarshi urush qiliwatqanliqi, ténchlq süyer insaniyet alimi bu insaniyet düshminini aghdurup tashlimighiche bu urushni hergiz toxtatmaydighanliqi, urush axirlashqinida libiralizimchi, démokratiyichi xelqler némis millitini dunya ténchliqperwerler qatarigha qoshiwalidighanliqi, ”prusiye millitarizimi“ aghdurulmighiche menggülük dunya ténchlqigha hergizmu kapaletlik qilghili bolmaydighanliqi, … dégendek nersiler alahide tilgha élin’ghan idi.
Ular bu dégenlirini téximu toluq ispatlap körsitish, uni téximu ishenchilik, téximu jelip qilarliq qilip körsitish üchün bu broshorlarda xuddi wetinimizdin kelgen qilip körsitilegen uydurma shexsi xet-chek nusxilirinimu misal qilip körsitishken idi. Goya bu xetler ularning otturgha qoyghanlirini toluq ispatlap bergendek tuyghuni peyda qilishqa tirishilghan idi.
Emma aldinqi septiki jengchiler bu broshorlarda déyilgenlerni mazaq qilip külishetti. Bu kitapchilar oqulghandin kéyin arqa septiki shitaplargha iwertiletti. Andin yene bir qétimliq shamal buninggha oxshaydighan broshorlarni uchurup kelgen künlergiche bu kitapta yézilghanlar hemmining ésidin kötürilip bolatti. Düshmen terep bu türdiki broshorlarni köpünche waqitlarda ayroplandin chéchip tarqitishatti.
Aridin uzun ötmey bu türdiki broshorlarda déyilgen bir noqta pütün urush sepliride kishini chüchütkidek tesirlerni peyda qilishqa bashlidi. Aldinqi seplerde, bawyéraliqlardin teshkil tapqan barliq qisimlarda bu türdiki teshwiqatlar prusiyiliklerge qarshi haqaret qilish weqelirining kélip chiqishigha, bu urushning esli jinayetchilir prusiyilikler deydighan geplerning éqip yürishigimu sewepchi bolmaqta idi. Bu broshorlarda bawyuéraliqlargha héchqandaq düshmenliki yoqliqini, emma prosiyilikler üchün bawyéryaliqlar özlirini bihude otqa atqinida ulargha qilche yardem qilalmaydighanliqliri üstidimu toxtalghan idi.
Bu türdiki gheliti gep-sözler 1915-yilisi heqiqetenmu öz tesirini körsitishke bashlaydu. Qisimlar ottursida prusiyige qarshi buzghunchiliqlar, düshmenlikler, soghuq munasiwetler körinerlik derijide körilishke bashlaydu. Shuninggha qarimay bundaq hadisilerning aldini élish üchün meyli töwen derijilik orunlarda bolsun yaki yoquri derijilik orunlarda bolsun héchqandaq bir tedbir élinmaydu. Bu ehwal adettiki bir xataliq yaki sel qarilishtin kéliwatqan bir hadisige zadila oxshimaywatatti, bu seweptin, meyli hazir bolsun yaki kéyin bolsun yalghuz prusiyiliklarla emes belki pütkül némis milliti choqum bu sel qarashning jazasini tartishqa mejbur bolatti. Buning ziyini yalghuz prusiyiliklergila kélip qalmay, pütkül némis millitini ziyan’gha uchuritishi éniq idi. Chunki bawyéryaliqlarmu némis millitining bir terkiwi qismi idi.
Yoqurqidek sewepler tüpeylidin düshmen teshwiqati 1916-yilidin bashlap öz tesirini körsitishke bashlap, heqiqetenmu inkar qilghili bolmaydighan netijilerge érishishke bashlaydu.
Aqiwet, weten ichidin biwaste kéliwatqan yighizar bilen yézilghan mektüplermu öz tesirini körsitishke bashlighan idi. Shundaq qilip bu türdiki xet-cheklerni düshmen terep biwaste aldinqi seplerge köpeytip tarqitip yürüshining hajiti qalmighan idi. Hökümitimiz bu türdiki hadisiler üchünmu héchqandaq bir aldini élish tedbirni oylashmidi. Buning ornigha hökümet tereptin bir qisim axmaqane agahlandurushlarla élan qilin’ghan idi. Aldinqi septikiler xuddi deslepki waqitlardikige oxshash bu türdiki zeherlerning ziyinigha uchirashqa bashlaydu. Weten ichidiki axmaq xotunlar ene shundaq xetlerni iwertishni zadila toxtatmighan bolup, ularning yazghan bu türdiki zarlinish xet-chekliri düshmen terepning menpetige paydisi tegidighanliqi heqqide qilchimu oylashmaytti. Shundaq qilip ular weten ichide tartiwatqan azapliq künlirining derdini aldinqi seplergimu yéyip, eskerlerning iradisini sundurush üchün düshmen’ge wastiliq xizmet qilip bermekte idi. Némis ayallirining bu türdiki oylimay yazghan axmaqane xetliri aldinqi seplerde yüzminglighan eskerlirimizning hayatidin ayrilishigha sewep boldi.
1916-yili méni ensiretken her türlük weqeler ene shu tériqide yüz bérishke bashlaydu. Aldinqi seplerde eskerler arisida her türlük ghudurashlar körülishke bashlaydu. Her türdiki seweplerdin otturgha chiqishqa bashlighan köngülsizlikler kündin-kün’ge köpiyip qorqunushluq bir weziyetni sheklillendürmekte, hetta bezide ushshaq-chüshshek topilanglarghimu sewep bolmaqta idi: eskerler aldinqi seplerde acharchiliqlargha berdashliq bérip her türlük pidakarliqlarni körsitishke chidap turiwatqan bir shara’itta, ularning yurtlirida qalghan bala-chaqilirimu öyide her türlük qiyinchiliqlargha düch kelmekte idi. Eslide bashqa jaylarda uyun-tamasha, buzup chéchishlarmu bolup turatti. Hetta bu jettiki iqtisadiy tengsizlikke da’ir ishlar aldinqi seplerdimu dégendek yaxshi bashqurulmay kélinmekte idi. Shunga, eskerlirimiz bu türdiki hadisilarni tilgha éliship ghudurashqa bashlighan idi.
Qisqisi, dölet erbabliriche ehmiyet bérishke erzimeydu dep qarilip kelgen bu türdiki ichki mesililerning körilishi bilen teng, bohranmu özini körsitishke bashlighan idi. Aldinqi septiki jengchiler shunche ghudurashqanliqlrigha, achchighini bésiwalalmay sekrep kétishlirige qarimay, bu achchiqlirini birdemdila unutup xuddi héchqandaq ish bolmighandek ünini chiqarmary öz wezipisini orundashqa kiriship kétetti.
Desliwide bu tür hadisilardin naraziliq bildürüp yürgen qisimimiz, bir patqaqliq pozitsiyisini mudapiye qilish wezipisige teqsim qilinidu. Qisimdikiler xuddi gérmaniyining teghdiri mushu bir qanche yüz métrliq patqaqliqqa baghlinip qalghinidek u yerni jan tikip qoghdashqa kirishidu. Ular qehrimanliq körsitip bu yerni hergizmu qoldin bermeydu.
Ene shu chaghda, teghdirimning ushtumtut özgirishi, manga istihkam bilen istihkam ottursida, aldinqi sep bilen weten ottursidiki tüpki perqni tonushumgha yardemchi bolghan idi.
1916-yilining sintebir éyida men turiwatqan qisim axiri sommé jéngige qatnishish üchün yolgha chiqidu. Bu urush, qisimimiz üchün éytqanda mashiniliq shiddetlik jenglirimizning birinchisi hésaplinatti. U chaghda körgenlirimni bu yerde tepsili tonushturishim shundaq teske toxtayduki, shu qétimliq jengni bir urush dégendin köre, uni bir dozaq azawi dégen tüzük. Toxtimay topqa tutiliwatqan némis urush sépi nechche heptigiche pozitsiyisini qoldin bermey saqlap turalidi. Toghra, bezide qismen chékinishke mejbur qalghan waqitlirimu yoq emes idi. Emma kéyin yene hujumgha ötüp qilche boshashmidi. Düshmen, sépimizni zadila bösüp ötelmidi.
Men 7-sintebir küni urushta yardar boldum. Tengrige shükri, urush sépidin ayrilip arqa sepke − gérmaniyige qarap yardarlar wagonida olturup poyiz bilen yolgha chiqtim.
Bu wetendin ayrilghinimgha ikki yil bolghan iken. Emma manga bu waqit bekla uzun bir waqittek bilinmekte idi. Manga xuddi hemme kishi herbi formidila yüridighandek yad bolup ketken iken. Puxrache kiyinip yürgen némislarni körüp bekla heyran qalghan idim. Waqitliq doxturxanigha yatquzulghan waqtimda, yénimda yatqan bir yardar bilen sözlishiwatqan séstraning awazini anglap heyran qalghanliqimdin qattiq chüchüp ketken idim − men ikki yildin buyan tunji qétim bir némis ayalining awazini anglimaqta idim!
Kéyin bizni weten’ge élip mangghan poyizgha yatquzdi. Wetinimizning chégrisigha yéqinlashqanche qelbimizni bir türlük ghem-endishe qaplashqa bashlidi. Ikki yil burun yash esker süpitide bésip ötken yerlirimizning hemmisi − brukselles, lowayin, liyége qatarliq jaylar goya bizning aldimizdin parattin ötkendek qatar tizilip ötmekte idi. Axiri gérmaniye tewesige yétip kelgenlikimizni tunji körün’gen némis öylirining igiz tamliri bilen chirayliq ishlen’gen penjir taqaq qanatliridin tonidim.
Ah Weten!
Bundin ikki yil awal, yeni 1914-yilining noyabirida chégradin ötüp aldinqi sepke atlan’ghinimizda ichimizge patmaydighan bir türlük hayajan we ghurur bilen yolgha chiqqan iduq. Endilikte bolsa, pütünley bashqiche bir hésiyat ichide, weten’ge ün-tünsiz qarimaqta iduq. Hemmimiz shunche zor japa musheqqetlerni tartip jan tikip qoghdimaqchi bolghan wetenni qayta köreligenlikimizdin hayajanlanmaqta iduq. Hetta bir-birimizning közlirige tikilip qarashtinmu xijil bolmaqta iduq.
Aldinqi sepke atlan’ghan künlirimdin ikki yil waqit ötkende, bérlin sirtidiki belitz gospitaligha yatquzuldum.
Neqeder zor özgirish he? Sommé urush sépining jehennem patqaqliq akopliridin bu chirayliq binaning appaq balinis yataqlirigha kélip orunlashmaqta iduq. Deslepki künlerde bu yataqlarda adettikiche yétip-qopushqimu jur’et qilalmayttuq. Bu yéngi turmush muhitigha asta-asta könüshke mejbur iduq.
Epsuski, bu makan bashqa terepliridimu yép-yéngi bir dunya ikenduq.
Aldinqi septiki armiyede bar ang bu yerdiki némis puxralirida yoq bolup, armiyining rohi haliti bu yerge kelgiche özgirep bashqa bir tüske kirip bolidiken. Men bu yerge kélip aldinqi septe héchkim bilmeydighan bir ehwalni bilip qaldim: wetendikiler özining qorqunchaqliqidin, peskeshlikliridin meghrurlinip yürishidiken!
Aldinqi septe bir munche ghudurashlar bolup turghandek qilsimu, u xil mijezler wezipe ada qilishqa hergizmu tosalghu bolalmaytti. Eskerlerning bu türdiki ghudurash mijezi héchqachan eskerlerning qorqunchaqliqini keltürüp chiqiralmaytti. Yaq, hergiz uninggha sewepchi bolalmaytti. Aldinqi septe qorqunchaqliq, peskeshlik her da’im hemmining nepritini qozghaydighan nersilerdin biri idi. Bu yerde birer qorqunchaqqa nepretlinish ipadisi bilen birer qehrimanliqqa körsitilgen hörmet hemmige ortaq we éniq ipadilen’gen bir mijez idi. Emma bu doxturxanidiki qarashlarning hemmisila dégidek del buning ziti iken: qilchimu hésyati bolmighan, qutratquluq bilenla küni ötidighanlar hemmidin bekrek yayrap yürishidiken. Undaqlar herqandaq bir pursette özining atalmish chüshenchiliri bilen eng isil eskerning tutqan yolini, qehrimanliq körsitishlirini külkilik qilip teswirleshke, shangxo qilishqa tiriship, qorqunchaq peskeshlerning ipadilirini hemmige ülge bolushqa tigishlik mijez dep maxtap körsitishke tirishidiken.
Hetta bir qisim shermendiler qehrimanlirimizgha exlaqiy pezilettin terbiye bérishke urunushidiken!
Ene shundaqlardin birsi doxturghanida yétiwélishni meqset qilip qolini chégra simigha sürkep yara qiliwélip özini késel qilip körsiteligenlikini, ene shu kichikkine yarisini bahane qilip ta bügün’giche balnistin chiqmay yétip kéliwatqanliqini maxtinip turup sözlep ketken idi. Bu shermende aldinqi septin ene shundaq bir saxtipezlikke tayinip qaytip kéliwalghan birnime iken. Emma bu saxtipez, özini yarilandurushqa qandaq jasaret körsetkenlikini maxtap köptürüp, xuddi bir eskerning qehrimanlarche jeng qilip qurban bolghanliqidinmu ashuriwetken idi. Uning bu kapshishlirini beziler ün chiqarmay anglap olturghan bolsa, beziler anglimay kétip qalatti. Yene bir qisimlar uninggha qayil bolup medhilermu oqushqa kirishken idi!
Bundaqlardin qattiq yirginettim. Ularni körsem ghezeptin mingemdin tütün chiqip kétetti. Qolumdin néme ish kéletti? Bu yerde bundaq küshkürtküchilerning biljirlashlirigha yol quyulidiken. Amal yoq. Bu hadisilerdin mes’ul kishiler choqum xewiri bolishi kérek idi. Emma bundaqlarni chekleydighan héchqandaq bir tedbir yoq idi.
Shundaq qilip dawalinip aran mangalighidek boliwalghinimdin kéyin bérlin’gha bérip kélish üchün ruxset aldim.
Ras dégendek acharchiliq hemme yerni qaplap ketken iken. Shunche heshemetlik bir sheher acharchiliq destidin tolghanmaqta idi. Hemme yerde naraziliqlar yamirap ketken bolup, her türlük herbilik saheliridiki paranglarmu bayiqi doxturxanida bolun’ghan gep-sözlerdin anche perqlinip ketmeytti. Bulargha qarap, bu türdiki shermendiler öz közqarashlirini tarqitishnila meqset qilip bu yerlerde aylinip yürgen birnimilermu qandaq dégen guman’ghimu kélip qalattim.
Myunxénda ehwal buningdinmu beter, téximu éghir ikenlikini kördüm.
Dawalinip yaxshi bolghinimdin kéyin balnistin chiqip arqa sep teminat bataliyonigha kirdim. U chaghlarda sheher tonulghusiz halgha kélip qalghan bolup, hemme yer renjishler bilen, mijezi bozuqlar bilen, til-haqaretler bilen tolghan idi. Arqa sep teminat bataliyonidiki ehwalmu uningdin qélishmaydu dégidek idi. Buninggha yene aldinqi septe birer sa’etmu turup baqmighan esker chéniqturghuchi ofitsérlarning aldinqi septe piship qitmalliship ketken pishqedem eskerlerge tutqan körengliki qoshulup kishini bekla bizar qiliwitetti. Ular héch bir ishni pishqedem eskerlerdek mukemmel bijirelmeytti. Derweqe, pishqedem eskerlermu aldinqi seplerde könüp ketken bir qisim ishni asinigha tartidighan mijezlirimu yoq emes idi. Emma ularning bu türdiki ishni asanlashturush usullirini bu yerdiki bashliqlar peqetla bilmeytti. Bolmisa, jeng körgen bundaq pishqedem eskerlerning mijezini aldinqi septe turup baqqan ofitsérlar bekla yaxshi chüshen’gechke ular bilen patla chiqiship kiteleytti. Emma bu yerdikiler hemme ishni qiyinlashturiwetidighanlardin idi. Bulardin bashqa, bu yerdiki omumiy közqarash bekla xarap halette idi. Aldamchiliq, qaqti-soqti, bir-birini qoyush, achközlük qatarliq hönerler bilen shoghullinidighanlar bu yerde eng eqilliq kishiler dep qarilatti. Rastchilliq bilen sadaqetlik bolushlar bu yerde ajizliq, axmaqliq dep qarilidiken. Bu yerdiki barliq ishxanilar yehudiylar bilen liq toldurulghan bolup, katiplarning hemmisi dégidekla yehudiy, yehudiylarning hemmisi dégidekla katip boliwalghandek menzire körünetti. Aldinqi septe bekla kam yoluqidighan bu ’tallan’ghan érq‘ kishilirining arqa sep ishlirida shunche köp orun’gha irishiwalghanliqigha qarap heyran bolghan idim. Men ularning arqa sep xizmetliride aldinqi septikidin hessilep köp ikenlikige qarap heyran bolushtin bashqa qolumdin birer ishmu kelmeytti.
Ehwalimiz iqtisadiy tereplerde téximu weyrane ehwalda ikenlikini kördüm. Bu yerlerde yehudiy jama’iti heqiqtenmu ”jiddiy éhtiyajliq amillar“ qatarigha ötiwalghan iken. Bu türdiki ömchükler gérmaniyining hemme yérini torlap, némislarning qénini asta-asta imishke kirishken idi.
Urush matériyalliri bilen shoghullinidighan shirketler wastiliq yollar bilen erkin qoyiwitilgen bolup, ular milliy igilikke eng axirqi zerbisini bérishning yolini tépiwélishqan iken.
Cheklimisiz merkezleshtürgüchilik tüzümining zörürlikini hemme kishi qobul qilip bolghan iken.
Shundaq qilip, 1916~1917-yilining qish pesilidin bashlap ishlepchiqirilghan mallarning hemmisi dégidek yehudiy kapitalining tézgini astigha kirip bolghan iken.
Undaqta xelq kimdin nepretliniwatidu?
Shu chaghda, intayin échinish ichide shuni tonup yettimki, eger bu ishlarning derhal aldi élinmighinida, qorqunushluq apet keltürüp chiqiridighan musibetlik künlerning otturgha chiqishigha tula bek uzun waqit qalmighandek körünmekte idi.
Yehudiylar némislarning térisini shölüp qénini ichiwatqan bir peytte, xelqimiz prusiyiliklerge qarshi küshkürtilmekte idi. Aldinqi septe bekla ashkare otturgha chiqqan bu türdiki teshwiqatlar arqa seplirimizdimu héch bir qarshiliqqa düch kelmey yéyilmaqta iken. Prusiyining yimirilishi bawyéragha héchqandaq payda keltürmeydighanliqini, hetta del buning eksiche prusiyining aghdurulishidin kéyin bawyéraningmu halaket girdawigha mejburi heydilidighanliqini oylaydighan birmu némis yoq idi.
Bu türdiki hadisilarni körüp könglüm bekla yérim bolatti. Men bu ishlarda yehudiylarning hiliger, aldamchiliqidin bashqa héchnersini körmeyttim. Ularning bu qiliqi − prusiye düshmenlikini peyda qilishi − ularning diqqitimizni bashqa tereplerge buriwétish üchün oynawatqan rezil sheytani uyunidin bashqa nerse emes idi. Bawyéra bilen prusiye bir-birsi bilen tutushiwatqanda yehudiylar ularning bar-yoqini közige qaritip turup sirip-süpürüp yalmap yutmaqta idi. Yeni, bawyéraliqlar prusiyiliklerge qarshi küshkürtiliwatqan bu peytlerde yehudiylar inqilap partilitish teyyarliqigha kiriship, bawyéraliqlar bilen prusiyiliklerni yer bilen yeksan qiliwétish pilanini tüzüp heriket bashliwetken idi.
Men némis irqi ichidiki bu tür mel’unlarche ittipaqsizliqlargha chidashliq birelmigenlikim üchün aldinqi sepke qaytip kétimen dep iltimas sundum. Eslidinla myunxén’gha kiler-kelmeyla aldinqi sepke qayturulushumni telep qilip kelmekte idim. Tengrige shükri, axiri aldinqi sepke qayturuldum.
1917-yilining mart éyida qaytidin burunqi polkimgha qoshuliwalghan idim.
Chong Xa’inliq
1917-yilining axirlirigha kelgiche qisimlirimizning jenggéwarliqi eng töwen sewiyelerge chüshüp qalghan bolsimu, armiyimiz rusiyining yimirlishidin kéyin qaytidin yéngi ümid, yéngidin jasaretke érishish üchün gheyret körsitishke bashlaydu. Shundaq qilip, gérmaniyining bu urushta nimila bolmisun axirqi ghelibini qolgha keltüreleydighaniliqigha bolghan ishenchi tughulghan idi. Bu ishench pütün qoshunlargha kéngiyishke bashlaydu. Shundaq bolghachqa qaytidin jenggiwar marshlar oqulushqa bashlinip, yaman xewer tarqatquchi qaghilarmu otturluqta körünmeydighan weziyet shekillenmekte, hemme kishi weten ishqida yanmaqta idi.
1917-yilining küz aylirida italiyining meghlop qilinishi pütkül jengchilerni zor derijide ümidlendüridu. Bu ghalibiyet, rusiye urush sépidin bashqa yerlerdimu choqum muhasirini bösüp ötüsh mumkinchilikining barliqini ispatlap bermekte idi. Milyonlighan kishiler chin qelbidin ghalibiyet ishenchke tolghan bolup, 1918-yilining bahar aylirini xatirjem bolup ümid bilen kütmekte idi. Buninggha nisbeten düshmen terepning weziyiti éghir buzghunchiliqqa uchrighandek körünmekte idi. U yilqi qish ayliri némis qoshunliri üchün éytqanda bashqa yillardikidin xélila xatirjem ötmekte idi. Emma bundaq jimjitliq, boran-chapqunning aldidiki jimjitliqtin bashqa nerse emes idi.
Aldinqi septikiler axiri chiqmighan bu jengning ghalibiyitini qolgha keltürüsh üchün eng axirqi teyyarliq ishlirigha kiriship ketken idi. Keyni üzülmey kéliwatqan arqa sep teminat buyumliri bilen eskerler gherbiy frontqa yötkelmekte, qisimlar omumiy hujumgha ötüsh üchün telim-terbiye élishqa bashlighan, buning üchün axbarat toplashqa kiriship ketken idi. Gérmaniyide, del shu peytte eng peskesh oyun barliqqa kélidu.
Gérmaniye urushta ghalip chiqalmasliqi shert ikenduq! urushta ghalip kelgen némislar tugh kötürüp tentene qilishidighan, hemme kishi buning üchün özini béghishlashqa teyyar turiwatqan bir peytte, némis düshmenliri némislarning etiyazliq omumiy yüzlük hujumini téxi bashlanmay turupla zakisida bughup tashlash, shu arqiliq ghalibiyetke érishelmes qiliwétish üchün bir charini ishqa sélishidu: oq-dora we arqa sep teminat sépidikilerni omumiy yüzlük ish tashlap namayish qilishqa qozghaydu!
Eger bu qétimqi namayish muweppeqiyetlik élip bérilsa némis urush sepliri yimirilip ketken, némislar tugh kötürüp zeper tentenisi ötküzelmeydighan ehwal otturgha chiqip, worwartsning arzuliri emelge ashurulghan bolatti. Qural-yaraq, oq-dora yitersizliki sewebidin urush sepliri bir nechche heptige qalmay düshmen teripidin bösülüp tire-pireng qilinishigha ishen’gen idi! bundaq bir weziyet astida, omumiy hujum yoq bolup, antanta küchliri qutquzup qélin’ghan, buning aqiwitide intérnatsyunalchi kapital küchliri gérmaniyini tézgini astigha éliwalalighan, markisizmchilarning hilisige tayinip xelqni qaymuqturush gherizi ishqa ashurulghan bolatti.
Intérnatsyunalchilar kapitalining hökmüranliqini tikliwélish üchün milliy igilik weyran qilin’ghan bolishi lazim idi. Bu ghaye bir qisim kishilerning axmaqliqi we nadanliqi sewebidin, yene bir qisim kishilerning yoshurun xa’inliq qilishi sewebidin ishqa ashurilishi pilanlan’ghan idi.
Emma ular ishench qilip kéliwatqan namayish ularning bu pilanini emelge ashurush imkaniyitini yaritip bérelmigen idi. Aldinqi septikilermu arqa sep yardimidin mehrum bolmidi. Chunki bu qétimqi namayish aldinqi septiki eskerlerning oq-doriliri tügep urush seplirining yimirilishini keltürüp chiqarghudek uzun dawamlishalmighan idi. Shundaqtimu bu heriket jenggiwarliqqa intayin éghir tesir körsitip bekla éghir ziyanlarni keltürüp chiqarghan idi.
Otturluqta mundaq bir su’al éqip yürmekte idi: wetendikiler urushta ghelibe qilishni xalimighan tursa armiyimiz yene nimige urushni toxtatmaydu? Shunche zor yoqutulush bilen shunche éghir pidakarliq körsitishning nime zörüriyiti bar? Ghelite ehwal, jengchiler urushta ghelibe qilimiz dep jeng qiliwatsa, wetendikiler namayish qilmaqta idi!
Yene bir su’al shu idi: bunche urunushlar düshmen’ge qanchilik zerbe peyda qilalaytti?
1917~1918-yil arisidiki qish éyida ittipaqdashlar qoshunining urush seplirini qara bulut qaplashqa bashlaydu. Düshmen küchliri töt yildin béri büyük gérmaniye küchlirige hujum qilip kelgen bolsimu yéngip chiqalmighan idi. Emma bu büyük küchning peqet birla qoli kargha kelmekte bolup, özini qoghdash üchün birla qoli bilen hem qalqan tutushqa, hem qélichini qénidin chiqirip héli gherpke, héli sherqqe héli jenubqa shiltishqa mejbur qalghan idi. Mana endi bu büyük küchning keyni teripi bilen yéqinidikilerdin bixeter halgha kélip qol-putliri kishendin qutulghan bir weziyetke érishken idi. Burun némislar düshmenliridin birsini meghlup qilish üchün derya-derya qan töküshke mejbur bolghan bolsa, mana emdi qalqan bilen qilichini birleshtürüp gherp terepke hujum qilish pursitini qolgha keltürgen idi. Bu kemgiche düshmenliri uni yéngelmigen bolghachqa, emdi hujum qilish nöwiti tebi’iy halda némislarda idi.
Düshmenler endi gérmaniye ghalip kélidighan boldi déyiship qorqup ghalildap titirimekte idi.
Londun bilen parizhda keyni-keynidin muhakime yighinliri ötküzülmekte idi. Öz xelqini gérmaniye urushta choqum meghlop bolidu deydighan geplergimu ishendürelmeydighan bolup qalghachqa, bu künlerde ular teshwiqat pa’aliyetliri bilen shoghullinalishimu bekla teske toxtimaqta idi.
Ularning ehwali aldinqi septimu dölitidikisige oxshash bolup, aldinqi septiki gherb ittipaqdash eskerlerningmu hayajini pesiyip, pütün urush sepliride éhtiyatchanliq, jimjitliq höküm sürmekte idi. Düshmen eskerlirining kibirlik qiyapiti bilen heddini bilmes mijezliri ushtumtutla yoqap kétip yuwashliship, eskerlirining parqirap turghan közliride bir türlük ghem-endishe körünüp turatti. Endi ularning némis eskerlirige bergen bahaliri özgergen idi. Bu kün’ge kelgiche, ular némis eskerlirini choqum meghlop bolidighan bir top saranglar dep qarap kelgen bolsa, endilikte ularning aldida yéqin ittipaqdishi bolghan rusiye qoshunlirini tarmar keltürgen bir küch turmaqta idi. Gérmaniye armiyisining asasiy hujum nishanisini izchil türde sherqqe qaratqanliqi heqiqetenmu dahiyane bir qarar ikenliki éniq idi. Mundaq qarimaqqa, némisla üch yilghiche toxtimay rusiyige hujum qilip turghan bolup, bu jeryanda tüzük bir netijigimu érishelmigendek qilatti. Shunga düshmenler gérmaniye rusiyige hujum qilip héchqandaq netijige érishelmeydu déyiship qattiq mazaq qilishqan idi. Ular, rusiye san jehettiki üstün eskiri küchige tayinip gérmaniyini choqum bir küni meghlup qilidu dep ishen’gen idi. Bu jeryanda gérmaniye éghir ziyan’gha uchirap bekla köp qurban bérip, axirida ajizlap meghlop bolidighanliqi éniq dep qarishatti.
1914-yili sintebirdin bashlap tannénbérg urushida qolgha chüshken urus esirliri keyni üzülmey izchil türde gérmaniyige toshulushqa bashlighan kündin buyan, bu ros esir yötkesh ishi bir künmu toxtimay dawamliship kelmekte idi. Shuninggha qarimay, büyük charusiye impiriyisi tarmar keltürülgen her bir urus qisimlirining ornini yéngi qurbanliq qoshunliri bilen toluqlap urushni dawamlashturup kelmekte idi. Gérmaniye bundaq bir beslishishte yene qanchilik berdashliq bireler? Gerche künlerning biride gérmaniye urushta yéngip chiqalisimu, ruslar téxi urushqa qatnashturmighan eng axirqi zapas qoshunlirini aldinqi sepke toshup kelse halsirighan gérmaniye yene qaysi eskiri bilen taqabil turalaydu? Bundaq bir weqe qachan yüz bérishi mumkin? Bu türdiki mölcherlerge asaslan’ghanda, roslarning urushta yéngip chiqishi üchün bekla uzun waqit kétetti. Emma axirqi ghelibe choqum roslargha mensüp bolishi muqerrer idi.
Mana endi antanta tereptikilerning eng axirqi ümidlirimu tügimekte idi. Ortaq menpetler üchün qurban bergen, eng chong pidakarliqlarni körsetken bir ittipaqdishi barliq küchidin ayrilip, yéngilmes rehimsiz bir küchning aldida parakende bolup yürmekte idi. Endi ular kélidighan bahar yene nime palaketlerni keltürüp chiqirar dep qorqup ensirimekte idi. Mana endi ular bügün’giche némislarni yéngelmigen iken, gherp urush sépigha jaylishiwalghan bu qehriman dölet barliq küchi bilen gherpke qarap atakigha ötüsh aldida turiwatqan bir peytte, ularni yéngishke qandaqmu közi yetsun!
Jenubi tirol taghlirining sayisi, közlirige qosh körinip düshmenlirige tehdit salidighan bir diwidek xiris qilip turmaqta idi. Flandrésning tumanliri astida kadorna urushida qattiq zerbe yigen qoshunlarni éghir ghem basqan bolup, ular endi urushta yéngip chiqimiz deydighan xiyalning ornigha qéchip qutulush mumkin bolmaydighandek körün’gen tarmar keltürülüsh qorqunchi astida izilmekte idi.
Soghuq shamal howuldighan u kichilerde némis aldinqi yürüsh qisimliri düshmen mudapiye sépini büsüp ötüsh herikitige atlinish aldida turiwatqan bir peytte, bu hujum pilanidin xewerdar bolghan düshmen qoshunliri qattiq ghemde qalghan bir peytte, gérmaniye tewesidin qizil bir yalqun kötürilishke bashlap, némis qoshunliri turiwatqan eng yiraqtiki top oqliri uyiwetken azgallarni akop qilip yatqan némis eskerlirigimu bu yalqun körünüshke bashlaydu.
Némis qisimlirigha omumiy yüzlük qaytarma hujumgha ötüsh üchün eng axirqi boyriqlar bériliwatqan bir peytte, gérmaniyide omumiy yüzlük namayish herikiti qozghilidu!
Bu weqe körülgen dseslepki peytlerde hemme kishi heyran bolup jimip ketti. Emma uzun’gha qalmay düshmen teshwiqatchiliri chongqur bir tiniwélip, sa’etler 12 ge dang urishi bilen teng gérmaniyidin kelgen bu yardemge pütün küchi bilen ching ésilidu. Ular derhal heriketke atlinip yoqulush girdawigha kélip qalghan jenggiwarliq iradisini bashqilatin janlandurushqa kirishti. Ular bu ushtumtut yüz bergen hadisidin paydilinip urushta choqum némis armiyisi üstidin ghalip chiqidighan bolduq dep ishinip küchep teshwiq qilishqa kirishidu. Bu peytte dunyadiki eng chong urushlardin birsi bolidighan némis armiyisining qaytarma hujumgha ötüshni kütüp turiwatqan polklargha bu urushning teghdiri némis qoshunlirining qaytarma hujumigha baghliq bolmastin, belki bu qaytarma hujumgha estayidilliq bilen taqabil turalishimizgha baghliq deydighan bir tuyghuni bérishke bashlighan idi. Némis qoshunliri herqanche ghalip kelgen bolishidin qet’iy nezer, ular wetinige qaytip barghinida sanaqsiz urushlarda yéngip chiqip ghalibiyettin hushini yoqatqan bu némis armiyisini tentene bilen tebrikleshke héch kim aldigha chiqmaydu. Ularni kütiwatqini wetinini astin-üstün qiliwétidighan bir inqilap borini dep küchep teshwiq qilishqa kirishmekte idi.
En’giliye, fransiye we amérika metbu’atliri bu xosh xewerni öz mushtirilirining mingisige quyiwétishqa kiriship, intayin ustiliq bilen teshwiqat qilishqa kiriship aldinqi septiki eskerlirining jenggiwarliqini ashurush pursitini qolgha keltürüshke tirishmaqta idi.
”gérmaniye inqilap harpisini yashimaqta! shuni késip höküm qilimizki, endi antanta küchliri némislar üstidin choqum ghalip kélidu!“ harghin gherp tommiylarning uyushup qimir qilduralmaywatqan put-qollirigha jan kirgüzüshning eng ünümlük dorisi bu türdiki teshwiqat idi. Endi ularning eskerliri qaytidin miltiq-pilimotlirigha, top-zembireklirige qaytidin ching ésilip némislarni oqqa tutushqa kirishelishi, qorqup öz sayisidinmu ürkigidek ehwalgha chüshüp urush sepliridin keynigimu qarimay qachqan bu mitiler mana endi qaytidin ümidlinip qarshiliq körsitishke atlinishi mumkin idi.
Gérmaniyidiki oq-dora, qural-yaragh arqa sep teminat sahesi boyiche partilighan bu namayish düshmen sépida ene shundaq tesir peyda qilghan idi. Gérmaniyide yüz bergen bu paji’e antanta ittipaqigha eza eller xelqining ghalibiyetke bolghan ishenchini kücheytip, ularning aldinqi seplerde ümitsizlik ichige pétip qalghan harghin eskerlirini qaytidin ümidlendürmekte idi. Netijide, némis jengchiliri bu namayishning bedilini minglighan némis jengchilirining jénini sélip toleshke mejbur boldi. Emma xelqni bu namayishqa küshkürtken u peskesh kishiler eslide inqilawiy hökümetning eng yoquri orunliridin mewqege érishish üchün namzat bolghan kishiler idi.
Gérmaniyide bolsa némis xelqi bu weqedin kélip chiqqan aqiwetlerge berdashliq bireligendek körünsimu, düshmen döletler bu ishtin nurghun jehetlerde öz paydisigha ish köridu. Endi ular hemmidin mehrum qalghan qoshunlirining jenggiwarliqini eslige keltürüsh üchün tirkishish ornigha némis seplirini bösüp ötish xiyalini qilishmaqta idi.
Ras dégendek, barliq insanperwerlik mölcherlirige asaslan’ghanda eger gherp urush sépidikiler némis qaytarma hujumlirigha yene bir qanche ay berdashliq bireliginide urushta gherp ittipaqdashlirining ghalip kélishi mumkindek qilatti. Ularning barliq parlaméntliri téximu yaxshi istiqbalni qolgha keltürelishimiz mumkin dep qariship, gérmaniyini yimirip tashlashni meqset qilip teshwiqat sahelirige intayin zor meblegh sélish qararini élishidu.
Untulghusiz Eslimiler
Menmu deslepki ikki qétiliq hujum bilen eng axirqi hujumgha qatnishish bextiyarliqigha érisheligen idim.
Men qatnashqan bu qaytarma hujumlar ömürümde körgen mislisiz daghdugha peyda qilidighan we menggü ésimdin chiqmaydighan eslimilirim qataridin orun alghan idi. Bu hujumni misli körülmigen dep atishimdiki sewep, bu qétimqi urush xuddi 1914-yilidiki hujumgha oxshash mudapiyilinish tüside emes belki hujum qilish xaraktiridiki bir urush idi. Dozaqtek bir urush meydanida üch yil turup kelginimdin kéyin bu jeryanning hésap kitawini qilish möriti kelgenliki üchün, akoplarda, mina kömülgen tar egri-toqay yollarda némis qisimliri erkin bir nepes éliwélish pursitige érisheligen idi. Ghalip qoshunlirimiz yene bir qétim téximu kütirenggü rohluq halda hujumgha atlan’ghan, menggülük puraq chiqirip turidighan archa shaxliridin yasalghan axirqi qétimliq tajlar ghalibiyet bilen bizelgen bayraqlargha taqaldi. Yene bir qétimliq yolgha chiqqan qoshunimizning axiri üzülmey kélip turghan polklirimizdin yangrighan weten marshliri kök yüzige tarqilip eksada chiqarmaqta idi. Ene shundaq qilip tengri bu nankör qullirigha yene bir qétim merhemet yaghdurghan idi.
1918-yilining eng shiddetlik jeng boliwatqan künlerning biride urush sépide köngülsizlik peyda qilidighan bir gep yamirashqa bashlaydu. Weten ichide naraziliq heriketliri hüküm sürmekte idi. Bu néme gep endi? Qoshunimizning her qaysi qisimlirida bekla köp gepler éqip yürmekte idi. Yeni bu urushning héchqandaq bir ghayisi yoq, bu urushta ghelibe qazinishqa peqet kalwalarla ishinidu deydighan gepler éqip yürmekte idi. Shundaq bolghachqa, bu urushni dawamlashturushta ching turiwélish xelqqe qilche paydisi yoq, bu urushtin kapitalistlar bilen xandanliq ikkisila menpettar bolidu dégen gepler tarqilishqa bashlighan idi. Arqa septin kéliwatqan bu shawqunlar qisimlar arisidimu munazirilerning qozghulishigha sewep bolmaqta idi.
Bu türdiki gep-sözler burun aldinqi septiki eskerler arisida bunchilik naraziliq qozghap baqqanmidi? Omumiy saylam ötküzüsh shunchilik muhim bir ishmidi? Biz töt yérim yildin béri saylamni dep urush qilduqmu? Bu heqiqetenmu ademning mijezini buzidighan bir ehwal idi. Urushning muddasini özgertish dégenlik, bu urush üchün jénini pida qilip qewride yatqanlarning heqqini bilip turup tartiwélish dégenlik bolatti. Yéngi polklar flandré urushida jan tikip atakigha ötkinide ”yashisun mexpi awaz, yashisun saylam!“ dep shu’ar towlap chiqqini yoq. Ular ”hemme gérmaniye üchün!“ dep jan pida qilishqan idi. Bu anche bek perq qilip ketmeydighan shu’ardek qilghini bilen, ehmiyiti bekla chong idi. Shuninggha qarimay bu saylamda saylinish we saylash heqqini telep qiliwatqanlar saylamda yéngip chiqish üchün hergizmu jengge kirip baqmighan. Aldinqi front − partiyining bedbexlirini qet’iy tonimaytti. Yara izliri bilen, cholaq aqsaqliq bilen jengge qatnishiwatqan shereplik némis eskerliri bu parlamént dépotati déyilidighan ependilerning mutleq köp qismini tonimaytti.
Ébértning, shéydmanning, bardning, lyébknéktning we shuningdek ularning egeshküchilirining bu yéngiche urush ghayilirini aldinqi septe jeng qiliwatqan pishqedem eskerler bek qollap ketmeytti.
Akoptin étilip atakigha ütüp baqmighanlarning armiyidikilerni közde tutmastin hoquqni qolgha kirgüzüsh üchün urunup yürüshlirini peqetla chüshinelmidim.
Emma méning közqarishim bashtin tartipla qilche özgermey kelmekte idi.
Burundin tartipla bir tiyin’gha erzimes bu diwane siyasetchiler gurohidin qattiq yirginettim. Uzundin béri bu sahede millet menpetini ghaye qilghan bolmastin belki quruq yanchuqlirini pul bilen toldurush meqsitide heriket qilinidighanliqini bekla éniq kördüm we buni hés qilghan idim. Mana bügün, yénini toldurush üchün pütün milletni pida qiliwétishke, lazim tépilsa hetta gérmaniyining weyran bolishighimu maqul halgha kelgenlikini körüp, bu türdiki teyyartaplarni qatar tizip dargha asidighan waqti keldi depmu oylap kitettim. Ularning déginige maqul bolush dégenlik, bir qanche oghrining menpetini dep pütkül xelqning, barliq ishchilarning menpetini qurban qiliwétish dégenlik bolatti. Bu yene kélip axirqi hésapta gérmaniyini qurban qilishni keltürüp chiqiratti.
Jeng qiliwatqan qisimlarning mutleq köp qismi del shundaq oylimaqta idi. Shuninggha qarimay wetendin kélidighan zapas küch barghansiri köpeymekte bolup, bu yardem küchlirining köpiyip bérishi qoshunimizning küchini artturush ornigha téximu beter ajizlashturush rolini oynimaqta idi. Eslide ularning közide bu yash eskerler bilen bu tüwen tebiqe sinipidikilerning qilche qimmiti yoq idi. Yashlarni yprés etirapida bolghan urushqa iwertken dölet bilen, bu qétim yashlarni iwertken döletning bir dölet ikenlikige ishenmek tes idi.
Awghust ayliri bilen sintebir aylirida urush sepliridiki yimirilish shepiliri barghansiri küchiyip kétiwatqanliqi körülüshke bashlaydu. Bolmisa düshmen küchlirining hujumliri peyda qilghan tirkishish burunqi mudapiyilinish urushlirigha qarighanda bekla ajiz idi. Bu hujumlargha qarighanda sommé urushi bilen flandré urushliri bekla shiddetlik yüz bergen idi.
Sintebirning axirlirida bizning polk burun yash pida’ilargha tayinip qolgha keltürgen yerlerni üchinchi qétim qayta ishghal qilghan idi.
U künler heqiqetenmu isil künler idi
1914-yilining öktebir we noyabir aylirida, polkimiz tunji qétimliq urush tejribisini ene shu jeng meydanlirida qolgha keltürgen iduq. Shu qétimqi urushqa bizning polk xuddi tansigha chüshkendek jeng meydanigha kirip kelgen idi. Pütün eskerler weten ishqida, weten marshlirini yangritip shu qétimqi jeng meydanigha tashlan’ghan idi. U chaghda eng qimmetlik janlar xoshalliq ichide, wetinimizning erkinliki bilen musteqilliqi üchün dep pida qilin’ghan idi.
1917-yilining iyol aylirida bizning üchün qutluq bilin’gen bu tupraqlargha ikkinchi qétim ayaq basqan iduq. Bu tupraqlarda, hemmisila téxi bala yashtiki eng ésil sebdashlirimiz yatmaqta idi. Bu yashlirimiz qedirlik wetinimizni dep telep qilip turup, hayajan ichide özini qurban qilghan idi!
Polkimiz ichide birdek atakigha chiqqan bizler, ta ölgiche sadaqetlik bilen, ita’etmenlik bilen jeng qilimiz dep qesem bergen bu meydanlarda, könglimiz yérim bolghan halda sükütte turup öttüq.
Üch yil burun polkimiz teripidin hujum bilen qolgha keltürgen bu yerlerni mana emdi qattiq ching turup urushup mudapiye qilishimizgha toghra kéletti.
Üch kün’giche dawamlashqan shiddetlik oqqa tutushtin kéyin, en’giliyilikler flandrége omumiy yüzlük hujum bashlashqa teyyarlanmaqta idi. Shu chaghda hetta ölgenlerning rohlirimu qaytidin tirilip göridin chiqip kelgendek bilinmekte idi. Polkimiz patqaqliq yerge ching chapliship qalghan idi. Ular akoplardin hujumgha ötken, azgallarda kömülüp qalghan bolsimu bu patqaqliqni hergizmu qoldin bermigen idi. Emma burun yüz berginidek, qoshunimizning adem sani barghansiri aziyip kétiwatmaqta, seplermu barghansiri shalanglap kétiwatmaqta idi. Axiri, 1917-yilining 31-iyol künisi en’giliye qoshunliri qaytarma hujumgha ötidu.
Awghust éyi kirishi bilen qisimlirimiz ornini boshitishqa mejbur boldi
Polkimizning eskiri küchimu aziyip bir nechche rotigha chüshüp qalghan idi. Bu rotilar harghin bir halette keynige qarap chékinishke bashlidi. Hemme patqaqqa milen’gen, xuddi erwahlarghila oxshap qalghan idi. Biz ketkendin kéyin, en’giliye qoshunliri biz turghan yerdiki yüzligen zembirek oqi uyiwetken top oqi azgalliridiki jesetlernila körelidi.
1918-yilining axirlirigha kelginide, 1914-yili umumiy hujumgha atlan’ghan yerlirimizge üchinchi qétim ayaq basmaqta iduq. Burun ariliqta dem élip ötidighan kominés kenti hazir resmiy bir urush meydanigha aylinip qalghan iken. Eslide urush meydani özgermigini bilen, jengchiler burunqi eskerler emes idi. Endiliktiki bataliyonlar siyasiy ishlarghimu arilishidighan bir qoshun’gha aylan’ghan idi. Wetendin tarqilip kelgen bu waba hemme yerde körsetkinidek öz tesirini bu yerdimu körsetmekte idi. Shundaqtimu wetendiki siyasettin perqliq bir siyaset bilen shoghullinip kelmekte idi.
13~14-öktebir künliri en’giliye topchiliri yprésning jenubidiki urush sepliride zeherlik gaz bombilirini yaghdurushqa bashlaydu. Ular ishletken bu gaz bir xil sériq renglik zeherlik gaz bolup, wujudimiz bu gaz bilen uchrishishtin burun uning qandaq ekis tesirlirining bolidighanliqidin peqetla xewirimiz yoq idi. Men bu gazning körsetken tesirini shu kichisi bildim. Wérwikning jenubidiki bir igizlikte, 13-öktebir axshimidin bashlap nechche sa’etlep bu tür gaz bombisining hujumigha uchriduq. Bu apetlik bombardiman arilap-arilap dawamliship neq bir kiche dawam qildi. Yérim kichide bir qismimizni arqa sepke chékindürüp kétishti. Bu eskerlerning bir qismi yol üstide qurban boldi. Ménimu etigen seher waqtida zeherlik gaz tesiridin qattiq aghriq qiynashqa bashlap, yérim sa’ette bir aghrish küchiyip barmaqta idi. Deldengship méngip yürüp ming teste keynige chékindim. Közlirim ot chaqnighandek bolup chingqilip qattiq échiship aghrimaqta idi. Urush meydanidin pütünley ayrilip chékinmekte idim.
Aridin bir nechche sa’et ötmeyla közlirim qarghu bolup qalidighandek qattiq échiship aghrishqa bashlighan idi. Héchnersini körelmeyttim. Pütün jahan qapqarangghu bolup bilinmekte idi.
Paséwalk doxturxanisigha ene shu halitim bilen kirip kelgen idim. Emma bu doxturxanida wetende inqilap partilighanliqtin xewerdar bolup téximu éghir azapqa duchar bolghan idim.
Xéli waqittin béri etirapni biterep bolghini bilen heddidin artuq yirginishlik tuyulghan bir nerse qaplashqa bashlighan idi. Bir qanche hepte ichide birer ish chiqidighanliqi heqqidiki gep-sözler éqip yürgen bolsimu nime ish yüz béridighanliqini zadila bilelmigen idim. Desliwide, yüz béridighan bu ishnimu xuddi etiyaz peslide yüz bergen namayishqa oxshaydighan bir heriket partilisa kérek dep perez qilghan idim. Köngülsiz kocha xewerliri, bolupmu bir qalaymaqan weziyet peyda qilish éhtimali bolidighanliqi heqqidiki gepler asasen déngiz armiyisi tereptin chiqmaqta idi. Shuninggha qarimay, men bu hadisini keng xelq ammisigha tewe bolmighan bir qisim yashlarning xam xiyalidin tughulghan nerse bolishi mumkin dep perez qilghan idim. Doxturxanidikiler urush pat yéqinda toxtaydu dep ümidlinetti. Shuninggha qarimay buning üchün qandaq chare otturgha chiqidighanliqini héchkim perez qilishalmaytti. Gézit xewerlirinimu közüm téngiq bolghachqa oqiyalmayttim.
Noyabirgha kelgende, weziyet bekla jiddi tüs élishqa bashlidi
Axiri bir küni bala-qaza tuyuqsizla béshimizgha kelgenlikidin xewer taptuq! aptowuzluq kelgen déngiz pilotliri inqilapqa küshkürtishket bashlaydu. Xelqimiz ”menpetini, erkinlikini we ghorurini“ közde tutup qozghitlghanliqi bayan qilin’ghan bu heriketning bir qisim yash yitekchiliri arisida yehudiylermu bar idi. Ulardin birersimu aldinqi sepni körüp baqqan emes. Doxturxanining köz bölümining doklatida üch neper sherq armiyisining quralsizlandurulup puxralar arsigha qayturulghanliqi yézilghan idi. Endilikte u jaylargha qizil bayraqlar qadalmaqta idi.
Bir mezgil ötkendin kéyin özemni sel yaxshilan’ghandek hés qildim. Köz chaniqimdiki qattiq aghrishlar bésiqqan idi. Asta-asta etirapidiki nersilerni körüshke bashlighan idim. Shundaq qilip kelgüside bir kesipni igellep ishqa yarighidek körüsh imkaniyitimning bolidighanliqini oylashqa bashlidim. Shundaqtimu resim sizalighidek körüsh qabiliyitimning eslige kélishidin peqetla ümidim yoq idi. Közümning körüsh quwiti barghansiri yaxshilinishqa bashlighan bir peytte bayiqi wehimilik weqe peyda bolghan idi.
Weten’ge xiyanet qilin’ghan bu ishning awaldin tartip az-tula bolsimu kichik bir da’iridila yüz bergen bir ish bolishini tiligen idim. Hetta bir qanche sebdishimnimu bu qarashqa maqul keltürüshke tirishp baqqan idim. Emma, balnistiki bawyéraliq sebdashlirimning közqarashlirimu inqilapchilarningkidin tula bek perq qilip ketmeytti. Bundaq bir ehwalni yalghuz myunxéndila körülgen bir ehwal depmu éytalmayttim. Chunki bu türdiki saranglarche qarashlar téximu aynip yéyilip barmaqta idi. Wittélsbach sariyidiki isillerge sadiq bolushum bir nechche yehudiyning arzu qilghanlirigha qarighanda téximu ishenchiliktek tuylghan idi. Bu inqilapning déngiz armiyisi teripidin ishqa ashurulghan siyasiy özgirish arzusidin meydan’gha kelgenlikini, bir qanche künde basturiwétilishi mumkinlikige ishench qilip, choqum basturilidighanliqini ümid qilattim.
Men bu weqeni küzitish jeryanida ötken künlerde shu waqitqiche körmigen eng qorqunushluq künlerni béshimdin kechürmekte idim. Kocha xewerliri barghansiri köpiyip, warqirap-jarqirashlarmu küchiyip barmaqta, bu weqening roy bergenliki künsayin éniq bolup körülmekte idi. Men bu ishni birer saraydila yüz bergen bir heriket dep hésaplap kéliwatqan bu ishning eslide bir qétimliq chong isyan ikenliki dawrang qilinmaqta idi. Buninggha qoshulup aldinqi septin qattiq numusini keltüridighan xewerler kélishke bashlighan idi: gérmaniye armiyisi teslim bolushni telep qilmaqtimish. Emma, bundaq bolishi mumkinmu?!
10-noyabir künisi herbiy qisimlargha mensüp bolghan bir pop bizge qisqa bir nutuq sözlesh üchün doxturxanigha kélidu. Biz shu chaghda yüz bergen ishlardin toluq xewer tapqan bolduq.
Men u popning nutqini anglawétip qattiq hayajanlinip ketken idim. Yashinip qalghan bu ghururluq kishi bizge bundin kéyin xohénzollér ewlatlirining padishahliq qilish heqqi qalmighanliqini, wetinimiz bundin kéyin jumhuriyet tüzümi bilen bashqurilidighanliqini, bundaq siyasiy tüzüm özgirishi sewebidin tengrining bizning kechürüm qilinishimizni ret qilmasliqini, kelgüside bizni yitim qaldurmasliqi üchün tengrige du’a qilishimiz lazimliqini sözlewatqinida uning awazi titrep chiqipla qalmay, hetta uning pütün wujudimu titrep turatti. U yene, xan sariyidikiler üchünmu bir qanche éghiz yaxshi gep qilmay turalmidi. Bu pop yene prusiyiliklerge, pütkül némis yurtliri üchün ishligen xizmetlirini eslep ötti. Bu yashan’ghan kishi notuq sözligech yighlashqa bashlishi bilen teng, bu kichik zaldikilerning hemmisining yürekliri hayajandin qattiq güpüldep soqushqa bashlidi. Shundaq perez qildimki, bu yerde bolghanlarning héchqaysi choqum köz yéshini tutup alalmidi. Emma bu yashan’ghan kishi qaytidin sözge kiriship biz hazir urushni toxtitishqa mejbur ikenlikimizni, bundin kéyin wetinimiz intayin qiyin künlerge qalidighanliqini, ghaliplarning déginige maqul déyishke mejbur ikenlikimizni, ularning alijanap pezilitige ishinip urush toxtutush teliwini qobul qilishqa mejbur ikenlikimizni sözlishi bilen teng özemni tutiwalalmay, uning dégenlirining axirini anglashqa taqet qilalmay u yerdin derhal ayrilishqa mejbur boldum. Ushtumtut közlirim qarangghuliship béshim qiyishqa bashlidi. Ornumdin turup u yer-bu yerlerni tutqinimche sendürlüp yürüp yataqxanamgha aranla kéliwaldim-de, derhal özemni kariwatqa étip bash-közümni yotqan’gha ching pürkidim.
Anam wapat bolghandin buyan zadila yighlap baqmighan idim. Bala waqtimda, teghdirim manga ichini aghritmay qattiq éghir künlerni salghansiri ghorurimmu küchiyip barghan idi. Uzun dawamlashqan urush yilliri jeryanida nurghunlighan qedirlik sebdashlirimdin ayrilip qalghan waqitlardimu yighlimighan idim. Chunki ölgen sebdashlirim üchün yighlash, méning üchün bir wijdansizliqtek bilin’gen idi. Chunki méning u sebdashlirim gérmaniye üchün jénini pida qilishqan idi! shuningdek, eng axirqi qorqunushluq jengde zeherlik gaz bombisi arisida qilip közlirim chaniqidin chiqip ketkidek poltiyip chiqip qalghinida endi közüm körmes qarghu bolup qalidighan oxshaymen dep qattiq ümidsizlinip ketken idim. Del shu peyttimu méning wijdanim manga xuddi chaqmaq chüshkendek gürüldep shundaq xitap qilghan idi: ”hey bichare na’ehli, séningdin ming hesse éghir ehwalda qalghan sebdashliringning aldida nale qilishtin numus qilmidingmu!“ bu xitaptin kéyin ün-tünsiz béshimgha kelgenni körüshke gheyret qilghan idim. Emma, bügünki ehwal uninggha tüptin oxshimaytti: bügün wetinimning béshigha kéliwatqan bu külpetler aldida méning béshimgha kelgenler némige erziyitti!
Shundaq qilip körsetken barliq pidakarliqlirimiz, hemmidin mehrum qélishlirimiz hemmisi bikar ketken idi. Shunche uzun yil bikardin-bikargha ach-toq, sosiz qélishqa berdashliq bergen ikenmiz. Dozaq azabi tartqinimizgha qarimay öz wezipimizni orundap kelgen waqitlirimizning qilchimu qimmiti qalmighan idi. Bu urushta ikki milyondin artuq qurban bérishimiz héch némige yarimighan idi.
Menggü keynige qaytmaydighanliqini bilip turup akopliridin étilip chiqip jengde qurban bolghan yüzminglighan jengchiler künlerning biride qebriliridin turup zarlanmasmu? Bu qewriler échilip u yerde yatqan qan’gha, patqaqqa milen’gen qilche zarlanmaydighan qehrimanlirimiz xuddi qisaskar erwahlardek adem balisining milliti üchün pida qilishqa tégishlik wezipisini ada qilghanliqining mukapatini telep qilish heqqidinmu mehrum qaldurghan, ularning bu pidakarliqlirini mazaq qilghan wetinige narazi bolup göridin turup yupurlup kélishidin qorqmamdighandu? 1914-yilining awghust we sintebir aylirida jengchilirimiz mushuning üchünmu özlirini ölümge tutup berdi? Shu yilining küz aylirida pida’iy eskerler polkliri kona jengchilerning izini bésip atakigha ötishimu mushundaq bir aqiwet üchünmidi? On yette yashliq balilar flandrés topraqlirida mushuni dep ölüp bergenmidi? Süyümlük oghullirini qayta menggü körelmeslikini bilip turup azaplinishigha berdashliq bérip balilirini ölümge uzutup qalghan némis anilirining körsetken bu pidakarliqliri peqet mushundaq bir aqiwet üchünmidi? Shunche köp kishilerbügünki bir uchum kishiler hakimiyet üstige chiqiwalsun depla shunche zor pidakarliq körsitishkenmidi?
Uyqisiz ötken kéchilerde, méngip tügetkili bolmaydighan herbiy yürüshlerde halidin ketken némis eskerliri tumuz issiqlarda, qar-shiwrighanliq zimistan soghoqlarda mushuni depla berdashliq bérgen bolghiymidi? Wetinini düshmendin saqlashtin bashqa héchnime xiyaligha kelmey yalqun pürkigüch qurallarda küyüp külge aylan’ghan, zeherlik gaz azabida qilche zarlanmighan jengchilirimiz mushuni dep shunche azap chekken bolghiymidi?
Eslide bu qehrimanlirimiz heqiqetenmu birerdin qehrimanlar xatire heykilige layiq jengchiler idi: ”hey némis yurtigha seperge chiqqan yolowchi, wezipisini sadaqetlik bilen orundighan, wetini üchün hemme nersisini pida qilip bu tupraqlarda yatqan bizdek jengchilerning salimini weten’ge yetküz!“
Undaqta, weten ulargha nime qilip berdi?
Shunche köp qurbanlirimiz üchün wetenning qilip bergini shumidi?
Ötken künlerdiki gérmaniyining qimmiti aran shunchilikmidi? Öz tariximiz aldida bolsimu birer mejburiyitimiz yoqmidu? Wetenning bu qilghanliri shunche parlaq tariximizgha layiq kélermidi? Kelgüsi ewladlirimizgha bu qilghanlirimizni qandaq aqlap körsitelermiz?
Hey peskeshler! nomussizlar! haywanlar!
Bu paji’elerni téximu éniq chüshinish üchün qanchiki köp oylansam, bu peskeshliklerdin nomus qilip yüzlirim qizirip ot bolup yénip kétetti. Shunche éghir xa’inliqning azawigha sélishturghanda, közlirimning aghriqi héchnimige erzimes aghriq bolup tuyulatti.
Shunche paji’elik künlerni uningdinmu échinishliq kéchiler qoghliship ötmekte idi. Arimizdiki axmeaqlar bilen yalghanchilar, yaki rehimsizlerla düshmenliridin rehim-shepqet kötishi mumkin. U kéchilerde bu weqeni pilanlashqanlargha qarita küchlük öchmenlik hés qilghan idim.
Shu künlerde, özemning bundin kéyinki istiqbalim heqqidimu bir pilan tüzüshüm lazimliqini hés qilghan idim. U künlerde özemning istiqbalimdin ghem yep kétishimni oylisam külgüm kélidu. Undaq bir yerge öy sélish külkilik bir ish bolmasmidi? Méni bekla ensiretken, özemni tutiwélip oylighinimda undaq bolishigha hergiz ishen’gim kelmeydighan ish axiri yüz bergen idi!
Yariship qélishni meqset qilip markisizmchilarning mes’ollirigha tunji qétim qol bergen gérmaniye hökümdari − impirator ikkinchi wilxélm idi. Bu impirator, ularning hiligerlikidin qilchilikmu gumanlanmighan idi. Emma ular impiratorgha bir qolini qol élishishqa sun’ghan bolsa, yene bir qolida padishagha tiqidighan xenjerni tutup turghan idi.
Yehudiyler bilen hergizmu kélishim tüzgili bolmaytti. Ular bilen sözlishimen démey, bir bolsa hemmige maqulla déyish ya bolmisa hemmini ret qilishtin birsini talliwélishqila bolatti.
Shu waqitta, siyasiy pa’aliyet bilen shoghullinish qararigha kelgen idim.
Sekkizinchi Bab:Siyasiy Pa’aliyetlerge Qedem Qoyushum
1918-yilining béshida qaytidin miyunxén’gha keldim. U yerde ”herbiy komutiti“ ning bashqurushigha ötküzüp bérilgen polkimning iskilat xizmitige qayta orunlashturuldum. Teshkilning ishliri méni shundaq yirgendüriwetkenki, testiq kiler-kelmes derhal yolgha chiqimen dep teyyar turghan idim. Shmidt isimlik aldinqi septiki yéqin bir sebdishim bilen birge trawunstéyn’ge bérip ta lagir tarqilip ketken künlergiche u yerde ishlidim.
1919-yilining mart éyida miyunxén’gha yénip kelgen iduq.
Bu yerdiki ehwallar bekla qalaymaqanliship ketken bolup, xelq mutemadiyen bir qétimliq inqilapqa küshkürtilmekte iken. Eysérning wapati bu inqilapning partilishini tézlitish rolinila oynighan idi. Axiri sowét diktarturliqining hakimiyiti astigha, yeni éniqiraq éytqanda hökümet waqitliq bolsimu yehudiylarning hakimiyiti astigha ötken idi. Eslidinla bu inqilapqa teyyarliq qilip yürgenlerning gherizimu shundaq bir hakimiyet berpa qilishla idi.
Bu jeryanda özemche nurghunlighan pilanlarni tüzüp yürgen idim. Etidin kechkiche bundin kéyin men nime qilalishim mumkin deydighan xiyal bilenla bent bolup yürgen bolsammu, oylighanlirimni emelge ashuralishim üchün tonulghan dangliq birsi bolishim kérek idi. Undaq birsi bolmighinim üchün omumgha paydiliq birer ish qilish imkaniyitim peqetla yoq idi. Gep bu yerge kelgen iken, bugün’giche néme üchün hazirghiche bar bolghan birer partiyige eza bolup kirmigenlikimni izahlap ötüshke toghra kélidu.
Bu qétimqi yéngiche sowét inqilawi partilash bilen teng, tunji qétim özemni shundaq toluq ashikarilidimki, derhal sowét merkizi orginining diqqiti manga merkezliship qalghan idi.
1919-yili 27-afril küni méni tutush üchün adem iwertken bolsimu, ularning aldigha qural tenglep qopal üch kishi diweylep kéliwidi, bu kelgenler méni qolgha qilishqa jür’et qilalmay qoyruqini xada qilip tikiwétishti.
Miyunxin azat qilinip bir qanche kün ötkende, ikkinchi piyadilar polkida inqilawiy weqeler üstide tahkikat qilish xizmet guruppisigha tallandim.
Mana bu, méning deslepki siyasiy xizmet üchün kadirliq wezipisige teyinlinishimning bashlinishi idi.
Aridin bir qanche hepte ötkendin kéyin, herbi septin kelgenler üchün uyushturulghan bir kurusqa qatnishish boyruqini tapshurup aldim. Bu kurusta herbiylerge weten, herbilik jehetlerdiki bezi sawatlarni ögütüshni meqset qilip telim-terbiye bériletti. Bu organ, közqarashlirimiz oxshash bolghan bir qanche kishi bilen tonushiwélish, weziyet heqqidiki mesililerni ular bilen birge chongqurlap talash-tartish qilish pursitini begen idi. Biz bu korusta gérmaniyining yimirilish künlirining yéqinlap kéliwatqanliqini az-tula mölcherliship, noyabir jinayitini ishligen partiyilerge tayinip bu weziyetni ongshighili bolmaydighanliqi, yene bir jehettin yéngi qurulghan ”burju’aziye milletchi partiyisi“ mu herqanche küchlük gheyret körsetkini bilen yüz bergen weyranchiliqni ongshashqa küchi yetmeydighanliqigha ishench hasil qilishtuq. Bundaq qayta qurup chiqish ishini muweppiqiyet bilen orundash üchün bir qatar shara’itlar bolishi shert ikenlikini, bügünki künde bundaq bir shara’it yoqliqi otturgha qoyuldi. Biz shu waqitta perez qilishqan éhtimalliqlar kéyinki waqitlarda birmu-bir ispatlan’ghan idi.
Ene shu sewepler tüpeylidin arimizda yéngi bir partiye qurup chiqish mesilisini munazire qiliship körgen iduq. U waqitta otturgha qoyghan pirinsiplirimizni kéyinki waqitlarda ”gérmaniye ishchilar partiyisi“ öz piti ijra qilishqan idi. Biz yene bu pirinsiplar boyiche qanat yaydurilidighan bir heriketke keng ammini özige jelip qilalaydighan bir isim qoyilishi lazim dep qarighan iduq. Eger bundaq bir isim qoyalmisaq, barliq tirishchanliqlirimizning qilche roli bolmay qalidighanliqi éniq idi. Shundaq qilip bu herikitimizge ”sotsyal inqilawiy partiye“ dégen isimni qoyushni oylinishqa bashliduq. Chunki, bu yéngi herikitimiz ijtima’iy közqarash jehette inqilawiy xaraktirlerge ige idi.
Emma bizni bu isimni oylinishqa mejburlighan esli sewep bashqa idi: emma bizni bu isimni oylinishqa mejburlighan esli sewep bashqa idi:
Shu künlergiche bolghan iqtisadiy mesililerge bolghan köngül bölüshüm bilen bu jehettiki tetqiqatlirim ijtima’iy mesililer da’irisi bilenla cheklinip qalghan idi. Uningdin kéyin gérmaniyining ittipaqdashliri üchün yolgha qoyghan siyasitini tehlil qilish jeryanida bu heqtiki nezerda’irem kéngiyishke bashlighan idi. Eslide men iqtisadiy hayatni xata chüshinip qalghanliqimdin, gérman millitining qorsiqini toyghuzushigha munasiwetlik ghayiwiy pirinsiplarni éniq chüshinip kitelmigen ikenmen. Eslide bu türdiki qarashlar sermayining yalghuz ish sahelirige kapaletlik qilish, shu asasta ishqa orunlishish imkaniyitining köpiyishi yaki aziyishi qataridiki amillar boyiche özgirip turidu deydighan qarashqa asaslan’ghan bir qarash ikenduq. Démek, sermayining milliylishishining ehmiyiti, yene kélip sermayining döletning, yeni milletning tengdashsizliqigha, uning erkinlikige we küch-qudritige baghliq bolishi lazim dep qarilatti. Bundaq bir munasiwet, sermayini, döletni we milletni yalghuz özini saqlap qélish inistinkit küchi yaki tereqqiyat arzusi asasida kücheytish yolini tutqan bolishi lazim idi. Sermayining döletning musteqilliqi bilen hörlikli üchün paydiliq terepke yüzlendürülginide milletning erkinliki, küch-qudritining küchiyishi üchün xizmet qildurush, arlishishini telep qilatti.
Bundaq shertlar astida döletning sermayige qarita wezipisi nisbeten addi we éniq bolishi kérek bolidu. Yeni, dölet sermayining dölet üchün xizmet qilishigha kapaletlik qilishi bilen xelqqe hükmiranliq qilishqa nazaretchilik qilishi lazim idi. Bundaq bir ehwalda, bu ish mundaq ikki türlük cheklime da’irisidin halqip ketmesliki kérek idi: bir tereptin turmushqa kapaletlik qilalaydighan hemde özige özi xoja iqtisadiy siyasetke yar-yülek bolush, yene bir tereptin emgekchilerning ijtima’iy hoquqlirigha kapaletlik qilish bolishi kérek.
Uningdin burun, ishlepchiqirish pa’aliyitining netijisi hésaplinidighan sermaye bilen, quruq perez qilishqila tayinip qolgha keltürülgen sermaye ottursida zadi nime perq bolidighanliqini taza éniq bilip kételmigen ikenmen.
Yoqurida gépi bolup ötülgen kurusta ders bergen profissorlardin biri bolghan gotfryéd fédérning dersliridin bu ikki xil sermaye ottursidiki perqni éniq bilelidim.
Ömrimde tunji qétim xelqaraliq pay chéki sermayisi bilen ikraz sermeye ottursida zadi qandaq perq bolidighanliqinimu bu kurusta chüshiniwalghan idim.
Fédérning tunji qétimliq liksiyisini anglighandin kéyin yéngi bir partiye qurush üchün kéreklik asasiy shertlerning néme bolishi kéreklikini perez qilidim dep hésaplidim.
Manga nisbeten fédérning qimmiti shuki, bu kishi sermayining bu ikki türlük alahidilikini ép-éniq perqlendüreligenliki idi. Yani bu kishi spékulatif sermaye bilen xelq igilikige baghliq bolghan sermayining tüptin oxshimaydighanliqini intayin yaxshi bilidighan birsi idi. Bu ikkisining menggülük shertliridin biri bolghan ösümnimu ép-éniq chüshendürüp bireligen idi. Uning asas hésaplinidighan mesililer heqqidiki tepsili chüshendürüshi shunchilik mukemmel idiki, uning dégenlirini birer pakitqa asaslanmay turup tenqitleshke urunidighan birsi uning dégenlirini nezeriye jehette toghriliqigha köp naraziliq bildürmeyla qalmastin, uning dégenlirini emeliyette ijra qilishqa bolidighanliqigha qilche guman qilmaytti.
Birer heriket programmisi teyyarlimaqchi bolghan birsi, birer ishni emelge ashurushqa lazimliq hertürlük imkaniyetlerni otturgha qoyushni özige wezipe qiliwalmastin, bu ishni emelge ashurushqa bolidighan bir ikenlikini éniq otturgha qoyushni özige wezipe qilghan bolishi kérek. Éniqiraq éytqanda, bundaq birsi wastilargha ching ésiliwalmay, ghayini asas qilip pilan tüzishi lazim. Bu noqtidin élip éytsaq, birer közqarashning emelge ashurulishining asan yaki tes bolishi mesilining muhim noqtisi emes, belki pirinsiplargha muwapiq kélish-kelmesliki mesilining muhim noqtisidur. Programma tüzüshke kirishken birsi, eger emeliyetke tayinish ornigha ”oportünite“ dep atishidighan nerse bilen uning tesir körsitishchanliqini muhim orun’gha qoyiwalsa, uning qilghan ishi bojalayan insaniyetke yol körsetküchlük qilidighan qutup yultuzi bolush rolini yoqutup, adettiki bir rétsipqa aylinip qalidu. Birer heriket programisini tüzüshke tutush qilidighan birsi bu heriketning ghayisini otturgha qoyishi, siyasiy bilen shoghullinidighan kishi bolsa bu ghayining emelge ashurulush jeryanini yiteklep méngishi lazim.
Birer heriket programmisi teyyarlimaqchi bolghan birsi, birer ishni emelge ashurushqa lazimliq hertürlük imkaniyetlerni otturgha qoyushni özige wezipe qiliwalmastin, bu ishni emelge ashurushqa bolidighan bir ish ikenlikini éniq otturgha qoyushni özige wezipe qilghan bolishi kérek. Bashqiche qilip éytqanda, wastilargha ching ésiliwalmay, ghayini asas qilip pilan tüzishi lazim. Bundaq bir shertke asasen, birer közqarashning emelge ashurulishining asan yaki tes bolishi mesilining muhim noqtisi emes, belki pirinsiplargha muwapiq kélish-kelmesliki mesilining muhim noqtisidur. Programma tüzüshke kirishken birsi, eger emeliyetke tayinish ornigha ”menpetperestlik“ dep atishidighan nerse bilen uning tesir körsitishchanliqini muhim orun’gha qoyiwalsa, uning qilghan ishi toghra yol tapalmaywatqan insaniyetke yol körsetküchlük qilidighan qutup yultuzi bolush rolini yoqutup, adettiki bir rétsipqa aylinip qalidu. Birer heriket programisini tüzüshke tutush qilghan birsi bu heriketning ghayisini otturgha qoyishi, siyasiy bilen shoghullinidighan kishi bolsa bu ghayining emelge ashurulush jeryanini küzitip méngishi lazim. Démek, birinchisi öz közqaraishi boyiche esli qilidighan ishni körsitip berse, kéyinkisi emeliyetler bilen meshghul bolishi lazim. Aldinqisining ulughliqi közqarashlirining abistrakit jehette qet’iy toghra ikenlikide körülse, kéyinkisi mewjut shara’itlarni paydiliq terepke aylandurup ishlitish hemde aldinqisi körsitip bergen nishan uning üchün bir qutup yultizigha oxshash yol körsetküchlük rolini oynaydu. Birer siyasi rehberni pilanlirini ghelibilik emelge ashurush jeryanidiki pa’aliyetliride, yeni ijra’et jeryanida u kishini bir téxnik dep perez qilishimiz mumkin. Emma bu pilanni otturgha qoyghuchi kishini hergizmu undaq birsige oxshitiwalalmaymiz. Chunki, kishilerning közqarashliri emeliyetni perqlendürüsh alahidilikige bolup, nishanni shüzük eynekte körülgendek éniq körsitip béreleydu. Shuninggha qarimay, eger bu ghayini emelge ashuridighanlar öz iqtidarsizliqi bilen da’im xataliship turishi netijiside bundaq bir ghayini emelge ashurush pa’aliyitini meghlobiyetke yiteklep kétishimu mumkin. Abistrakit jehettin birer chüshenche qanchiki toghra bir ghayini otturgha qoyghan, shu seweptin bu közqarash qanchiki ulugh bir ghaye hésaplansa, bundaq bir ghayini toluq emelge ashurushmu shunche tes, hetta emelge ashurghili bolmaydighan bir ghaye bolup qélishi mumkin. Ene shu seweptin, programma tüzgüchining ulughliqi ghayilirining emelge ashurulishi bilen bahalanmastin, bu türdiki ghayilirining toghra bolush-bolmasliqi, shuningdek bu ghayilirining insaniyet tereqqiyatigha körsitidighan tesirige asasen bahalinidu. Eger undaq bolmisa idi, din qurghuchiliri dunyadiki insaniyetning mutleq köp qismi teripidin eng ulugh insan dep tonulmighan bolar idi. Chunki undaq kishilerning exlaqi qarashlirini menggü emelge ashurup bolghili bolidighan qarashlardin emes. Dini söygülermu öz pa’aliyetliri jeryanida din yaratquchisining niyitini toluq ipadilep kitelmeydu. Shuninggha qarimay, dinning qimmiti insaniyet exlaqini, insaniyetning medeniyet tereqqiyatini, örpe-adetlirining saghlamliqini telep qilishida we ene shu terepler boyiche yol körsiteligenlikide ipadilinidu. Programma teyyarlighuchining wezipisi bilen siyasetchining ottursidiki eng chong perq shuki, programma teyyarlash we teyyarlan’ghan programni ijra qilish alahidiliki birla ademde asasen körülmeydu déyishke bolidu. Bu ish, bolupmu bir türlük heriket iqtidarigha munasiwetlik qabiliyet mesilisi bolghachqa, öz kesipliride netije qazandim dep yürgen siyasetchilerla men bu ikki ishni birla waqitta qilalaymen dep po étip yüridighanliqini anglap turimiz. Bismarkmu siyaset ishini sel kemter bolup ene shundaq teripligen idi. Bu ikki ishni yalghuz özem bashqa élip chiqalaymen deydighan bundaq bir siyasetchi herqanche ulugh közqarashlarni otturgha quoyup yürgen bolsa, u kishining qilghan ishlirimu shunche addi, shunche adettikiche we shunche waqitliq bolup qalidu. Shu seweptin bu türdiki adettiki utuqlarning waqitliq bir netije bolghanliqi seweplik, bu türdiki ghelibilerning izi bu ishning mu’ellipi bilen birlikte tézla untulup kétiylidu. Bu türdiki siyasetchilerning eserliri umumen alghanda kilechek üchün héchqanche qimmiti yoq. Chunki bu türdiki kishilerning qolgha keltürgen netijiliri heqiqetenmu ulugh we kelgüsi ewlatlar üchün qimmetlik bolghan chüshenchiler bilen mesililerni basturup tunjuqturush asasida qolghan keltürülgen netijiler hésaplinidu.
Istiqbalgha rastinla zich munasiwetlik bolghan muhim ghayiler üchün küresh qilidighan kishilerning pa’aliyetliri u kishilerge qilchimu shexsi payda keltürelmeydu déyishkila bolup qalmay, keng xelq ammisimu köpünche waqitlarda buni chüshenmeydu. Xelq ammisi peqet kilechektila érishkili bolidighan istiqballiq téximu yoquri ghayilargha qarighanda qoligha neq tégidighan süt yaki piwe cheklirige bekirek qiziqip, ghayilargha tula bek hewes qilip ketmeydu.
Qoligha neq tégidighan süt yaki piwe cheklirige bekirek qiziqip, ghayilargha tula bek hewes qilip ketmeydu. Shundaq bolghachqa, siyasetchilerning köp qismi emelge ashurush qiyin bolghan barliq ghayilarning layiheliridin özini qachurup, xelq ammisi aldida inawitini tökiwalmasliq üchün bundaq qiyin ghayilar bilen shoghullanmay, bu qilghinini axmaqane bir shekilde méning netijem dep kökke kötürishidu. Ularning netijisi pütünley ehwalgha baghliq bolup, kilechek üchün héchqandaq bir utuq közlen’gen emes. Ularning bu xil halitidin eqli ishlimeydighan axmaq kishiler qilchimu ghem qilishmaydu. Hetta buningdin xeshal bolishidu.
Emma program teyyarlighuchining ehwali siyasetchiningkige oxshimaydu. Chunki programma tüzgichi kishining qimmiti herda’im ghaye bilen zich baghlan’ghan bolidu. Shunga bundaq kishilerni birer xiyalperest deydighan bahalarnimu pat-pat anglap qalimiz. Eger siyasetchilerning hönirini imkaniyetler pursitining sen’iti dep qaralsa, programma tüzgüchilerni peqet imkansiz dep qaralghan ishlarni telep qilghuchilar qataridiki kishiler dep qarashqa bolidu. Programma tüzgüchi kishiler öz dewrining ademlirining étirap qilinishi, uni toghra chüshinishini arzu qilish ümidide bolmasliqi lazim. Emma buninggha nisbeten kilechek üchün menggü estin chiqmaydighan közqkarashlarni otturgha qoyghan bolsa, uni kelgüside intayin shereplik bir abroy kütüp turidighanliqimu muqerrerdur.
Ömürini siyasetke atighan bir kishi eyni waqtida shu ishning programmisini tüzgüchi kishi bolishimu mumkin. Eger bu ikki alahidilik bir kishi üstide qanchiki küchlük ipadilen’gen bolsa, u kishining abroyi bilen oynishidighan küchlermu shunche küchlük otturgha chiqishi mumkin. Chunki, bundaq birsi kündilik pa’aliyetler bilenla shoghullinip yürgen birsi bolushtin chiqip, intayin az uchraydighan eqilliq tebiqilerla chüshineleydighan ghayilar bilen shoghullinidighan kishige aylan’ghan bolidu. Shu seweptin uning kündilik turmushi söygü bilen öchmenlik ottursida tasqilipla yürgen bolidu. Uning zamandashlirining naraziliq sadaliri kelgüsi bexitlik hayatining, pütün küchini serip qilip teyyarlawatqan kelgüsi bexitlik künlirige kapaletlik qilish üchün alahide gheyret we chidamliq iradisi bolishini telep qilidu.
Eger bir kishi otturgha qoyghan ghaye kilechek üchün qanchiki qimmetlik bir ghaye bolidiken, uning otturgha qoyghanlirini zamandashliri shunche teste chüshinidu. Bu ghayisini bashqilargha chüshendürüp qayil qilish üchünmu shunche japaliq küresh qilishqa mejbur. Uning bu ghayige érishishimu shunche teske toxtaydu. Bundaq dangliq kishiler nechche esirde birsi chiqip qalidighandek qilsimu, beziler bu ghayisining emelge éshishi we ölmey turup dangliq bir shexsige aylinalishinimu hayat waqtidila érisheleydighan ehwallarmu körülup turidu. Ene shundaq ulugh kishilerla tarixning eng awan’gart yitekchiliri hésaplinidu. Emma uning zamandashliri uning dangqini chiqiridighan tajni u ölgendin kéyin andin uninggha bérishidu.
Bu türdiki kishiler ichide zamandashliri peqetla chüshinelmeydighan közqarash we ghayilar üchün küresh qilidighanlarnimu qoshup hésaplishimizgha bolidu. Ularning bu türdiki tirishchanliqi xelqini bir küni bolmisun bir küni bu ghayilerni qobul qilidighan halgha keltürelishi choqum. Ene shu künlerge kelgende bu ulugh kishilerning burun naheq mu’amilige uchurighanliqi, bihude azap chektürüleenliki tonulip, u kishiler resmi ulughlinidighan kün kelgen bolidu. Shundin itibaren bu kishilerning hayatini, pa’aliyetlirini hörmet qilin’ghan halda, ulargha qizish ichide tetqiq qilishqa kirishidu. Bu ulugh kishiler burunqi xarlan’ghanliqliri, renjitilgenlikliri we étirap qilinmighanliqliridin kechürüm sorash, ulargha hörmet bildürüsh arqiliq namaquliqini bildürüshke bashlaydu. Shu künlerde bu kishiler kishilerning hörmitige sazawer bolidu.
Bu ehwal aliy derijilik dölet rehberliri üchünla ortaq bolup qalmastin, belki herqandaq bir ulugh islahatchi üchünmu ortaq bir ehwaldur. Mesilen alayluq, ulugh frédérix bilen birge martin ludér we richard wagnér qatarliq zatlar ene shundaq mu’amilige düch kelgen kishiler idi.
Gudfryéd ustazimizning ”kapital ösümi keltürüp chiqarghan rezilliklerge xatime béreyli“ mawzuluq tunji liksiyisini anglighandin kéyin, bu qanuniyetning némis millitining teghdirige zor derijide tesir körsiteleydighan emeliyetke uyghun bir qanun ikenlikini chüshinip yetken idim. Akissiye kapitali bilen milliy igilik bir birsidin éniq perqlendürülishi özige özi xoja bir igilikning hulini teshkil qilidighan kapital üstide toxtalmay turup, uninggha qarshi turmay turup némis iqtisadining xelqaralashtutulushigha qarshi küresh qilish purtsitini qolgha keltürüshke bolatti. Shuni ochuq tonup yettimki, gérmaniyini tereqqi qildurushning eng keskin kürishi düshmen milletlerge qarshi küreshni qanat yaydurushtin ibaret idi. Bu ustazimizning liksiyisidin bundaq bir küreshke atlinishning ortaq shu’arini keltürüp chiqiralighan idim.
Kéyinki inqilabi tuyghulardin intibalarning toghra bolishi bu jehettimu otturgha chiqatti. Bügünki künde burju’aziye siyasitining hiligerliri bizni mazaq qilalmaydighan boldi. Bilip turup yalgharn gep qilmaydighan, inkar qilmaydighan bolghan waqitlirida xelqaraliq kapitalning urushqa bekla éghir buzghunchiliq séélip kelgenlikini, urushtin kéyinmu, bügünmu ténchliqni dozaxqa aylanduriwetkenlikini ularmu étrap qilishqa bashlidi.
Intérnatsyunal meblegh bilen emili sermaye üchün küresh, némis xelqining musteqilliqi we iqtisadiy erkinliki üchün küresh qilishning eng muhim noqtisi bolup qalghan idi.
Emeliyetchi dep atalghan kishilerning naraziliq körsitishlirige munu jawap layiq kélidu: ”sermaye ösümi keltürüp chiqarghan külpetlerni ret qilish“ ning emilileshtürülishidin kélip chiqidighan barliq ghem-endishilerge hajet yoq. Chunki, bügün’giche otturgha qoyulghan iqtisadi tedbirler némis xelqining paydisi üchün tüzülgen emes. Milliy mudapiye mesililirige bolghan mu’amililer burunqi waqitlardiki mutexessislerning közqarashlirini bizge intayin yaxshi eslitish wastisi bolup bermekte. Mesilen, bawyéraliq doxturlar ammisining tömür yol qurulushi heqqidiki otturgha qoyghan ensireshlirini isimizge alsaq, ularning bu dangliq kopratsiyilerdin ensirigen ishlirining héchqaysi yüz bermigen idi. Yeni, bu yép-yéngi ”at küchi“ bilen sayahet qilishtin héchbir yolowchining béshi qayghan emes. Ularni tamasha qiliwatqan kishilermu késellikke giriptar bolmighan idi. Yeni tümüryol qurulushi jeryanida qurulush meydanini körsetmeslik üchün perde tosap yürüshning hajiti qalmighan idi. Emma bundaq dégen mutexassisler bolsa hazirghiche yalghuz közlük közeyneklirini taqap yüriwerdi.
Ikkinchi türlük mesilinimu körsitip ötishke toghra kélidu: eger eng isil közqarash öz’aldigha mexsus bir ghaye qiliwélinsa, u qarashmu bir xeterlik nersige aylinip qalidu. Eslide u qarash ghayige yétishning bir wastisidin bashqa nerse emes idi. Men üchün, shuningdek barliq heqiqiy milliy sotsyalizmchilar üchün peqet birla nezeriye mewjut. U bolsimu millitimiz bilen wetinimiz.
Bizning kürishimizning ghayisi irqimizning, millitimizning eqli küchining ishqa kirishtürülishige we tereqqiyatimizgha kapaletlik qilish; Bu milletning ewlatlirini toyghuzush, qénining sapliqini qoghdash, wetenning erkinliki bilen musteqilliqini qoghdash, tengrining millitimiz üchün ata qilghan mexsus wezipisini emelge ashuralaydighan halgha keltürüsh qatarliqlar üchün yitildürüsh.
Herqandaq bir közqarash, herqandaq bir terbiye we herqandaq bir ilim bu ghaye üchün xizmet qilishi lazim. Herqandaq bir ishni ene shu noqtida turup qilishimiz, yolgha qoyishimiz yaki emeldin qaldurishimiz lazim. Shundaq iken, héchbir qanuniyet qétip qalghan bir neziriyige aylinalmaydu. Chunki herqandaq bir ish yashash üchün xizmet qildurulishi shert.
Gutfryét ipiskopimizning muhakimiliri anche bek xewirim bolmighan bu türdiki témilar arqiliq ulargha téximu bekirek qiziqishim lazimliqini, téximu chongqurlap izdinishim kéreklikini körsitip bergen idi.
Shundaq qilip bu jehettiki ishlarni tetqiq qilishqa kiriship ketken idim.Bir yehudi bolghan karl marksning barliq közqarashliri bilen uning niyitini bir bashtin ögünüp chiqqan idim. Uning yazghan «kapital» lini mana endi téximu éniq chüshenmekte idim. Sotsyal démokratiyining milliy igilikke kürishini, pütünley yehudilargha tewe bolghan meblegh bilen akitsiyige,éntirnatsyonal sermayigha hükmüran qildurush, buning üchün bir muhit yaritishni meqset qilip qanat yayduriliwatqan bu küreshni téximu éniq tonup yetmekte idim.
Bu dersler manga bashqa bir jehettimu intayin muhim tesir peyda qilghan idi.
Bir künisi, boliwatqan bir munazirige qétilish oyigha kelgen idim. Munazire qiliwatqanlardin birsi yehudiylargha qarshi meydanni ret qilip, ularni aqlashqa, ayighi chiqmas perezler bilen tehudiylar teripide turup sözlep ketti. Shunga men uninggha qarshi turushqa mejbur bolghan idim. Derske qatnishiwatqanlarning mutleq köp qismi méning qarashlirimgha qoshulghan idi. Bu talash-tartishning netijisi shundaq bolup chiqti: bir nechche kün ötkendin kéyin, u waqitlarda myonxéndiki garnizonda wezipe ötewatqan polklardin birsige ”telim-terbiye bergüchi“ qilip teyinlendim.
U künlerde qisimning intizami bekla nachar idi. Jengchiler muhakime guruppisi shu dewrning tesiri astida qalghan bir künler idi. Kurt eynérning choshqilar qotini dep atighan yéride herbiy intizam bilen boyruqqa ita’etchanliqini asta-asta pem bilen mu’amile qilish arqiliqla andin qayta eslige keltürgili bolidighan bir ish idi. Qisimning milletchi, wetenperwer halgha kélishini, hemme ishta ene shundaq chüshinishini özleshtürgen bolishi kérek idi. Méning bu yéngi ishim ene shu ikki tereptiki ishqa qaritilish bilen bashlandi.
Men bu xizmetke intayin xoshal we qizghinliq bilen kirishken idim. Men endi téximu köp kishilerge xitap qilish pursitige érishken idim. Bu jeryanda burundin tartip bilidighan bir ishni mana bügün ispatlash pursitige érishken idim: söz qilishni, notuq sözleshni, heqiqetenmu bilettimken. Awazimmu zalning herbir bolung-puchqaqlirighiche tarqilalaydighan halgha kelgen idi.
Héchqandaq bir wezipe méni bu ishimdek xoshal qilalmighan bolar idi. Chunki bu wezipemge atilishtin ilgiri qelbimde intayin muhim orun tutup kéliwatqan bu orun’gha, yeni herbi qisimgha paydiliq bir ish qilip bérish pursitige érishken idim.
Bu ishta qolgha keltürgen netijilirim üstidimu toxtilip ötishim mumkin: mu’ellimlik qilish jeryanida yüzligen sebdishimni millitimiz bilen wetinimiz sépige qayturup kéleligen idim. Men bu yerde qisimimizni milletchileshtürgen idim. Shundaq qilip intizamchanliqni kücheytish jehettimu öz hessemni qoshqan hésaplinattim.
Shuning bilen birge, bu pursettin paydilinip közqarashlirimgha qoshulghan nurghunlighan dostqimu érishkenidim. Bu dostlirim kéyinki waqitlarda méning bilen birge yéngi herikitimizning merkizi küchini wujutqa keltürüshke bashlaydu.
Toqquzinchi Bab:Gérmaniye Ishchilar Partiyisi
Bir künisi bashliqlirimdin bir wezipe tapshurup aldim: qarighanda bir siyasiy teshkilat ”gérmaniye ishchilar partiyisi“ digen nam bilen bir qétimliq yighin ötküzmekchi bolghan. Bu yighinda pop gotfryédmu sözge chiqmaqchiken. Men bu yighilishqa qatnashqili bardim. Manga bu teshkilatning nime ish qilidighan teshkilat ikenlikini bilip, bu heqte bir doklad yézip chiqish wezipisi tapshurulghan idi.
U waqtlarda armiyimizning siyasiy partiyilerge qiziqishi adettiki bir ish dep qarilidighan waqitlar idi. Shu chaghdiki inqilap herbilergimu siyasiy pa’aliyetlerge qatnishish hoquqini bergen idi. Herbiy terepmu u chaghlarda siyassiy pa’aliyetler heqqide téxi tejribisi bolmighachqa, bu hoquqini intayin keng saheler boyiche qollinip kelmekte idi. Emma merkizi sotsyal démokratlar partiyisi herbilerning inqilawiy partiyilerge yéqinlishishtin qéyip kétiwatqanliqini, milletchilik heriketler bilen tereqqi qilishqa munasiwetlik ishlargha köngül bölüsh teripige qarap özgirip kétiwatqanliqini körginidin kéyin, herbilerning awaz bérish hoquqini emeldin qaldurup, ularning siyasiy pa’aliyetlerge qatnishishini chekliwitidu.
Merkez bilen markisizmning özgirish yasap herbilerge bérilgen bu hoquqi emeldin qaldurulmighan bolsa, inqilaptin kéyin ”herbilermu hoquqta barawer“ digen bu grazhdanliq hoquqidin paydilinishi cheklenmigen bolsa, bir qanche yil ötmeyla noyabir hökümiti deydighan bir hökümetmu mewjut bolmighan, millitimizning yüzini chüshüridighan bu peskeshliklernimu dawamlashturalmighan bolatti. U künlerde armiyimiz millitimizni qan shorighuchi parazitlardin, antanta döletlirining yalaqchiliridin qutquzushning eng muwapiq yolida ilgirlimekte idi. Emma özini ”milletchi“ dep atiwalghan partiyilermu noyabir qatillirigha oxshash hayajanlan’ghan halda saylamgha qétildi. Netijide milliy uyghinish wastisining küchini yoqutishigha yardemliship, neziriyiwi chüshenchilergila tayinip heriket qilishning bezi sahelerni qaysi ehwalgha chüshürüp qoyidighanliqini ispatlap bérishken idi. Heqiqetenmu ziyaliyliqning qériliqigha yetken bu burju’aziye, armiyining burunqi halitige érisheleydighanliqigha, yeni némis shija’iti bilen mertlikini qoghdaydighan bir sépil bolush haligha kéleleydighanliqigha ishen’gen idi. Emma merkezdikiler bilen markisizmning ghayisi bolsa, özlirige xewp keltüridu, zeherlik dep qarighan ”milletchilik“ digen bu chishini qumurup tashlash idi. Shundaq qilip armiyimu saqchi etriti haligha özgirip, düshmenlerni ghal-ghal titiritip kelgen jenggiwarliq küchidin mehrum qaldurilatti. Ularning ene shundaq ghayilirining barliqini kéyinke weqeler toluqi bilen ispatlidi.
Yaki bolmisa, bizdiki ”milletchi siyasiy xadimlar“ armiyimizning tereqqi qildurulushi, zamaniwilishishini milletchilikke xilap deydighan’gha ishinidighan kishilermudu? Armiyining tereqqiy qilishi imkani yoq bir ishmu emes. Urush jeryanida bir jengchi hésaplan’ghan kishilerni bügünki künde bir qisim wit-witlar, xelq wekilliri burunqi eng shereplik, dunyada közge körün’gen bir herbi bolghanliqini eslitidighan bu kishilerning könglidikini bilelmigenliki bu armiyining tereqqiy qilalaydighanliqigha ishenmeydighan halgha chüshürüp qoyghan.
Ene shu sewepler tüpeylidin nimiliki téxi melum bolmighan bu siyasiy partiyining yighilishqa qatnashmaqchi bolghan idim.
Shu axshimi, miyonxinda stérnékérning kona piwixanisi bolghan léybérzmmérge kirip keldim. Asasi qismi xelqimizning töwen qatlimigha mensüp bolghan yigirme-yigirme beshtek kishi piwixanidiki bu yighin’gha qatnashqili kelgen iken.
Hörmetlik popimizning doklatlirigha dersini anglap yürgen künlerdin bashlap hewes qilidighan bolup qalghan idim. Shunga, men bu bir gurup kishilerni téximu éniq küzitelishim mumkin idi.
Bu yerde küzitishlirimdin héchqandaq bir gheyrilik hés qilip kitelmidim. Bu yighindikiler u dewrlerdiki bashqa yéngi teshkilatlarning ademliridin qilche perqi yoq körün’gen idi. Shu kün’giche inqilap keltürüp chiqarghan aqiwetlerdin hemmila kishi dégidek razi bolmighan, mewjut partiyilerge héchkim ishenmeydighan künler bolghachqa, hemmila adem birer partiye qursam depla yüridighan bir dewr idi. Shundaq bolghachqa, her yerde bir munche yéngiche teshkilatlar qurulup turidighan, uzun’gha qalmayla bu qurulghan teshkilatlar ün-tünsizla yoqap kétidighan bir weziyet shekillen’gen idi. Bu türdiki teshkilatlarni qurghuchilarning mutleq köp qismi birer teshkilat yaki partiyige tayinip herqandaq bir heriketni barliqqa keltüreligidek kichikkine bolsimu yéngi pikiri bolmighan kishiler idi. Shu seweptin bundaq qurulghan teshkilatlar xuddi birsining dukan échip dukan taqishidekla qurulupla tarqilip kétidighan külkilik ishlar hemmila yerni qaplighan idi.
Gérmaniye ishchilar partiyisining bu yighinigha ikki sa’et qatnishish jeryanida diqqetke erzigidek héchqandaq bir ishni perq qilalmighan idim. Hörmetlik pop nutqini axiri tügetti, buningdin xoshal bolup qaytish üchün ornumdin turdum. Eslide bu popimizning nutuqlirini nurghun qétim anglighan birsi idim. Endi mangay dep turghinimda erkin munazire bashlandi dep élan qilindi. Menmu qiziqip qayta olturdum. Bu ishlardimu hemme qa’ide-yusun boyiche dawamlashqandek körünetti. Bu arida sözlesh nöwitini bir profissorgha bérishti. Bu kishi popning dégenlirining pütünley toghra gepler ikenlikige sel ikkilinip bir nersiler déyishke bashlidi. U kishi popning kilishtürüp bergen jawabidin kéyin derhal sözini özgertti. Bu yash partiye programmisining eng muhim qisimi qilip bawyéra bilen prosiyining bir-birsidin ayrilip kétishi üchün ching turishi lazimliqini otturgha qoydi. Bu kishi yene némis awustriyisi shundaq bolghinidila prosiye bilen birliship kételeydighanliqini, shundila ténchliqqa eng yaxshi kapaletlik qilishqa bolidighanliqi wahakkazalar dep birnimilerni déyishke kirishti. Ene shu chaghda menmu söz heqqi telep qilishtin özemni tutup alalmidim. Men sözge chiqip bu alim ependige öz közqarashlirimni bir qur sözlep öttüm. Axirida bu natiq gépim téxi tügimey turupla xuddi sugha chüshken müshüktek quliqini salpaytip yighin zalidin chiqip ketti. Yighindikiler méning sözlirimni heyranliq iche anglidi. Menmu sözümni tügitip hemminglargha xeyrilik kéchiler dep qaytishqa temshiliwidim, bir kishi yénimgha keldi. U kelgen kishi manga özini tonushturdi (dégenlerdin uning ismini éniq angliyalmighan idim). Andin qolumgha bir kitapche tutquzup qoydi. U kishi bir siyasi broshorgha oxshighan bu risalisini choqum oqup chiqing dep alahide iltimas qildi.
Buningdin bekla xoshal bolghan idim. Sewebi, bu kitaptin bu türdiki zirikishlik yighinlargha qatnashmay turupmu bu teshkilatning qandaq bir teshkilat ikenlikini asanla biliwalalishim mumkin idi. Shuningdek yene bu ishchi ikenliki bilinipla turghan bu kishi manga yaxshi tesir qaldurghan idi. Andin u yerdin chiqip qaytip kettim.
U jeryanda, men 2-piyadilar polkining garnizonida shu künlergichila inqilapning puriqi ketmigen kichik bir öyide turiwatqan idim. Künduzliri sirtta, bolupmu 41-qoghlap zerbe bérish polkida yaki armiyining bashqa qisimliridiki yighin yaki doklatdlirigha qatniship turattim. Shundaqtimu axshimi yene yatiqimgha qaytip kélettim. Her küni seher sa’et 5 tin burun ornumdin turup kétidighanliqim üchün, quruq bolka bilen gösh parchilirini chashqanlar yisun dep polgha tashlap bérishni adet qiliwalghan idim. Kichikkine yatighimni béshigha kéyishidighan bu ushshaq janiwarlarning yemchüklerni taliship urushup yürüp yiyishlirini tamasha qilattim. Shu chaqqiche yashighan künlirimde shunche köp yoqsuzluqlarni körginim üchün achliqning qaendaq bir ikenlikini, bu haywanlarning yem üchün qanchilik xoshal bolup kétishini bek yaxshi chüshinettim.
Yighin’gha qatniship kelgen künning etisi etigende yene shu burunqidek etigen seher sa’et 5 te oyghinip kétip kariwitimda yétip chashqanlarning uyaq-buyaqqa yügüreshlirini küzitip yatattim. Qayta uxliyalmaydighanliqim üchün axsham manga tutquzup qoyghan héliqi broshur ésimge kélip uni élip oqushqa kirishtim. Bu kitap, bir ishchining markisizmchi bir ishchilar uyushmisidin ibaret gep sétishtin bashqa ish qolidin kelmeydighan paskinichiliqtin qutulup chiqip qandaq qilip milletchilik közqarashlirigha egiship mangghanliqi tonushturulghan idi. Bu broshurgha «siyasiy oyghunushum» dégen isim qoyulghan idi. Bu kitapta on ikki yil burun méningdimu körülgen özgirish jeryanini körmekte idim. Buni oquwétim xuddi men qayta shu künlirimni yashawatqandek hésyatlargha kélip qalghan idim. Shunga bu broshurni toluq oqup chiqtim. Kündüzi bu ishlar nechche qétim ésimge kéliwélip méni oygha paturup qoyghan idi. Aridin bir qanche hepte ötüp bu ishchilar partiyisige qobul qilin’ghanliqimni uqturidighan bir atkirtka tapshuriwalghinimda buninggha bekla heyran bolghan idim. Qolumdiki broshurni bir chetke tashlap qoyup kelgen atkirtkigha qaridim. Atkirtkining arqisida manga bu ishni chüshendürüsh üchün méni partiyining bir qétimliq yighinigha teklip qilishqan iken.
Men ularning bu türdiki uslup bilen özlirige eza toplishigha ya renjishimni ya külüshimni bilelmey olturup kettim. Qurulghan héchqandaq bir partiyige eza bolush niyitim peqetla yoqti. Özem re’is bolup özem bashquridighan bir partiye qurushni oylap yürgen idim. Shundaq bolghachqa, bundaq bir teklipke unche bek qizghin mu’amile qilishim mumkin emes idi.
Bu ependilerge siliq ret qilish jawab bérish üchün qolumgha qeshez-qelem élip olturup ularning yighinigha bérip qatniship baqsam qandaq bolar dégen xiyalgha kélip qaldim. Meyli, bir bérip kelmeymu, héch bolmighanda ularning partiyisining pirinsipliri bilen méningkini bir sélishturup baqmamdim dédim-de, teklip qilin’ghan küni ularning yighinigha qatnishish qararigha keldim.
Ular méni teklip qilghan charshembe künimu kélip qalghan idi. Ular manga bergen yighin ötküzidighan adrisi horistras méhmanxanisining ”wyowks rozénbad“ dégen zali idi. Bu yer bekla addi bir yer bolup, chong-chong murasimlardin bashqa tula bek adem kélidighan yer hésaplanmaytti. 1919-yilida buninggha tula bek heyran qalghuchilik yoq idi, u yilliridiki tamaq tizimlikliri xéli chong mihmanxanilardimu bekla addi bolghachqa mihmanxanilar xéridar chaqirishta bekla qiynilatti. Shundaq bolghachqimikin, burun men bundaq bir mihmanxanining barliqinimu anglap baqmighan ikenmen.
Gungga yuritilghan bir zalgha kirdim. Zalda birermu adem körünmeytti. Partiye ezaliri yighilip olturghan yandiki bir hujrigha kirdim. Qiriq birinchi nomurluq kirsin chiraqning ghuwa yuriqida töt neper yash olturghan iken. Ularning birsi manga héliqi broshurni bergen yigit idi. Ishiktin kirishim bilen u yigit ornidin turup manga salam berdi. Kelginim üchün bekla xoshal körünetti. ”gérmaniye ishchilar partiyisining yéngi ezasini tebrikleymiz“ dep méni éhtram bilen kütiwélishti. Bu gépige sel heyran boldum. Partiye sékritari téxi kelmigechke, közqarashlirimni sel turup sözlishim kérekliki éytishti. Bir azdin kéyin bash sékritarmu yétip keldi. Bu kishi, stérnéker piwixanisida hörmetlik popimizning doklatida yighin bashqurghan kishi shu idi.
Bu ishning axiri nedin chiqidighanliqini bilelmey taqetsizlik bilen kötmekte idim. Bu jeryanda olturghan kishilerning isimlirinimu biliwalghan boldum. Partiye teshkilatining re’isi m. Harrér, miyonxin teshkilatining re’isi anton drékslér dégen kishiler iken.
Ötken qétimqi yighin xatirliri bir qur oqup ötüldi. Andin kéyin hésawat doklati oquldi. − bu teshkilatning jem’iy 7 mark 50 fénigi barliqini bildim. − andin kassigha mes’ul kishining doklati bir éghizdin maqullinip en’ge élindi. Andin kéyin re’is bolghan kishi kyéldin, dusséldorftin we bérlindin kelgen xetlerge yazghan jawaplarni oqup chiqti. Hemme bir éghizdin yaxshi yéziliptu dep maqullashti. Andin kelgen bu xetlerni oqushqa kirishti. Bu xetlerning bir parchisi bérlindin, yene birsi kyéldin, axirdikisi bolsa dusséldorftin kelgen xetler idi. Bu xetlerdin hemme xoshal idi. Kelgen xetler gérmaniye ishlar partiyisining zoriyip bériwatqanliqini körsitidu dep bahalandi. Andin yene bashqidin jawap qayturush heqqidimu aziraq pikir almashturulghan boldi.
Bu körgenlirim heyran qalghidekla bir ishlar idi. Bu teshkilatning bekla nachar bir teshkilat ikenliki mana men depla chiqip turatti. Héch bir ishi yolgha sélinmighan, hemme ishi chuwalchaq bir ehwalda. Ichimde oylap qaldim: men mushundaq bichare bir teshkilatqa eza bolishim kérekmidi?
Yighin tertiwi yéngi ezani tizimgha aldurush ishigha kelgen idi. Yeni méning ehwalimni muzakire qilishqa kirishti.
Men ulargha su’al qoyushqa bashlidim. Emma ularning bergen jawabidin bu teshkilning bir qanche türlük resmiyet qa’idiliridin bashqa birer partiye programmisi, birer qollanmisi, yéngi ezaliq jedwiliningmu yoqliqini, yeni yéziq sheklide héchqandaq nersisining yoqliqini sezdim. Hetta birer tamghisimu yoq iken. Shuninggha qarimay ularda bir sap niyet, bir yaxshi arzu, buning üchün gheyritiningmu barliqi éniq idi.
Endi men ulargha qarap ichimde külgüm kélip ketti. Bulardiki bu ehwallar u chaghdiki barliq partiyilerning, ularning programmiliri, gherezliri we pa’aliyetliri keltürüp chiqarghan huluqushtin, ümitsizliktin kélip chiqiwatqan omumiy ehwal hésaplanmasmu? Bu yashlarni mundaq külkilik halgha chürüp qoyiwatqan ularning qelbidi ingirashlar idi. Bu awaz ulargha angliq bolushqa qarighanda ichki tuüma qabiliyiti jehette bar bolghan partiyiler bilen némis millitini tereqqiyatqa érishtürgidek, weten ichidiki weyranchiliqlarni ongshap ketkidek qabiliyetlirining yoqliqini bildürüsh üchün ingirap chiqiwatqan bir awaz idi. Partiyining xet bésish mashinkisi bilen yézip chiqirilghan hüjjetlirige itik bir köz étip chiqtim. Bu yazghanliridin ulardiki sap niyetliri bilen birlikte charisizliqlirinimu körgen boldum. Bu nersiliride qalaymaqanchiliqlar, qarangghu terepler bekla köp idi. Nurghun nersiler yiterlik emes idi. Bolupmu jenggiwarliq roh yoq idi.
Bu kishiler hés qilghan nersilerni bekla yaxshi chüshinip yetmekte idim: ular shu künlergiche partiye dégen bu atalghu ipadileydighan menidin köp nersini arzu qilishmaqta idi.
Axshimi herbi garnizonumgha qaytip kelgen waqtimda, bu teshkilat heqqide éniq bir közqarashqa érishken idim.
Ömrümde eng qiyin bolghan bir mesilige düch kelmekte idim: bu teshkilatqa qatnishishni qobul qilishim kérekmu yaki ret qilishim kérek?
Eqlim ret qil dep warqirimaqta idi. Emma héssiyatim aram bermeywatatti. Men bu teshkilat heqqide qanchiki qarshi pikirlerni oylighan bolsam, héssiyatimmu uninggha qarshi turup, méni bu yéngi partiyige tarip unimaywatatti.
Küzitip yürgen künlirimde bu mesile kallamdin bir minotmu chiqip ketmigen idi.
Paydiliq bolghan terepliri bilen ziyanliq tereplirining hemmisini köz aldimgha keltürüp oylimaqta idim. Xélidin béri siyasiy heriketke qatnishishqa bel baghlighan idim. Emma méning qilidighan ishlirim yéngi bir partiye ichidila emelge ashurushqa bolidighan pilanlar idi. Bu teripi manga bekla ayding idi. Shuninggha qarimay, bügün’giche buning üchün téxi bir pursetke érishelmigen idim. Men undaq bügün bir ishni bashlap qoyup etisi uni tashlap bashqa bir ishqa tutushup kétidighan ademlerdin emes idim. Shunga, men bundaq bir teshkil qurush ishida bekla arisalda bolup yürettim. Chunki méning pilanimdiki bu ish bir bolsa alahide zor ishlargha yol achidighan bir teshkilat bolishi kérek, ya bolmisa bundaq xiyalni menggü ésimge almasliqim lazim idi. Shunga méning bundaq bir teshkilge kirish ishim hergizmu chékinish yoli bolmighan bir yol hésaplinatti. Bu ish méning üchün waqitliq köngül xosh qilidighan bir ish bolup qalmay menggülük bir ishimgha aylinidighan muhim bir ish bolishi shert idi. Mende shu waqitlardila hemmige nqiziqidighan emma héch bir ishni bashqa élip chiqalmaydighan kishilerni yaratmaydighan mijezim bar idi. Hemmila yerde putliship yüridighan bundaq lükcheklerge bekla öchlikim kéletti. Men undaq kishilerning heriket qilishliridin héchqandaq heriket qilmay jim yürgini yaxshi dep qarayttim.
Mana endi, teghdir manga bir ishlar toghriliq isharet bériwatqandek sizim bermekte idi. Hazir bar bolghan partiyilerning héchqaysigha yéqin yolash niyitim yoq idi. Bu jehettiki qarashlirim heqqide kéyin yene tepsili toxtilip ötimen. Téxi endila bir nechche eza topliyalighan bu külkilik kichik gurup, téxi birer teshkilat dep qarashqimu bolmaydighan bu etiret, manga bekla mas kélidighandekla bilinmekte idi. Chunki birersini tesirlendüreligidek pursetni béridighan bir organ bolup tuyulmaqta idi. Birer teshkilat qanchiki kichik bolidiken, uni xalighanche shekilge keltürüsh we xalighan bir heriketke yitekleshmu shunche asan bolatti. Bundaq kichik bir teshkilatta adem küresh meqsidini, ghayisini we buning üchün talliwélinidighan yolni shunche asan tapalishi mumkin bolatti. Emma bularni resmiyliship bolghan chong partiyilerde sinaq qilish unche asan emes idi.
Bu mesile heqqide qanchiki oylansam, millitimizning uyghunishini peqet mushu xildiki kichik herikettin bashlap teyyarlap chiqqili bolidighanliqini, buning eksinche parlaménit jinayetchiliri bilen hemnepes bolup ularning adwukatliqini qilip yüridighan partiyiler bilen bu ishqa zadila atlan’ghili bolmaydighanliqini yaxshi bilettim. Chunkim bu yerdiki mesile bir türlük saylam usulini otturgha qoyush mesilisi emes, belki bir dunya qarashni otturgha qoyush mesilisi idi.
Shunisi barki, nimila qilsam qilay, bu ishimni emelge ashurushum undaq asan’gha toxtaydighan ishlardin hésaplanmaydighanliqi éniq idi.
Bundaq bir wezipini emelge ashurush jeryanida men nimilerni qilalishim mumkin?
Bir tiyin puli yoq, namirat birsi bolghanliqim hemmige berdashliq bireleydighan birsi ikenlikimni körsetmekte idi. Emma méningdiki eng muhim ajizliq, méning héchkim bilmeydighan bir adem bolishim, milyonlighan yurtdishimdin qilche perqi yoq adettiki birsi bolishim, pewqul’adde pursetkila qarashliq yaki bolmisa ujuqturiwitilginimde héchkim diqqetmu qilmaydighan birsi bolghanliqim idi. Bulargha yene yiterlik bilim élish pursitige érishelmigenlikimnimu qoshup hésaplashqa toghra kiletti.
”bilimlik ziyali“ dep tonulghan kishiler yiterlik bilim alalmighan, shuningdek lazimliq bilim bilen shoghullinip baqmighan kishilerge intayin küchlük meghrurlan’ghan halda mundaqla qarap qoyushatti. Ular héchqachan ”bu ademning qolidin néme ish kélidighandu?“ dep xiyalighimu keltürüp qoyushmaytti. Ular her da’im ”bu kishi némilerni oqighan iken?“ dégennila sorashni biletti. Bu türdiki oqighan kishiler hemme yerge qolini uzatalaydighan chiqishqaq emma eng axmaq birsini uningda bar bolghan shu qimmetlik qeghezi qolida yoq eng eqilliq yashtinmu qimmetlik körishidu. Bundaq bir ehwal astida ”oqughan“ larning manga qandaq mu’amile qilidighanliqini bekla asan perq qilalayttim. Bu jehette men eng yaxshi birsi iken dep bilgen bezi ademlirimmu shuninggha mas adettiki birsi bolup chiqatti. Nimila bolsa bolsun, bu türdiki kishiler arisimu oylimighan yerdin bir qisim istiqbali parlaq kishilermu chiqip qalatti. Men bolsam, oqughuchiliq hayatini tamamlighandin kéyinmu yenila menggü shu oqughuchiliq halitide qalidighanlar bilen emeliyette qimmetlik birsi bolup chiqidighanlarni perqlendürüshni yaxshi ögüniwalghan idim.
Ikki kün dawam qilghan bu zirikishlik oylinishtin kéyin, bu ishqa qet’i türde kirishishim lazimliqini hés qilghan idim.
Bu méning hayatimdiki hel qilghuch burulush noqtisi bolup qalghan idi.
Bu niyetke kelgendin kéyin niyitimdin yanalmaymen we hergiz yanmasliqim lazim.
Shundaq qilip, gérmaniye ishchilar partiyisige eza bolush jedwilini 7-ezasi süpitide toldurp, bu partiyige sherep bilen eza bolup kirdim.
Oninchi Bab:Tarmar Qilinishimizning Sewepliri
Herqandaq bir jisimning yoqurdin peske chüshüsh derijisini ölchigende, herda’im shu jisim peske chüshüshtin burun turghan noqtisidin chüshüp eng axiri toxtighan noqtisi arisidiki perqqe qarap ölchinidu.
Birer millet yaki birer döletning yimirlishini ölcheydighan ölchemmu xuddi shuninggha oxshaydu.
Shundaq bolghachqa, bundaq ölchemlerde burunqi weziyet − yeni énighiraq éytqanda deslepki igizlik − intayin muhim ehmiyetke ige. Birer chüshüsh yaki yimirilishtin kéyin, peske chüshken nerse otturchi igizlikning üstide toxtap qalghan bolsa, bu nersini peske chüshüsh derijisini éniq perq qilish bekla qiyin. Shunga, impiriyining yimirilishi, héssiyatliq we wijdanliq her bir kishige nisbeten éytqanda bekla qattiq chüshüsh, bekla qorqunushluq ehwal bolup tuyulghan idi: bu chüshüsh shundaq yoquri bir igizlikti peske chüshüsh bolup tuyuldiki, chüshüp kelgen paji’elik peslikte turup zadi qanchilik igizliktin peske qarap chüshkenlikinimu körgili bolmaydighan halda iduq.
Impiriyining qurulushi pütün millitimizning abroyini östürgen tilsimliq bir weqe bolghan idi. Tengdashsiz bir zeperdin yene bir zeperge qoshqandin kéyin, axirqi hésapta ewlatlar bilen newre-chewrilerge ölmes qehrimanliqlarning bir mukapati süpitide bir impiriye qurulup chiqqan idi. Némislar meyli angliq yaki angsiz bolsun, bu impiriyining bügünki parlamént guruppiliridiki saxtipezlikler bilen qurulmighanliqini, peqetla shu qurulush dewriliridin kelgen debdebisi we seltenetige tayinipla nurghunlighan döletlerge hömüranliq qilalighanliqigha ishinetti.
Heqiqetenmu bu ishlar parlaménttiki quruq gepke tayinip küresh qilghandin qolgha kelgen netijiler emes. Némislar, hökümdarigha, xelqige tayinip öz istaqbalini közlep bir impiriye qurup chiqishqa, xan tajini bir simowul süpitide ulughlash üchün keskin bir irade we tirishchanliq körsitishken, aldinqi seplerde we parizh muhasirliride, bügünki kishilerdek undaq war-war waqirap jaqiriship emes belki qehrimanlarche küresh qilip bu netijilerni qolgha keltürüshken idi. Bismark döliti hergizmu jinayi ishlar netijiside qurulghan bir dölet emes idi. U döletni esker qachqunliri yaki bulangchilar qurup chiqqan bolmastin, belki aldinqi septe kökrek kirip jeng qilghan polklar qurup chiqqan idi.
Buninggha oxshaydighan utuq, bundaq bir küresh tejribisi impiriyini shanliq bir tarixqa ige qilghan bolup, buninggha oxshaydighan bir netijini bekla az döletler, kona döletlerdila körelishimiz mumkin.
U künlerde gérmaniye heqiqetenmu eng yüksek noqtilargha érisheligen idi!
Sirtta qolgha keltürülgen erkinlik weten ichidiki nénimizning kapaliti bolghan idi. U waqitlarda xelqimiz nopusi jehettin, yer yüzining bayliqliridin paydilinish jehettin eng bayashat halgha kileligen idi.
Döletning, dölet bilen birlikte xelqimizning abroyi u dewrning némis milliti arisidin bekla asan teshkilleshke bolidighan armiyisi teripidin qoghdilip kélin’gen idi.
Emma impiriyimiz bilen némis xelqi shundaq yüksek bir pellidin peske urulduqki, hemme kishi bu chüshüshtin bashliri qéyip közliri qarangghuliship kettiki, pütün xelq tuyghu we pikir qilish iqtidarini yoqutup qoyushti. Ötmüshtiki ulughliqimizni esliyelishimiz bügünki künde bekla tes halgha kélip qaldi. Bügünki bu namratliq ichide olturghinimizda, ötmüshimizdiki qudretlik halitimiz bilen körkemlik halitimiz xuddi chüshümizdikidek ishen’güsiz bolup körünmekte.
Démekki, bizge bu qorqunushluq yimirilishke nimining sewep bolghanliqini tehlil qilish istigimizni unutquzghan nersimu del shu köz qamashturidighan ötmüshimiz bolup qalghanliqini yoqurqilardin körüp alalishimiz mumkin. Shuninggha qarimay yimirilishimizge sewep bolghan bu alametler az-tula bolsimu yenila közimizge chéliqip turmaqta.
Qilche guman yoqki, bu alametlerni gérmaniye dégen pul tépip eyshi-ishret qilidighan yer dep tonuydighan kishilerla körelmesliki mumkin. Dölitimizning bügünki yimirlip kétishidin köngli yérim bolidighanlar yenila gérmaniyini yoqurqidek bir yer dep qarimaydighan kishilerdur. Emma gérmaniyini yoqurqidek bir yer dep qaraydighanlar bügünkidek bir kün qachan kéler dep saqlap yürgen kishiler bolup, undaqlarning arzu qilghan küni bügün ularning aldigha kelgen idi. Shunga ular bu künlerdin bekla razi.
Dölitimizning yimirlish alametliri körülgen bolsimu, bu alametlerni körüp turup uning aldini élishni oylaydighan ademler yoq diyerlik idi.
Shundaqtimu bügünki künde yimirilishimizge sewep bolghan bu ehwallarni chüshünüsh, uningdin tejribe sawaqlarni yekünlep chiqishimizgha her qandaq waqittinmu bekirek éhtiyajliq halda turmaqtimiz. Birer késellikning sewebi melum démek, u késellikni dawalashmu mumkin dégenliktur. Siyasi xataliqlarni tüzütish üchünmu bu xataliqlarning sewebini bilishimizge toghra kélidu. Shunisi éniqki, birer késellikning közge chéliqqan tashqi körünishini waqitliq bolsimu dawalap saqaytmaq, bu késellikning esli ichki sewebliri tépip chiqip uni toluq saqaytishqa qarighanda tes bir ish. Nurghun kishiler sirtqi körünüshni uning esli mahiyitidin perqlendürelmey, tashqi tesirler bilen ichki seweplerni öz’ara arilashturiwétidu. Hetta bundaq bir sewebning mewjut bolghanliqini inkar qilip turiwélishqa urunidighan ishlarmu körülidu. Ene shu seweptin bügünki gérmaniyining yimirilish halini nurghun kishiler addila qarap iqtisadi qiyinchiliq sewep bolghan, bu halet ene shu qiyinchiliqlar keltürüp chiqarghan aqiwettur dep qarishidu. Eslidinla bu qiyinchiliqlargha hemme kishi dégidek berdashliq bérishke mejbur, shunga bu paji’elik halitimizning menisini, uning éghirliqini hemme kishi dégidek chüshineligenlikining sewepliridin birsimu shu idi. Keng xelq ammisi bundaq bir yimirilishke siyasiy, medeniy, öpe-adet we exlaqi noqtilardin qarap ketmeydu. Bu jehette nurghun kishiler sizim we oy-pikirlerdin mehrum bolup ketken.
Biz keng xelq ammisining ene shundaq oylaydighanliqini xata emes depmu turayli. Emma bilimlik dep qarilidighan kishilermu gérmaniyining tarmar keltürülgenlikining sewebi qilip iqtisadiy yimirilishni körsitishmekte. Shunga undaqlar gérmaniyini qutquzup qélishning yoli iqtisadiy weyranchiliqini ongshashta dep qarashmaqta. Shundaq qarilip kélin’gechke, gérmaniyini ta bügün’giche bu yimirilishtin qutquzalmay kelmektimiz.
Eger gérmaniyining yimirilisha sewep boldi dep qaralghan iqtisadiy seweplerni ikkinchi, hetta üchinchi seweplerdinla bolalishi mumkin, esli sewep siyasette, exlaqi mesililerde we ”qan“ amillirida saqlanmaqta dep qariyalisaq, nöwettiki qiyin ehwalimizning heqiqi sewebi otturgha chiqqan, netijide buni ongshashning charisimu tépilghan hésaplinatti.
Gérmaniyining weyran bolush seweplirini tetqiq qilish ishi eng muhim ishlardin biridur. Bundaq bir tetqiqat siyasiy heriketni asas qilghan bolishi kérek. Bundaq bir heriketning ghayisi bolsa tarmar qilinishtin qutulush, tarmar qilinishning özini yéngip chiqish bolishi kérek.
Emma meyli burunqi tetqiqatlarda bolsun, téximu kam chéliqidighan sewepler bilen bu seweplerning közge körün’gen sewebini bir-birsige arilashturiwétishtin saqlinish lazim.
Eyni waqtidiki yamanliship ketken weziyetni chüshendürüshte derhal ademning eqlige kélidighan we netijide omumiy halgha aylan’ghan közqarash − urushta yüz bergen meghlobiyitimizning aqiwetlirige chidishimiz kérek, béshimizgha kelgen bu échinishliq ehwalgha chüshüp qalghanliqimizgha urushta yéngilip qélishimiz sewepchi boldi dégen qarashlar idi.
Bundaq axmaqane geplerge ishinidighan kishiler belki xéli köp bolsa kérek. Emma bularning arisida yalghanchiliq bilen ikki yüzlimichiliktin bashqa bir ish qilmighan kishilermu bar idi: bu türdiki kishiler hoquq destirxinigha olishiwalghan kishiler idi.
Inqilapni qozghashta bashlamchiliq qilghan kishiler xelqini bu urushning partilishini tamasha qilip qarap olturushmidinglarmu dep tenqitleshken emesmidi? Ular milletler ottursidiki bu tür pewqul’adde zor küreshtin kéyin ghelibe qazan’ghinida bu ghelibidin menpetdar bolidighan kishiler némis xelqi yaki némis ishliri bolmastin belki bu ghalibiyettin peqet chong kapitalistlarla menpetdar bolalaydu déyishmigenmidi? Bu türdiki dunya ténchliqperwer bedbextler bu urushning meqsidi peqet millitarizimni aghdurup tashlash bolidighanliqini, némis xelqi eng bexitlik bir shekilde qayta janlinidighanliqini tilgha élishmighanmidi? Antanta döletlirining yaxshi niyitini razimenlik bilen qobul qiliship, qanliq küreshlerning barliq jinayitini gérmaniyining üstige artip qoymighanmidi? Emma bu türdiki teshwiqatlirini armiyining tarmar qilinishimu xelqige pewqul’adde aqiwetlerni keltürelmeydighanliqini tekitlimeymu ishqa ashuralmasmidi? Bu inqilap pütünley dégidek ene shundaq bir qélip bilen qanat yaydurulghan emesmidi? Ghalibiyetni, némis xelqining tashqirida we ichki qisimda peqet shuningghila tayinip mewjut bolalaydighan bir ghalibiyetni ene shundaq teshwiqatlar netijiside qoldin bérip qoyduq!
Aldam xaltigha chüshürülgen sebdashlirimizmu ene shundaq aldanmighanmidi?
Bu paji’ening sewebini armiyining tarmar qilin’ghanliqigha baghlap chüshendürüsh ishida yehudiylardimu diqqetsizlik qilghanliqi körüldi: bu jeryanda barliq wetensatquchlarning merkizi orgini bolghan bérlindiki worwartismu bu qétim némislar ghalibiyet tughlirini kötürüshüp qaytish heqqi yoqliqini yézishqan idi.
Endilikte, bu ehwalgha chüshüp qalghanliqimizni, bügünki weyrane halitimizning sewebi qilip armiyimizning meghlobiyitini körsitishimiz lazimmidi?
Bu yalghanchilar bilen küresh qilimen déyishning qilche qimmiti yoq idi. Shunga men ular bilen talash-tartish qilimen dep bikardin waqtimni isirap qilishni hergizmu xalimayttim. Qandaq qilghuluq, bu türdiki mentiqisiz qarashlar qilche yaman niyiti bolmighan, emma eqlini ishlitishni bilmeydighan bir döwe kishilernimu bulghap bolghan idi.
Uning üstige, bu mesilini talash-tartish qilish arqiliq bizning nöwettiki ghayimiz üchün küreshke atlan’ghan kishilirimiz üchünmu pakit sun’ghan bolidikenmiz. Bezi ehwallarda otturgha qoyulghan sözler özgertilsimu bundaq munazirilerni paydiliq terepke burighilimu bolidu.
Gérmaniyining yimirilishige bu qétimqi urushta meghlop bolghanliqimiz sewep boldi dep yürgenlerge ene shu jawabni bérimiz.
Hernime déginimiz bilen urushta yéngilip qalghanliqimiz wetinimizning teghdiri üchün bekla éghir bala hésaplinidighanliqi éniq. Emma bu yéngilish asasliq sewep emes belki bashqa sewepler bu yéngilishni keltürüp chiqardi. Ya ölüm, ya körüm dep atlan’ghan bundaq bir jengde meghlop bolush intayin paji’elik aqiwetlerni keltürüp chiqiridighanliqini yaman gherezlik bolmighan herqandaq birsi hergiz ret qilmaydu.
Epsuski, bundaq bir pakitni chüshinelmeydighan kishilermu otturgha chiqmaqta. Weziyet yaxshi waqitlarda jengge qatnashqan bolsimu, kéyin bu pakitni qobul qilishqa unimay ching turiwélishti. Bu kishiler yoshurun gherezler ishqa ashqinidin kéyin yardem qiliship bergen bu paji’ening éghirliqini ushtumtut bilip qaldi. Emma bekla kéchikken idi.
Meghlobiyitimizning sewebchisi armiyimiz emes belki ene shu kishiler sewebchi idi. Chunki, armiyining meghlop bolishi bügün ular déyishkinidek arqa sep teminatini yaxshi ishlimigenlikning, iqtidarsiz qumandanning nachar qumandanliq qilghanliqining netijisi emes idi. Meghlobiyetning sewebi ularning yoqurida déyilgendek qalaymanlashturiwetkenlikining netijisi idi. Shuningdek düshmen armiyisimu qorqunchaq ademlerdin teshkillen’gen bir qoshun emes idi. Ularmu ölidighanliqini bilip jeng qilghan idi. Ular urush bashlan’ghan künidin tartipla san jehettiki üstünlükke ige, pütün dunyadiki urush qurallirini yasaydighan zawutlar bilen barliq kémisazliq orunliri ularning qolida idi. Shundaq turughluq intayin muntizim, qehrimanlarche jeng qilidighan dunya küchlirige qarshi jenglerde neq töt yil ghelibilik jeng qilip kéleligenlikimiz némislarning arqa sep teminati we qumandanliq qilishtiki üstün qabiliyitini körsitip bermekte idi. Némis qoshunlirining teminati bilen bashqurulushi, muntizimliqi shu waqitqiche dunyada körülüp baqmighan bir mukemmellik hésaplinatti.
Derweqe bezi bir noxsanlarmu körülmidi emes. Emma bu türdiki yitersizlikler adem küchige tayinip aldini élish imkaniyiti bolmighan noqsanlardin hésaplinatti.
Bu armiyining béshigha kelgen bu meghlobiyet, hergizmu bügünki musheqqetlik ehwalgha qélishimizning sewepchi emes. Bu meghlobiyet, bashqa türdiki jinayetlerning muqerrer netijisi, shuningdek, bu aqiwet yene kélip téximu éniq otturgha chiqqan bashqa bir aqiwetning bashlinishi idi.
Bu aqiwetler töwendikilerdin ibaret idi:
Herbiy meghlobiyet birer xelqning yaki birer döletning pütünley yimirilishige sewep bolalarmu? Qachanlardin bashlap urush bundaq bir aqiwetni keltürüp chiqiralighan?
Birer urushta meghlop bolghan millet pütünley yoqap kitidighan ish bolup baqqanmidi? Bu türdiki su’allargha bekla addi qilip qisqichila jawap bérip qutulghili bolatti.
Urushta meghlop bolghandin kéyin bir milletning yoqilip kétishi peqet bu millet shu meghlobiyet sewebidin ümidsizlinip ich-ichidin chirip peskeshliship ketken, özgichilikini yoqatqan halgha kélip qalghan bolishi, qisqisi milliy ghururini pütünley yoqatqan bolishi kérek.
Eger undaq bolmighan teghdirde, birer herbiy meghlobiyetke düch kélishi hetta bu milletni téximu küchlük we téximu yüksek halgha keltürüke heydekchilik rol oynaydighan bir qamcha bolup qélishimu mumkin. Shunga urush meghlobiyiti hergizmu birer milletning qewre téshi bolalmaydu. Tarix buni sansizlighan emiliyet arqiliq ispatlimaqta.
Emma gérmaniyining urushta meghlob bolghanliqi naheq bir paji’e bolmastin, menggülük adaletning höküm qilghan bir jazasi idi. Biz bu meghlobiyetke heqiqetenmu layiq iduq. Bu meghlobiyet nurghunlighan ichki weqeler arisidiki ümitsizlinip buzulush yoligha kirip ketkenlikimizning ipadisi idi. Bu türdiki ichki weqeler közge körünüp turghan bolsimu, töge qushining béshini qumgha tiqiwélip xiyim-xeterdin saqlinishqa urun’ghinidek nurghunlighan kishiler bu weqelerni perq qilalmidi.
Némis xelqining bu meghlobiyetke bash egkenlik qiyapitini körsitidighan bir qisim xususlarni tehlil qilip béqing.
Bir qisim sahelerde némis wetinining béshigha kelgen bu bala-qaza alahidi medhiler bilen kütiwélinmidimu? Bundaq bir pazitsiyide bolghan qaysi millet bundaq bir jazgha layiq kelmeydu? Hetta bundaq pozitsiyide téximu ching turup aldinqi sepning yimirlishinimu tézlitip bergenlikini, bu yimirlishning düshmen sépining hujumidin kelgen bolmay özliri peyda qilishqanliqini étirap qilishmidimu? Yaq, yaq! bundaq nomus qilinarliq ehwalning mes’oliyiti némislarning del özi idi. Néme bolsa bolsun, bundaq bir bala-qaza bizge layiq emeslikini tilgha alalarmiduq? Bir milletning urush jinayetchilikini öz üstige éliwélishi nede qachan körülüp béqiptiken?
Yaq! bundaq ish héch yerde we héchqachan körülüp baqqan emes!
Némis xelqining meghlobiyetni qobul qilish halitige qarap, yimirilishimizning esli seweplirini yalghuz urushta meghlop bolushimizdin, bir qanche sepni tartturup qoyighinimizdin axturup yürmeslikimiz, yaki bolmisa birer qétimliq qaytarma hujumning ongushluq bolmighanliqi ichidin axturup yürmeslikimiz lazim idi. Chunki bir urush sépi aldinqi sep süpitide qoldin chiqip ketken, bu qoldin bérip qoyush yene kélip wetenning béshigha bala-qaza térishqa sewep bolup bergen bolsa idi, némis xelqi bu meghlobiyetke pütünley bashqiche bir shekilde berdashliq bergen bolar idi.
U chaghda bundaq bir tarmar qilinishtin kélip chiqqan bala-qazagha chishini chishlep chidighan bolar idi. Bundaq bir ehwalda qiynalghanliqtin otturgha chiqqan naraziliqlarni anglar iduq. Teleyning bizge quchiqini kermigenlikidin, teghdirning boyruqi bilen ghelibe qilip qalghan düshmen’ge nisbeten némis xelqining yüriki ghezeptin shiddetlik döpüldep soqqan bolishi kérek idi. U waqitta, millitimiz xuddi rim dépotatlirigha oxshash meghlop bolghan qoshunlirini kütiwélish üchün aldigha chiqqan, körsetken pidakarliqi üchün wetinige wakaliten eskerlirige rexmet éytishqan, ularni baghrigha bésip turup réych ‹gérmaniye hökümiti› tin ümidini üzmesliki üchün teselli bérishken bolar idi. Teslim bolush shertnamisinimu süküt ichide qolini qoyup birer idi. Emma ularning qelbi yenila kelgüsidiki azatliq ghayisi üchün, qayta bash kötürishi üchün düpüldep soqup turghan bolar idi.
Eger meghlop bolush teghdirning yüzimizge urghan bir kachitila bolsa idi, buning üchün hergizmu külüp-oynap yürelmigen bolattuq. Weten satquchluq üchün héchkim pexrilinelmes, meghlobiyitini tebrikliyelmes idi, aldinqi septin qaytip kelgen eskerlirini héchkim haqaret qilalmas, bayraq tughliri yerlerde patqaqqa milinip sörülüp yürmes idi. Shuningdek yene shu én’giliz polkowniki répin’gton’gha ghezep bilen hömüyüp uni ”her bir ach qalghan némis birer weten xa’inidur“ dégendek paskina haqaretlik sözlerni qilishigha hergiz yol qoyushmighan bolar idi. Yaq, bu waba, hemmini boghup tunjuqturiwetkidek dolqun bolup örliyelmes, besh yildin buyan, bashqa ellerning bizge bergen axirqi yaxshi bahalirinimu sirip süpüriwitelmes idi.
Gérmaniyining yimirilishigha sewep qilip körsitishken urushta meghlop bolghanliqimiz deydighan yalghan-yawdaq sözlirini mana bu jehette toluq chüshinelishimiz mumkin.
Yaq, armiye noqtisidin bu türdiki xaniweyranchiliq, chidap turghili bolmaydighan bu türdiki hadisiler, urush bashlanmay turupla némis xelqini weyran qilishqa bashlighan buzghunchiliqlar keltürüp chiqarghan aqiwettin bashqa nerse emes. Exlaqi peziletler, tughma qabiliyiti we bulargha munasiwetlik tuyghularning aziyip ketkenliki, hemmige melum bolghan bu paji’elik aqiwetlerning tüpki sewebidur. Millitimizning, impiriyimizning huli mana bu késellik uzundin béri chüritilishke, zeherlinishke bashlighan idi.
Emma eng chong yalghanchiliqlarni otturgha chiqirishning piri bolup ketken yehudiylar, markisizmchi teshkilatliri bu yimirilishning eng bashtiki jinayetchiliridur. Chunki ular insaniyetning qolidin kélidighan eng axirqi gheyritini serp qilip millitini bu nomusluq yimirilishtin qutquzush üchün heriketke atlan’ghan kishilirimiz töhmet we yalghanchiliqlar bilen qap-qara qilip bulghiwétilgen idi.
Ludéndorfni dunya urushida yéngilip qaldi dep qarilap, xa’inlargha qarshi turup kéliwatqan birdin-bir ademning qolidiki meniwiy heqqi bolghan qurallirinimu tartip élishti. Bu jehette eng chong yalghan sözlerning peqet az bir qismighila ishinish pirinsipigha emel qilishqan idi: emeliyette köp sanliq xelq ammisi xalap turup, bilip turup rohi buzulmaydu. Emma qelbining eng nazuk, eng chongqur yerliridin aldinishqa mayil kélidu. Shunga, ularning tuyghiliri addi we iptida’i bolghanliqi sewebidin ushshaq-chüshshek yalghanchiliqlargha qarighanda eng chong yalghanchilargha bekla asan aldinip qalidu. Eslidinla bundaq kishiler omumiyliq jehettin alghanda ushshaq-chüshshek yalghan geplerni qilip yürgendek qilghini bilen, choiraq yalghan gep qilishtin numus qilishidu.
Shundaq bolghachqa, bu türdiki kishiler aldan’ghanliqini bilelmeydu. Ular bashqilarning unchilik qattiq yalghanchiliq qilishini, yalghan xewer tarqitidighanliqigha hergizmu ishenmeydu. Bu jehette ulargha chüshenche bersingizmu ular beribir dégenliringizge bek ishinip ketmeydu. Déeenliringizdin uzun’ghiche ishinip kitelmey arisalda bolup yüridu, axirida her qandaq bir chüshendürüshkimu iship qalidu.
Herqanche chong, herqanche exlaqsizliq bilen sözlen’gen yalghanchiliqlarmu mutleq türde bir yéride qoyruqini tutquzup qoyidu. Yalghanchiliqning eng chong artisliri bilen aldanchiliq bilen shoghullinidighan organlar bundaq bolishini yaxshi bilgechke, ular her da’im bu hönerlirini ishqa sélipla yürishidu.
Yalghan sözleshke eng mahir bolghan, bundaq yalghanchiliq qilishning yolini bilidighanlar her qandaq bir dewr we her qandaq bir waqitta yene shu yehudilar bolup chiqidu. Eslidinla ularning mewjut bolup turishining özila bir yalghanning mehsuli emesmidi? Ular özlirini bir dini guruhqa mensüp kishiler dep tonushturup yürishidu. Eslide bolsa ular bir irqqa mensüp kishilerdin ibarettur. Ah, bular yene kélip qandaq bir irqqa mensüp ademler deng!
Insaniyetning eng yuquri eqilliridin biri bolghan birsi menggülük bir heqiqetni ipadileydighan mundaq bir jümle söz bilen ulargha baha bergen: ”yehudiylar yalghanchilarning eng ustisidur.“ ‹shopénxaw’érning sözi› bu jümle heqiqetenmu toghra bolup, uning toghriliqi izchil ispatlinip kélinmekte.
Bundaq bir emeliyettin xewiri bolmighan kishiler, yaki bundaq gepke ishenmeydighan kishiler emeliyetning ghalip kélishi üchün héchqachan yardem qilalmaydu.
Némis millitini uzundin boyan yoshurun shekilde ichidin yimirip kéliwatqan késellik ushtumtut wehimilik bir paji’ege aylinip otturgha chiqishini bizning béshimizgha kelgen eng chong bexit qushi dep qarisaqmu yamini yoq. Eger bundaq bolmisa idi, millitimizning xarap bolishi téximu astilap kétishi, emma mutleq türde weyran bolishi turghanla gep.
Bu késellik choqum dawamlishidighan halgha kelgen idi. Buning peyda qilidighan weyranchiliqi eng yuquri pellige yetkinide intayin nurghun adem ép-éniq köreleydighan bir halet otturgha chiqqan idi. Kishiler wabani tobirkoliyuzdinmu téz we asan tézginlep kiteligenliki, uni yéngip chiqalighanliqi hergizmu bir tesaddipliq emes.
Wabalar intayin qorqunushluq shekilde ölüm puriqini chéchip kélidu. Emma tobirkoliyuz bolsa ademni öpkisidin asta-asta yimirip ilgirleydu. Bularning birsi shiddetlik wehime peyda qilsa, yene birsi asta-asta kücheygenliki üchün kishilerni bek huluqturup ketmeydu. Buning aqiwitide barliq küchini serip qilip herqandaq bir tosalghulargha perwa qilmastin wabagha qarshi heriketke atlan’ghan insanlar, tobirkoliyozgha qarshi tosaq peyda qilish üchün ünche bek aldiriship ketmeydu. Shundaq qilip insanlar wabaning aldini alalighini bilen, tobirkolyuz insaniyetni hazirghiche qorqitip kelmekte.
Birer milletning wujudidiki késelliklernimu xuddi shuninggha oxshitishimiz mumkin. Eger birer késellik he dégendila qorqunushluq ölümlerni keltürmeydighanla bolidiken, kishiler bu türdiki késelliklerge asta-asta könüshke bashlaydu. … netijide xéli uzun waqit qiynalghandin kéyin bu türdiki késelliklerning qurbanigha aylinidu.
Bu késellik herqanche qiynaydighan bolsimu, wujutning bundaq buzulishini teghdirning késellikke giriptar bolghuchigha körsetkenlirige yenile shükri qilish lzim bolidu. Chunki, buningdek paji’e peqet birla qétim yüz béridighan bir paji’edur. Shundaq bolghachqa, pütün küchi bilen qet’i iradige kélip bu késellikni saqaytish usulini axturushqa kirishidu.
Emma ene shundaq ehwalgha chüshüp qalghandimu, bu késellikni peyda qilghan esli sewepning néme ikenlikini bilishke tirishishimiz bizning qilishqa tigishlik tunji ishimiz ikenlikini tonup yétishimiz lazim bolidu.
Bu yerdimu bizning diqqet qilishimizgha tégishlik bolghan muhim noqta shuki, kishini weyran qiliwatqan éghir mesililer bilen bu késellikning peyda bolishini keltürüp chiqarghan esli seweplerni bir-birsige arilashturiwetmeslik. Qabiliyiti yoq xadimlar milliy organlirimizda qanchiki uzun waqit orun igellep turalighan, hemde bu orunning küchidin paydilinip kileligen bolsa, − bundaq bolishimu bir norimal ehwal, − sewep bilen netijini bir-birsidin ayrishmu shunche qiyinlishidu. Belgilik bir muddettin kéyin, heqiqetenmu ziyan keltürüp kéliwatqan zeherler milletni teshkil qilghuchi amillardin birsi dep qarilidighan ehwal otturgha chiqishi mumkin. Yaki bolmisa millet weyranchiliq peyda qilghuchi yat unsurlarni tehlil qilish zörüriyitini hés qilmay, uni bolushqa tigishlik bir qiyinchiliq dep qarap bu qiyinchiliqqa berdashliq béridu.
Urush partilashtin burunqi uzun’gha sozulghan ténchliq yillirida bügün bizge melum boliwatqan késellikler ene shundaq peyda bolghan idi. Bekla az körülidighan buninggha uyghun kelmeydighan ehwallarni inawetke almighinimizda, bu késellikning esli sewebini tetqiq qilidighan’gha birmu adem chiqmidi, buningdin héchkim ghem qilip baqmidi déyelishimiz mumkin.
Bu türdiki qismenlik ehwallarmu awal iqtisadiy pa’aliyetlerdiki hadisiler saheside körülüshke bashlighan bolup, kéyin bularning her birsi shuni bilip yettiki, qalghan bashqa tereplerdimu bundaq kélishmeslikler dawam qilip kelgeniken.
Eng éghir közqarashlarning peyda bolishigha sewep bolghan chirik körünüshler az emes idi.
Iqtisadi noqtida déyilidighan nersilermu shular ’idi.
Urushtin burun gérmaniye nopusining pewqul’adde artip ketkenliki nan bilen teminlesh mesilisini barliq ishlarning, barliq iqtisadiy we siyasiy pa’aliyetlerning asasliq ishliridin biri haligha keltürgen bolup, bu mesile, kündin-kün’ge hel qilish imkansiz bir noqtigha qarap yéqinlashmaqta idi. Epsuski, bu ishni hel qilishtimu eng toghra yol tépishqa héchkim ehmiyet bérishmidi. U waqitlarda téximu asan yollar bilen bu mesilini hel qilishqa urun’ghan idi. Yéngi zémin qolgha keltürüsh ishidin waz kéchish netijiside, döletni pilansiz bolishi bilen birge ziyanliq bolghan sana’etlishish yoligha bashlap kétishti.
Bu xil qarashlarning deslepki netijisi, hetta eng muhim aqiwiti déhqanlirimizning ehwalini téximu nacharlashturushni keltürüp chiqardi. Bu türdiki chékinishke parallil bolup chong sheherlerdiki prolitariyat qoshuni kündin-kün’ge artip kétip, axiri tengpongluq pütünley buzulush bilen axirlashti.
Ene shu waqittin bashlap baylar bilen kembegheller ottursidiki keskin ayrilish otturgha chiqqan idi. U waqitlarda yoqsuzluq bilen molchiliq shundaq yéqin qosh kézek bolup küchiyishke bashlidiki, ikki qutuplishish shiddet bilen küchiyip intayin échinishliq bir ehwalni keltürüp chiqardi. Zadi shundaq bolidighanliqi muqerrer idi. Kishilerni ishsizliq bilen ümitsizlik öz ilkige élishqa bashlap, buning aqiwiti échinishliq eslimiler bilen bir-biridin renjishlerning küchiyishini keltürüp chiqardi. Bu yene kélip siniplar otrtursidiki baghning üzülishini keltürüp chiqardi.
Iqtisadning tereqqiy qilishigha qarimay, naraziliq keypiyatliri téximu artip, barghansiri chongqurlishishqa bashlap, shundaq bir derijige bérip yettiki, aqiwette, hemme kishi bu ehwal ademlerning qandaq qilish wa qaysi haletke bérip qélish, nimilerni qilalaydighan halgha kélishni ochuq otturgha qoymay turup bu halitide dawamlishalmaydighanliqini bilip yétishke bashlidi.
Bu hadisiler, naraziliqlarni ene shu shekilde ipadileshke urunushning körinerlik belgiliri idi.
Desleptiki bu hadisilardinmu nachar hadisilermu meydan’gha keldi. Iqtisad hemmini bashquridighan orun’gha, döletni tengshep turidighan bir orun’gha kötürüldi. Pul, hemme kishi choqunidighan bir ilahqa aylinishqa bashlidi. Kün ötkensiri samawi tengriler konirighan, waqti ötken nersilerdek bi chetke tashlap qoyulup, ularning ornini qanunsiz bayliqlar ilahi igelleshke bashlidi.
U waqitlarda heqiqetenmu weyran qilarliq bir buzulush körülüshke bashlaydu. Bu weyranchiliq xelqning qehrimanliq déyeligidek yoquri derijilik bir nersige éhtiyaji boliwatqan, qorqutiwatqan we xewiplik bir dewrde otturgha chiqti. Gérmaniye kündilik nénini iqtisadi menide, ténchliqperwerlik yoli bilen teminleshke tiriship yürgen künliride, künlerning biride qélich ishlitishkimu teyyar turishi lazim idi.
Epsuski, pulning hökmüranliqi uninggha eng küchlük qarshi chiqishi lazim bolghan orun teripidinmu küchlendürüp bérildi: impirator heziretliri aqsüngekler sinipini maliye menbeliri etirapigha yighish bilen intayin qorqunushluq bir heriketke atlan’ghan idi. Buning xewipini hetta bismarkmu hés qilalmighan idi. Shöbhisizki bunimu qoshup hésaplashqa tora kélidu. Shundaq qilip, aliy peziletlerning ornini pul igelleshka bashlaydu. Bu yolgha bir qétim qedem tashlandimu boldi, irq süpitining ornini bayliq orni igellep kétidighanliqi iniq idi. Maliye urushliri urushlargha qarighanda téximu asan ghalibiyet qazinalaytti.
Bundaq bir shara’it astida heqiqi bir qehriman yaki bolmisa birer dölet rehbiri üchün bankir yehudiylar bilen munasiwet tiklesh téximu muwapiq bolup körünidighan ehwal otturgha chiqidu. Heqiqi medeniyetlik bir adem üchün éytqanda özige bekla addi nishanlarni ghaye qiliwélishi uninggha qilche payda keltürelmeytti. Undaq birsi pulning aldida rexmet éytip tazim qilishtin bashqa héchqandaq bir ish qolidin kelmeydighan bolup qalatti. Emma bundaq bir inqilap irq jehettin bekla küngül yérim qilidighan bir ish hésaplinatti: aqsüngekler irqchiliqliridin mehrum bolushqa, mutleq köp qismi aqsüngeklerdin bolmighan kishilerge köngül qoyidighan bolushqa bashlaydu.
Körünerlik iqtisadiy buzulush hadisisi xususi mülk heqqining asta-asta chéchilip kétishige, qoldin chiqip ketken bu heqliri bir qisim akissiye halitide shirketlerning mülki haligha kélishke bashlaydu. Mülk sétish we bahalar bilen kündilik kirim ottursidiki tengsizlik, ölchinishke, tedriji emma muqim qedemler bilen barghansiri milletning hayatini himaye qilidighan, uni öz tézginig éliwalidighan halet shekillinishke bashlaydu.
Némis sermayisining xelq’aralishish haligha keltürülishi akissye chekliridin paydilinish jehettiki özgirishler, yoldin chiqishlar bilen bashlinip ketken idi. Rastini déyishke toghra kelse, némis sana’itining bir qismi bundaq bir aqiwetke chüshüp qélishtin saqlinishqa tirishchanliq körsitip baqqan bolsimu, ishghaliyetchi kapitalizmning ortaq hujumliri netijiside meghlop bolush aqiwitidin saqlinalmidi. Chunki bu ishghaliyetchi kapitalizm bu küreshni özining eng sadiq shiriki bolghan ”markisizm herikiti“ ning mexsus yardimigha tayinip qanat yaydurmaqta idi.
”éghir sana’et“ ke qarshi qozghitilghan izchil dawam qilip kéliwatqan urushlar markisizmning gérmaniye sana’itini xelq’aralashturush pikirining bashlinishi bolup qalghan idi. Némis igiliki markisizmning ghalibiyiti bilen inqilap jeryanidila toluq gumran bolup kétishi mumkin idi.
Men bu qurlarni yéziwatqinimda némis dölitining tömüryol torlirigha qilin’ghan hujumlarda axirqi hésapta ghalip kileligen bolup, bu torlar mewhum sermeyichilarning qoligha ötüp bolghan idi. Bu jehettin alghanda ”mewhum sermayichi“ ‹akissiyichi?› sotsyal démokratiye eng muhim nishanliridin birsini qolgha keltüriwalghan ehwalda idi.
Némis xelqining iqtisadiy noqtida qandaqlarche bunche kichiklep ketkenlikini töwendiki izahat bilen intayin éniq chüshinelishimiz mumkin: urushtin kéyin sana’etni, bolupmu némis tijaritini yiteklep kéliwatqanlardin birsi, gérmaniyining yéngidin güllinishini peqet iqtisadiy küchlerla emelge ashuralaydu deydighan qarashni tarqitishqa kirishti. Bu jeryanda fransiye bu türdiki bir xataliqqa chüshüp qélishidin saqlinish üchün eng zor tirishchanliq körsitip, insaniyet asaslirigha tayan’ghan ma’arip mu’esselirining proeirammilirini qaytidin tüzüp ijra qilishqa gheyret körsetmekte idi. Chetke sétiliwatqan bu türdiki mentiqsizliqqa nisbeten millet bilen dölet izchilliqini bir ghayining menggülük bolishini meqset qilishidin emes, belki qolidiki iqtisadiy kozirlardin qolgha keltürgen idi.
Öz waqtida stinnés dunyagha tarqatqan bu közqarashliri ‹idiyiliri?› heyran qalarliq müjmelliklerning peyda bolishini keltürüp chiqarghan idi. Shuninggha qarimay, bu türdiki idiye heyran qalarliq bir sür’ette teghdirning inqilawidin buyan gérmaniye üstige ”dölet rehberliri“ süpiti bilen chachqan bu quruq sepsetiler barliq abroypereslerning towlaydighan shu’arigha aylan’ghan idi.
*****
Ikkinchi Qisim Milletchi Sotsiyalizm Herikiti
Birinchi Bab: Idiyiwi Asaslar We Partiyimiz
Yéngi herikitimizning tunji qétimliq katta salon mitin’gini 1920-yilining 24-ghéniwar künisi ötküzduq. Miyunxéndiki xofbraxawus dégen piwixanining murasim zalida partiyimizning yigirme besh maddiliq programmisini ikki mingdek yighin qatnashquchiliri aldida oqup öttuq. Bu programmimiz yighin qatnashquchilirini qattiq jelip qilghan bolup, oqulghan her bir madda köpchilik teripidin qizghin alqish-sadalar bilen maqullandi. Shundaq qilip, bizni idiye chüpirendiliridin, istiqbali yoq, hetta ziyanliq qarashlardin, ziyanliq mepkorilardin saqlaydighan küresh yolimizning prinsip, wezipilirini xelqimizge tunji qétim ashkare élan qilghan bolduq. Gérmaniyini téz sür’et bilen apet déngizigha sörep kétiwatqan shiddetlik apet dolqunini tosash, marksizmchilargha qarshi turush üchün qorqup parakende bolup yürgen burzhu’aziye sinipigha tayinishtin bashqa yéngiche bir küchning otturigha chiqishi bekla zörür bolup turiwatqan idi. Bu daghdughiliq küreshte yéngi herikitimiz lazimliq küch-qudretke, muhim orun’gha érishelishi üchün bashtin tartipla himayichilirimizning qelbide bu yéngi herikitimiz arqiliq siyasi hayatqa yéngiche bir saylam usulinila sunup qalmaydighanliqini, belki eng muhimi, intayin puxta asaslargha tayan’ghan yep-yéngi bir idiyiwi qarashni otturigha qoyghanliqini körsitish, xelqni bu yéngi pikirge ishendürüsh zörür bolup turmaqta idi.
Adette birer partiye programmisini tüzüp chiqishta kishiler kéreksiz, waqti ötken mezmunlirini pat-pat özgertip turushqa, yéngi mezmunlarnimu pat-pat toluqlap turushqa bolidighan bir programma tüzilishi kérek dep qarishi mumkin. Undaq kishilerde meyli yéngi programma ijra qilishta bolsun, meyli kona programmini özgertishte bolsun, bularning her ikkisidila saylam netijisining qandaq bolishi heqqidiki ghem-endishe asasliq orunda turup kelmekte. Shunga bundaq programmilarning otturigha qoyushtiki körsetken bahanilirining qimmitige toghra baha bérishimiz üchün burzhu’aziye programma tüzüsh hey’etlirining küshkürtküchi küchlirini lopa eynek bilen tepsili közitip chiqishimizgha toghra kélidu. Yeni, parlamént siyasi artisliri xelq qozghilip partiyining ebjiqi chiqip ketken kona harwilirining shotisigha qétilip harwa sörimeslik üchün bugha-jawenlirini chörüp tashlash xewpini hés qilishi haman, parlaméntning bu tür siyasi artisliri derhal harwilirining shota-chaqlirini qaytidin jelip qilarliq renglerde boyap perdazlap körsitishke, yeni hökümetni özgertishke tutush qilidu. Ene shundaq peytlerde parlamént ichidin xelqning sebir-taqiti qalmighanliqigha da’ir burunqi weqelerni esliyeligidek qabiliyetke ige tejribilik, péshqedem siyasiyonlar otturigha chiqirilidu. Bundaq siyasiyonlar heqiqetenmu “tejribilik”, “mutexessisleshken” kishilerdur. Bu türdiki munejjimler köpünche hallarda buninggha oxshap kétidighan birer xewpning yéqinliship kéliwatqanliqini, yeni xelq ammisining sewri tügep yoldin chiqishqa bashlaydighan burunqi weqelerni, u waqitlarda élin’ghan aldini élish tedbirlirini téxi untumighan péshqedem parlamént wekilliridin hésablinidu. Bundaq bir ehwalda bu tür péshqedemlerning qilidighini, xuddi burun qilghanliridek, xelq ammisining hariwigha qétilishtin qéchip boyunturuqlirini chörüp tashlishidin saqlinish üchün yéngi bir tosalghu, yéngiche birer tehdit peyda qilishning zörür halgha kelgenlikini hés qilishidu. Yeni ular derhal bir tekshürüsh ömiki teshkillep chiqishidu; Keng xelq ammisining némilerdin razi bolup, yene némilerge narazi ikenlikini bilishke tirishidighan bu ömek hey’etliri xelq ammisining néme teleplerde boluwatqanliqigha qulaq sélish üchün doqmush-doqmush yorghilap yürüshidu;, gézit betliridin xelq rayigha munasiwetlik birer néme sizish üchün ala qoymay oqushqa kirishidu. Ular bu jeryanda barliq kesipi teshkilatlarni, ishchilar tebiqilirini birmu-bir tekshürüshke, ularning könglidiki teleplerning némiler ikenlikini estayidilliq bilen tekshürüp tetqiq qilishqa kirishidu. Bu ishlarda éniq tetqiq qilishigha yardimi bolsun üchün xeterlik öktichilirining teyyarlashqan hel qilish chariliridinmu tumar qatarida paydilinidu. Bundaq kona partiyilerning bilim gheziniliridiki bu tür tejribe-sawaqlar bu tekshürüsh ümikidikilerni heqiqetenmu heyran qaldurup temtiritiwétidu.
Bu ishlardin kéyin qurulghan xelqning rayini tekshürüsh guruppiliri bir yerge kélip, programmilirini qaytidin közdin köchürüp, tüzitishke tégishlik dep qarighan yerlirini putap yonup tüzitishke, özgertishke kirishidu. Bu türdiki kishiler xuddi urush meydanidiki eskerler uzundin béri yuyulmay kirliship, titilip ketken köngleklirini yéngi kiyim tarqitilishi haman derhal chörüp tashlighinidek közqarashlirini derhal özgertip turidighan kishiler bolghachqa, yéngi qarashlar boyiche qaytidin bir programma tüzüshüp her qaysi özige muwapiq tedbirlerni élish teripide boliwalidu. Yeni déhqanlarning tériqchiliq ishlirida, sana’etchilerning ishlepchiqirish ishlirida, istémalchilarning sétiwalghan mallirida qoghdash wedilirini tüzishidu. Oqutquchilarning ma’ashi östürülgen, memuriy kadirlarning turmush ehwali yaxshilan’ghan bolidu. Tul we yétimlargha ayliq qutquzush ma’ashi belgilishidu, eger ma’ash békitilgen bolsa ma’ashini yéngidin östürüp bérishidu. Qatnash qalaymiqanchiliqi ongshilidu, mal bahaliri chüshürülidu, baj-séliqlar azaytilidu yaki xéli köp qismi emeldin qaldurulidu. Shuningdimu yene bir qisim kesipi orunlar untulup qalghan bolidu yaki xelqning muhim birer telipi tashlinip qalghan bolidu. Bundaq ishlar üstide erz-shikayetler kélishke bashlishi haman qaytidin pay-pétek bolup ularning dertlirige derman bolush üchün kiriship, yéngi maddilar tüzülüp qoshumche qilinidu. Shundaq qilip, ushshaq burzhu’aziye tebiqiliri bilen ularning hemrahlirini toluq razi qilishqanliqini, muqimliq saqlinishini ümid qiliship özlirige teselli bérishidu. Bu ishlar pütkendin kéyin, dölet ishlirini islahat qilish kürishini tengrining merhemiti bilen saylamgha qatnishidighan aqmaq puqralirining özgermey kelgen aqmaqliqigha tapshurup kütüp olturushidu.
Qurultaygha saylan’ghan bu dépotatlar saylam waqti tamamlinip, axirqi debdebilik yighinlirini échip besh yilghiche azade turmush kapalitige érishiwalghanliqigha toluq ishench qilishqandin kéyin, xelqini pütünley estin chiqiriship, uning ornigha téximu muhim hésablashqan öz ghémini emelge ashurush üchün pilan tüzüp ijra qilishqa kirishidu. Teshkillen’gen tekshürüsh, programma tüzüsh hey’etliri tarqitiwétilidu; Saylamdin burun bergen wedilirining ornigha öz menpe’etlirini ishqa ashurush kürishini qoyushidu. Qisqisi, xelq wekillirige, ministirlargha bérilidighan pullarning, alahide chiqimlarning qanchilik bolush mesilisini talash-tartish qilishqa kirishidu. Bu xelq wekilliri u heywetlik qurultay binasigha yoqlimidin ötiwélish üchün her küni bir bash tiqidu. Gerche ular qurultay binasining aldinqi kütiwélish zalighichila kirip chiqidighan bolsimu, xelqi üchün xizmet qiliwatqanliqining ispati qilip körsitish üchün yoqlima bölümide bir mezgil kirilip yüriwélishidu. Bu dépotatlar xelq üchün tartqan bu “japaliri” ning heqqi bolghan parlamént ezaliq ma’ashini élip turishidu.
Aridin töt yil ötüp yene bir qétimliq saylam yéqinlashqinida yaki ariliqta saylam yéngilash ishi bolup özlirining bu ilahi ornigha xewp kélip tarqitilish harpisigha yéqinlashqanlirida, xuddi bahar qurtliri bir qétimliq qurtluq dewrini axirlashturup yazliq képineklerge özgiridighinigha oxshash, bu parlamént hasharetlirimu derhal képinekke aylinip bu heshemetlik parlamént binasidin uchup chiqip qaytidin xelq arisida qanat qéqip peyda bolishidu.
Bu hasharetler qaytidin parlaménttiki qurtluq dewrini eslige keltürüsh üchün xelq arisida deb-debilik nutuqlirini bashliwétishidu. U waqitta dépotatliq waqtida qilghan ishlirini rasa köptürüp sözlep kétidu, réqabetchilirining, öktichilirining yaman gherezlirini, öz gépide ching turuwalidighan jahilliqlirini, ötküzgen xataliqlirini, chong ishlarning pilanlirigha qilghan tosalghuluqlirini xelqqe hayajan ichide tonutushqa kirishidu. Emma köpünche hallarda bu sözlerge nisbeten eqli kam bichare puxralarmu dépotatlirigha rexmet éytish ornigha ularning yüzige qaritip turup warqirap-jarqiriship aghzigha kelgenni sözleshke bashlaydu. Ular xelqining bu tür insapsizlarche tenqidliri berdashliq bérish derijisidin halqip ketkenlikini hés qilishqa bashlighinida, qolidin kélidighan birdin-bir amal − yene shu kona charini ishqa sélishqa kirishidu: parlaménttiki siyasiy sihriwazlar derhal partiyilirige qaytidin girim qiliship, programmilirini qaytidin islah qilishqa mejbur bolishidu; Yéngi programma tüzüsh yaki islahi üchün xelqning rayini küzitish komissiyilirini qayta qurup chiqishidu. Shundaq qilip aldamchiliq, saxtipezlik hünerlerni qaytidin ishqa sélishqa bashlaydu. Ademlirimizning qayta-qayta aldinip tursimu yene shularni qayta saylashlirigha qarap, xelqimizning grant tashtek qétip ketken axmaqliqigha heyran qalmay néme chare? Saylamgha qatnishish hoquqi bolghan burzhu’aziye bilen ishchilar tebiqisi oqughan gézitlarningmu yéteklishi netijiside bashqilatin özlirini ishek baghlighandek baghlaydighan saylam éghillirigha soliwéliship özlirini aldighan bu kishilerni yene bir qétim dépotatliqqa saylishidu. Ene shu shekilde xelqning we emgekchi siniplarning wekilliri hésablan’ghan bu mexluqlar qaytidin “parlamént qurtliri” haligha kéliship, emgekchiler sinipining, xelq ammisining turmush shaxliridiki yopurmaqlarni yéyishke, semirip yaghlinishqa bashlaydu. Shundin bashlap qaytidin töt yil waqit ötkinide qaytidin chirayliq bir képinekke aylinip yene bir qétim xelqning közige chirayliq körünüsh üchün xelq arisigha uchishidu.
Bu tür tinmay tekrarlinip turidighan saxtipezliklerge shahit bolush mejburiyitini hés qilish, bundaq aldinishlargha bilip turup qayta-qayta düch kélishtinmu artuq kishini azablaydighan, ghezeplendüridighan ish dunyada bolmisa kérek? Bundaq chirikler mewjut bolupla turidiken, bilimlikler chüprendiliri bilen burzhu’aziye arisida teshkillik marksizm küchlirige qarshi turalighudek bir küchning otturigha chiqishidin hergiz ümid kütkili bolmaydu. Eslidila bu türdiki ependiler bundaq bir küreshni ching olturup estayidilliq bilen oylinip baqqanmu emes. Saylighuchilirimiz shundaq eqilsiz kishiler ikenki, bu türdiki öz mélini maxtap bazargha salidighan saxtipez parlamént mitilirining heqiqi gherb démokratiyisige tayinip marksizm nezeriyilirige qarshi küresh qilishni estayidilliq bilen xiyal qilidighanliqini hergizmu eqlige keltürelmeydu. Eslidila pütkül démokratik tüzümler marksizm nezeriyisini meqsitige yetküzüshning bir wastidin bashqa nerse emes. Marksizmchilar düshminini palech qiliwétish, shu arqiliq özige yol échish üchün barliq wasitilerdin paydilinishqa, buning üchün shara’it teyyarlashqila urunidu. Bügünki künde, marksizmchilarning bir qismi özlirining démokratik prinsiplar bilen zich baghlinip kéliwatqanliqidin ibaret asasiy prinsiplirigha kishilerni qayil qilish üchün maharet körsitip yürüshidu. Shu seweptin, bu bedbexler dölet bohran ichige kirip qalghinidimu démokratiyining gherb uslubi köpsanliq prinsipining ijra qilinishidin qilchilikmu ensirep qoymaydu.
Burzhu’aziye sinipigha tewe parlamént ezaliri memliketning muqimliqini aqmaq köp sanliqning awazigha tayinip intayin mukemmel bir shekilde saqlighili bolidu dep qarap kelgen künlerde, marksizmchilar chet arqa kochilardin yighip kelgen lükchekler gurohigha, ishsizlar qoshunigha, partiye esebiy muritlirigha, xa’inliq qilishqa her waqit teyyar turiwatqan azsanliq milletlerge we yehudiy saxtipezlirige tayinip bu démokratiyige küchlük zerbe bérip hakimiyetni qolgha kirgüzüsh yoligha kirgen idi. Bu türdiki dunyagha waba boliwatqan marksizmni gherb démokratiyisining püwlep asman’gha uchrushigha tayinip yoqutalishigha, bu pursetpereslerni tosiyalaydighanliqigha ishinish üchün bizdiki burzhu’aziye démokratiyisining aqköngül dépotatliridin bolushqa toghra kélidu. Marksizm, wastiliq yollardin paydilinip weyranchiliq herikitini dawamlashturup, emeliyette yoqitishqa urunuwatqan milletning hakimiyitini qolgha kirgüzgen’giche démokratiye bilen birlikte yolini dawam qilduridu. Eger bügün bizning parlamént démokratiyisi sihirwazlirining dashqayniqida köp sanliq dégenlernimu pishirishke bolidu déyishke bolghinida, bundaq parlamént sihriwazliqlirigha hergiz sorun qalmighan bolatti. Chünki, bundaq bir ehwal körülginide éntérnatsyonalchi qizillarning awan’gartliri démokratik qarashlargha xitab qilish ornigha prolétariyat sinipigha qaritip yalqunluq chaqiriqlarni qilishqa kirishidu. Netijide qurultay zalining buzulghan hawasi ichide roy béridighan jédel-majiralar derhal zawutlargha, kochilargha köchürülüp urush-jédellerge aylandurulidu. Bundaq ehwalda, démokratiyimu derhal emeldin qaldurulidu. Xelq wekili déyilgen bu xawarichlarning qurultaylarda chüshenche süpköchliki bilen emelge ashuralmighan nersisini heddidin tashqiri weyran qilghuchi küch haligha keltürülgen prolétariyat ammisi bazghan we kulushlar bilen chaqmaq tézlikide emelge ashurush imkanigha érishidu. Xuddi 1918-yilining küz aylirida körülginidek, prolétariyat sinipi gherb démokratiyisi sun’ghan imkaniyetlerge tayinip yehudiylarning dunyawi hökümranliqini tosash imkaniyiti yoqliqinimu esebiy burzhu’aziye dunyasigha dagh-dughiliq türde körsitip qoyalaydu. Shundaq bolghachqa, bundaq bir wehshi yirtquch aldida quruq tére taraxshitishqila tayinip yaki marksizmchilarghila paydiliq, emma uningdin kéyin bu türdiki eblexlerge qilche tesir körsitelmeydighan usullardin ümidlinish üchün heqiqetenmu bekla nadan birsi bolushqa toghra kélidu. Eslidila bu türdiki heywe qilishlarmu tesir körsitelmeydighan halgha özgirishi haman, ular prolétariyatnimu bir chetke chöriwétishidu.
Eslini sürüshte qilghanda, barliq burzhu’aziye partiyilirining siyasiy pa’aliyetler bilen shughullinishining birdin bir gherizi parlaméntta bir qanche orun’gha érishishtinla ibaret bolup kelmekte. Bundaq jédellerde lazim bolghinida barliq prinsiplar xuddi éghir yüktin qutulush üchün artuq yükini chörüp tashlighandek chörüp tashlinidu. Buning netijiside xuddi programmilirining ziyan’gha uchrighinigha oxshash ular érishken küch-qudritimu ajizlap kétidu. Chünki, ularda ammini jelip qilidighan, ghalibiyetke érishish ishenchisini turghuzushqa türtke bolidighan magnittek tartish küchige ige ulugh eqide, qet’iy irade, qayil qilish küchi kam. Eslide bu türdiki idiyiwi küchler prinsiplargha bir étiqat peyda qilip béreleydu, bu prinsiplarni ghalibiyetke yéteklesh üchün qizghin irade bexsh ételeydu. Eger partiyilerdin her qandaq birsi idiyiwi qarashlarning barliq amilliri bilen qorallinip otturigha chiqqinida, u partiye her qanche wehshi bir partiye bolishidin qet’iy nezer, eger ene shundaq birer idiyiwi chüshenche küchidin paydilinip mewjut ijtima’iy tüzümge qarshi rehimsizlerche hujumgha ötken waqtida, eger qalghan partiyiler qorqunchaqliq, ajizliq körsitip mudapi’ige ötiwalmay küchlük urush narisi tartip yep-yéngi bir ghaye, yéngiche siyasi eqide bilen uninggha qarshi hujumgha ötmeydighanla bolidiken, undaq partiye beribir ajiz halitidin, mudapi’ide turush halitidin menggü qutulalmaydu.
Eger burzhu’a yazghuchilar yaki atalmish hökümet ministirliri weyaki bawariyidiki eng chong partiye bizning bu yéngi herikitimizni isyan kötürüsh üchün teyyarliq qiliwatidu dep qarilimaqchi bolghinida, bundaq bir tiyin’ge erzimes siyasi qarashlargha qarita qisqila qilip “ras deysiler, biz silerning rezil exmeqliq qilishinglar tüpeylidin qoldin bérip qoyghan nersilerni qayta qolgha keltürüsh, ularni tartip élish üchün küresh qilimaqtimiz; Siler parlamént sihirgerlikige tayinip xelqimizni yar léwige qistash üchün yardem qilip keldinglar, hemnepes boldunglar. Emma biz yep-yéngi bir idiyiwi eqide bilen, tewrenmes, küchlük qoghdinish prinsipimizda ching turup, xelqimizni bashqilatin erkinlik choqqisigha kötüridighan pelempeylerni qaytidin bina qilimiz.” depla jawab bérimiz.
Biz herikitimizge asas sélish jeryanida pütün zéhnimiz bilen qilidighan tunji ishimiz, parlamént menpe’etlirini qoghdashni meqset qilidighan bir shirket haligha özgirip qélishigha hergiz yol qoymaydighan intayin küchlük étiqatliq herbilerdin teshkil tapqan bir etret qurup chiqish bolishi kérek.
Bu jeryanda qoghdinish üchün élinidighan birinchi tedbirimiz bundaq bir etret üchün bir heriket programmisi tüzüp chiqish bolishi kérek. Bundaq bir programma bu etretning mahiyiti, bu teshkilatning keng da’irilik bolishini telep qilish sewebidin zörür bolmaqta. Bundaq bir heriket programmisigha ige etret partiyimizni nazuk, yuwash-yumshaq mijezlerge yéqin yolatmaydighan bolidu. Bu yéngiliqlar bügünki siyasiy partiyilerde körülüwatqan ajizliqlarning, ularda körülgen yétersizliklerning bizde körülmeslikige kapaletlik qilish jehette heqiqetenmu toghra yol tutqanliqimizni ispatlap béridu. Bundaq bir teshkilat qurush gérmaniyini tarmar bolushqa yéteklep ketken yétersizliklerni közde tutqinimizda heqiqetenmu muhim ehmiyetke ige bir ish ikenlikini téximu éniq hés qilalaymiz. Bundaq weqelerning otturigha chiqishi bizni yéngi bir dölet qarishini otturigha qoyushqa yétekligen idi. Shunga, bundaq bir dölet qarishimiz, bizning yéngiche dunya qarishimizning muhim terkiwi qismigha aylandi.
Bu kitabimning birinchi qisimda “irqchiliq” dégen bu atalghu heqqide toxtalghinimda, bu atalghuning bir weqelik, bir küresh birliki teshkil qilish jehettin alghanda éniq bir roli bolmaydighanliqini éytqan idim. Emma, bügünki künde bir-birsidin tüptin perq qilidighan nersilerning hemmisila dégidek irqchiliq dégen bu atalghu astigha toplanmaqta. Shu seweptin némis milletchi sotsiyalist ishchilar partiyisining wezipiliri bilen ghayisi heqqide toxtilishtin awal irqchiliq kelimisining éniq teripini bérip ötüsh, bu atalghuning herikitimiz bilen néme munasiwiti barliqi üstide azraq toxtilip ötüshke toghra kélidu.
Adette wolkish dégen bu términ’gha, yeni irqchiliq dégen bu atalghugha éniq terip bérilmey kélinmekte. Shu seweptin bir-birsige oxshimaydighan her xil shekilde teriplinip kélinmekte. Emeliy istémalda bu atalghu “din” atalghusigha oxshash keng da’iride qollinip kélinmekte. Bu atalghugha meyli nezeriye jehette bolsun yaki istimal menisi jehette bolsun heqiqetenmu éniq bir terip bérish imkaniyiti yoq déyishke bolidu. “din” atalghusi bolsa, éniq shekli, özige xas emeliyleshtürülüsh sahesi bolghini üchün, uning menisini derhal köz aldimizgha keltürelishimiz mumkin. Alayluq, melum birsini dindar adem dep süpetlen’ginide, bu ademning intayin peziletlik bir adem ikenlikini körsitidu. Shübhisizki, bundaq omumlashqan bir süpetlinish ornigha bashqa türlük süpetlinishni ishletmeydighanliqimiz éniq. Hetta köpünche hallarda bundaq baha, u kishining ésil peziletlik mijezinimu ipadilep bérelishi mumkin. Shunga nurghun kishiler özini bundaq bahalashlardin bekla xoshal bolup kétidu. Heqiqetenmu bir qisim kishilerning rohiy haliti dindarliq bilen sughurulghan. Emma keng xelq ammisi héchqachan sapla peylasop yaki yoqiri derijilik poplardinla teshkil tapmaydighanliqi hemmige melum. Shundaq bolghachqa, bundaq ortaq dindarliq bar yerlerni köpünche waqitlarda kishilerning pikir qilish we wijdani erkinlikige érisheligen yerler dep qarash mumkin. Bundaq dini qarashlar métafizikiliq sirliqlashturulghan bir dunya teswirini béridighanliqi üchün, küchlük dini héssiyatlarni barliqqa keltürelishige qarimay, birer heriketke, birer dolqun’gha aylinalmaydu. Shübhisizki, bundaq bir étiqadni emeliyette birer ghaye emes, bir wasite déyishla mumkin. Shuninggha qarimay bu wasite ghayige yétishte bekla muhim ehmiyetke ige. Shuningdek yene bu yerdiki ghayining özimu xiyali bolmastin pütünley emeliy bir ghaye hésablinidu. Ré’alliqta eng ulugh ghayilar turmushqa munasiwetlik ishlardin teshkil tapidighanliqini qobul qilishimiz lazim.
Iman, ademni bir tereptin rahetlikke érishtürüp, haywan sewiyisidin halqighan bir turmush sewiyisige érishtürüsh üchün yardemchilik rol oyniyalighinidek, ademni ré’alliqtiki mewjudiyitini kücheytip, bixeterlik astigha élinishighimu yardemchi bolalaydu. Eger bügünki insaniyettin güzellik we dini exlaq prinsipliri emeldin qaldurulup, emeliyettimu ispatlan’ghan dini prinsiplar terbiyilirini toxtitiwetkende, shuningdek bularning ornini basalaydighan bashqa nerse qoymay turup dini terbiyini emeldin qalduriwetkende, insaniyet mewjudiyitining bekla köp asaslirining tüp yiltizidin tewrep kétidighanliqi éniq. Buningdin mundaq xulasige kélelishimiz mumkin: adem, ulugh ghayilar üchünla yashaydighan bolmastin, bu ulugh ghayilar yene kélip insaniyet mewjutluqining, uning izchilliqining bir shertini teshkil qilidu. Shu chaghdila insaniyet mewjutluqining shertliri toluqlan’ghan bolidu.
“dindarliq” kelimisining teripi bir munche ortaq uqumlarnimu öz ichige alghan bolidu. Alayluq, rohning ölmesliki, menggülük hayat, tengdashsiz bir yaratquchining barliqigha ishinish qatarliqlarnimu öz ichige alidu. Emma bu türdiki qarashlar kishilerdin herqandaq bir étiqadni telep qilighan bolishidin qet’iy nezer, iman, héssiyat we eqilge turaqliq bir qanuni küch bolup tesir körsetkinige qeder kishiler bu uqumlarni her waqit tenqidiy bir shekilde tetqiq qilishidu; Ularni ret qilish yaki qobul qilishqa bolidighan bashqa chüshenchilerni axturup turushtin toxtimaydu. Shundaq bolghachqa, iman, yeni ishinish, asasliq dini uqumlarni öginishning, bu jeryanda körülgen chüshinishsizliklerni tügitishning wastisi bolup rol oynaydu.
Irqchiliq dégen bu söz üchünmu yuqiriqidek muhakime yürgüzelishimiz mumkin. Irqchiliq dégen bu atalghumu xuddi dindarliq dégen atalghugha oxshash her türlük uqumlarni öz ichige élishi mumkin. Emma bu atalghugha terip bergende bu tür uqumlarning ehmiyiti shunche muhim bolishigha qarimay, bu jehette bekla nachar teripler otturigha chiqmaqta. Shundaq bolghachqa, bu qarash bir siyasi partiye teripidin asasliq prinsiplar qatarida qolgha élinmighiche, bu atalghuning menisini adettikiche qarash derijisidin muhim prinsip sewiyisige yükseltish mumkin emes. Bundaq bolishi, birer nezeriyiwiy ghayini ishqa ashurush, uning mentiqiyliq netijisini qolgha keltürüsh ishi kishilerning adettikiche héssiyati yaki ichki istekliriningla netijisi emes. Erkinlikni qolgha keltürüsh ishi buninggha intilishning ortaq ilhamighila tayinip qolgha kelmeydu. Emma musteqilliq yolidiki idi’al türtkisi birer urush teshkilati bilen birer quralliq küchke ige halgha kelginidila, xelqning qizghin arzusi pewqul’adde ré’alliqqa aylinalishi mumkin.
Birer idiyiwi qarash her qanche toghra, insaniyetke herqanche köp yaxshiliqlarni wede qilghan nezeriye bolishidin qet’iy nezer, eger bu qarashning prinsipliri birer heriket yétekchisi haligha keltürülmiginide, bundaq bir neziriyining héchqandaq emeliy qimmiti bolmaydu. Uning üstige bundaq bir heriket öz pa’aliyitini idiyisining ghalibiyiti bilen netijilendürelmiginide, partiye eqidiliri birer millet üchün ittipaqliqining asasliq qanunliri haligha keltürülmigiche, bundaq bir heriket, bundaq bir partiye adettiki bir “jem’iyet teshkilati” bolushtin nérigha ötelmeydu.
Adette omumi xaraktérdiki négizlik bir nezeriye kelgüsidiki birer weziyet üchün asasliq wezipe bolush rolini oynaydighan bolishining birinchi sherti, bundaq bir neziriyining mezmuni bilen uning küch-quwwitini toluq otturigha qoyush bilenla mumkin bolidu. Ene shu chaghdila bundaq bir neziriyining ghayisini emelge ashurushning yoli échilghan bolidu. Shundaq iken, birer partiye özining programmisini ene shu shekilde tüpki neziriyilerge ehmiyet bergen asasida teyyarlighan bolishi lazim. Melum bir siyasi chüshenche, qet’iy türde birer pelsepilik sistéma üstige qurulghan bolishi kérek. Bundaq bir siyasiy chüshenche emelge ashurush mumkin bolmaydighan, ademning eqli yetmeydighan birer ghayini özige meqset qiliwalmasliqi, adette közqarashlarghila baghlinip qalmasliqi, bar bolghan küresh qilish wastilirigha ehmiyet bérilishi, ghalibiyetke kapaletlik qilish üchün bu wasitilerdin paydilinishlarghimu ehmiyet bérish kérek. Nezeriye jehette programma teyyarlaydighan kishi algha sürgen nezeriyiwi qarashlirigha emeliy siyasetchi ijra qilishqa tégishlik bolghan bilimlernimu qoshup yézish kérek.
Shu arqiliq bir nezeriye menggülük bir ghaye, insaniyetke yol körsitidighan bir qutup yultuzigha oxshash chaqnap turalaydu. Shuningdek yene bundaq nezeriye kishilerning yétersizliklirini, bu tür ajizliqliri sewebidin he dégendila xata yolgha kétip qalmasliqi üchün kishilerning bu türdiki xatalishish éhtimalliqlirinimu hésabqa alghan bolishi kérek. Ilham igisining yénigha xelqning könglini chüshinidighan birsini qoshup qoyush lazim. Qoshumche bolghuchi kishi menggülük emeliyet bilen ghaye sahesidin adettiki kishiler chüshinip yételeydighan bir yolni otturigha qoyalaydu.
Ghaye jehettin toghra bolghan bir pelsepilik sistéma, bir siyasi eqidige baghliq xelq ammisi, mukemmel türde teshkillen’gen, birla eqide, birla küch bilen aktip halgha keltürülgen küresh eqidisi haligha keltürülüshi mesilining tüpki asasini teshkil qilidu. Herqandaq bir chüshenchining utuqluq bolalishi bu mesilining mukemmel türde hel qilinishigha baghliq. Ene shu chaghdila bir qism kishiler bu eqidige ching baghlan’ghan, yene bir qisimlar bu eqidini belgilik derijide chüshineleydighan sewiyige kélelishi mumkin. Milyonlighan kishilerdin barliqqa kelgen bir qoshunning ademliri melum derijide bu tür emeliyetke masliship kételishi mumkin. Bu kishiler arisidin beziliri bu qarashlarni téximu yaxshi chüshinelishi, ulardin yene bu eqidige küchlük baghlan’ghan sadiq ademdin birersimu otturigha chiqishi mumkin. Bundaq birsi, keng xelq ammisining mujimel közqarashliri arisidin granittek mustehkem prinsiplarni tépip chiqiralaydu we shughulliniwatqan birdin-bir toghra herikitige yétekchi bolalaydu. Shu arqiliq erkin pikir dunyasining dolqunlirida birla étiqat, birla irade bilen heriket qilidighan kishilerni barliqqa keltürüp, bu ittipaqliq mustehkem bir shekilde küchiyip barghiche dawamlishalaydu.
Ortaq bir közqarash üchün ene shu türde heriket qilish hoquqimu zörüriyet haligha aylinalaydu we buning yétekchisi bolghan kishining heqqimu kapaletlendürülgen bolidu.
Xata eqidiler
Irqchiliq atalghusigha eng toghra terip bermekchi bolghinimizda, tüwendikilerge érishishimiz mumkin:
Bügünki künde omumlashqan pelsepilik uqumlar siyasi nuqtidin alghanda, yeni adette döletke oxshash siyasiy organlargha medeniyet bergüchi ijadiyet küchi béridighan organ dep qaralmaqta. Emma bu yerde irq sherti inawetke élinmay kélinmekte. Emeliyette bolsa, döletning asasen iqtisadiy éhtiyajlar pa’aliyet soruni bolup yaki eng yaxshi déyilgendimu siyasiy küchler oyunining bir sehnisi bolupla otturigha chiqiwatqanliqini köreleymiz. Döletni medeniyet yaratquchi deydighan bundaq qarash, irqqa munasiwetlik barliq asasliq küchlerni tonumasliq, shexsining roligha sel qarashni keltürüp chiqiridighanliqi éniq. Irqlarning medeniyet yaritish qabiliyetlirining perqliq bolidighanliqini qobul qilmaydighan birsi, shexsilerning roli heqqide höküm chiqirishlardimu choqum xatalishidu. Irqlar ottursidiki perqlerni körelmey, ularni teng-barawer dep qobul qilish, milletler bilen her bir adem oxshash qabiliyetke ige deydighan qarashni keltürüp chiqiridu. Intérnatsi’onalizmchi marksizmmu eslide bar bolghan ortaq pelsepilik chüshenchilerni tégi yehudiy bolghan karl marks teripidin belgilik bir siyasiy nezeriye haligha keltürüshidin bashqa nerse emes idi. Bundaq bir zeherleshni közde tutmighan bolsa idi, bu nezeriye shunche zor siyasiy utuqqa érishelishi hergiz mumkin emes idi. Karl marks, chirigen bir dunyaning sésiq patqaqliqida peyghemberdek eqli bilen eng zeherlik maddilarni tonup yételigen birdin-bir adem idi. Karl marks, bu türdiki zeherlik maddilarni tépiwalghan sihirwaz négir mortigha oxshash, bu dunyadiki azat milletlerni musteqilliqtin mehrum qaldurush üchün bu zeherdin küchep paydilinidu. Tebi’iyki, marks bu ishlarning hemmisini öz irqining paydisi üchünla qilghan idi.
Mana bu, bügünki künde marksizm dep qobul qilin’ghan pelsepe sistémisining esli mahiyiti.
Burzhu’aziye sinipi, bu türdiki zeherler bilen éghir derijide zeherlinip ketken bolup, marksizm qarashliridin xususy mülük yaki bolmisa kishilik qarash jehetler bilenla perqlinip turidighan bir idiyiwi qarashqa ige halette turmaqta. Shundaq bolghachqa, burzhu’aziye dunyasi marksizmgha qarshi hergiz urush achalmaydu. Hetta burzhu’aziyining marksizmgha qarshi heriket qilimen déyishi bekla külkilik bir ish hésablinidu. Mundaq éytqanda, burzhu’aziye sinipinimu eslide bir türlük marksizmchilar dep qarash mumkin. Emma buni ulardin sorighudek qilsingiz, ular özini “marksizmdin tüptin perq qilimiz, burzhu’aziye choqum dunyagha hükmiran bolalaydu” dep ishinidu. Emma marksizmchilar bu sinipni alliburun yehudiylarning qoligha tapshurup bolghan.
Irqchiliq (bu atalghu némische Volkish sheklide bolup, bezi türkche terjimanlar türkchige “irqchi” dep terjime qilishni toghra tapqan − u.T) bolsa, insanlargha ularning irqlirigha qarap ayrim-ayrim baha béridu; Irqchiliq qarishi boyiche alghanda döletning peqet birla ghayisi bolidu, bu ghaye − irqlarning mewjudliqigha kapaletlik qilish; Irqchiliq, milletlerning teng barawer bolidighanliqini qobul qilmaydu; Eksinche, irqchiliq, insanlar bir-birsidin perqliq her xil qabiliyetlerge ige dep tonuydu. Bu qarashqa asasen bu dunyagha hökümranliq qiliwatqan menggülük küchke boy sun’ghan halda eng yaxshilirining, eng küchlük bolghanlarning ghelibe qazinishi üchün tirishchanliq körsitilishi, pes, süpetsiz irqlarning esli halitide qélishi üchün, ularni ali irqlargha boy sunidighan halette tutushqa tirishchanliq körsitishke mejburmiz. Shu arqiliq, tebi’etning ilmiy prinsiplirigha boy sunush wezipisini üstige alghan hésablinimiz. Janliqlarning hayatliq sximisidiki eng axirqi nuqtisigha barghiche bu qanuniyetning küchke ige ikenlikige ishinimiz; Irqchiliq, irqlar ottursidiki perqlernila tonup qalmastin, yene shexsilerning qabiliyet jehette perqliq bolidighanliqinimu qobul qilidu. Irqchiliq, xelq ammisi arisidin shexsilerning alahidilikini otturigha chiqirish kérek, buning üchün weyran qilghuchi marksizmgha qarshi ijabiy, tertipke salghuchi küch süpitide heriket qilishni terghip qilidu. Irqchiliq, insanliqqa ghaye bérilishinimu bir zörüriyet dep qaraydu. Chünki, irqchiliq qarishida bundaq bir étiqat insanliqning mewjudiyiti üchün eng aldinqi shert hésablaydu. Shundaqtimu irqning mewjut bolup turalishi üchün kéreklik téximu yoqiri exlaqi qarash aldida herqandaq bir exlaq qarashlirining bolishigha yol qoyalmaydu. Chünki shalghutlishish yoli bilen, négirlar éqini sewebi bilen insaniyet istilagha düch kéliwatqan bir dunyada, insaniyetning güzellik we peziletliri heqqidiki barliq étiqatlar, insaniyetning istiqbali heqqidiki barliq ümidler pütünley yoqulup kétiwatmaqta.
Bu qit’ede insaniyet medeniylik we medeniyiti, ali irqning mewjutluqigha chemberches baghlan’ghan. Bundaq bir ali irqning yoqalghan yaki ajizlap ketken küni, dunya qaytidin yawayiliq dewrining qarangghuluqi ichige pétip qalghan kün bolup qalidu. Insaniyet medeniyitini barliqqa keltürgen, bu medeniyetni saqlap turiwatqanlarning ulini kolash, eng éghir gunah hésablinidu. Tengrining eng yoqiri simwoli bolghan bundaq bir ulugh eserge hujum qilishqa jasaret qilidighan birsi, tengrige haqaret keltürüp jennetning derwazisini taqashqa yardemchilik qilidighan birsi hésablinidu.
Irqchi qarash, inchikilik bilen tallinip ayrip chiqish arqiliq tereqqiyatqa kapaletlik qilidighan küchlerning pa’aliyet qilishigha yol qoyghan, ularning bu tür pa’aliyetlerni teshkilleshke bashlighan waqti, tebi’etning eng chong arzusigha maslashqan waqti hésablinidu. Ene shundaq bir kün kelginide, téximu yaxshi insanliqqa dunyarimizni ulughlap sunup, barliq pa’aliyet sorunlirini ular üchün erkin échip béridighan kün kelgenlikini körsitidu.
Qisqisi, biz shuni hés qilmaqtimizki: uzaq bir kelgüside bolsimu insaniyet shundaq qiyin mesililerge düch kélishi mumkinki, bundaq mesililerni hel qilishta, dunyaning barliq imkanlirigha, tebi’iy menbelirige ige bolghan aliy irqqa mensüp bir milletningla qoligha qarashqa mejbur bolidu.
Irqchiliq uqumi
Tebi’iyki, irqchiliq idiyiwi qarishining abistrakitlashturulghan menisini bu türde omumiyliq halitide tehlil qilghanda bir-birsige oxshimaydighan türlük tümen teriplerning otturigha chiqishi normal ehwal. Eslide barliq yéngi siyasiy organlirimiz herxil shekiller boyiche irq mesilisige ehmiyet bérip kelmekte déyelishimiz mumkin. Yene bir jehettin alghanda, ular her qaysi ayrim-ayrim teshkilatlardin teshkil tapqanliqi üchün, ularning irq mesilisidiki qarashliridimu bezi perqler körülüp turidighanliqi éniq. Mesilen alayli, birla merkizi organ teripidin bashqurulup kélin’gen marksizmliq idiyige qarshi turushta düshmen terep izchil we küchlük sep tartip turiwatqan bir ehwalda, qilche ehmiyiti bolmighan qarashlargha tayinip ulargha qarshi chiqish mumkin emes, bundaq ajiz qoralgha tayinip hergizmu düshmen terepni yéngip chiqqili bolmaydu. Siyasiy jehettin mustehkem teshkilatlan’ghan marksizmchilar bashqurup kéliwatqan intérnatsi’onalliq idiyiwi qarashlargha qarshi turushta irqchiliq idiyiwi qarashqa ige chüshenchilerning birlikke kelgen qarishigha tayinip sep teshkil qilip küchlük taqabil turulghinidila andin ghalibiyet menggülük heqiqetning ghalibiyiti bilen netijilinishi mumkin.
Birer idiyiwi közqarashning ijra qilinishini teshkilleshte, aldi bilen bu idiyiwi qarashlargha éniq bir tebir bérilishi zörür. Dini jehette mez’hepler étiqat üchün qanchilik ehmiyetlik bolghinigha oxshash, bir jem’iyetning prinsiplirimu quruluwatqan bir siyasiy partiye üchünmu shunchilik muhim ehmiyetke ige.
Marksizmliq partiye teshkilatining intérnatsi’onalizm üchün heriket meydanini erkin qoyiwetkinige oxshash, irqchiliq qarashliridimu éniq bir küresh qilish qorali bolishi kérek. Milletchi sotsiyalizm némis ishchilar partiyisi ene shundaq bir ghayini közlep heriket qilidu.
Ene shu sewebler tüpeylidin partiyimiz üchün heriketchan mudapi’e qoshuni wasitiside irqchiliq nezeriyisini otturigha qoyush, irqchi qarashlarning ghalibiyitige kapaletlik qilishning birinchi sherti bolup qalmaqta. Buning éniq ispatini, reqip partiyiler biwaste otturigha qoyup körsitip bermekte. Ular, irqchi qarashlar peqet birla kishi yaki birla partiyige mensüp uqum hésablanmaydighanliqini, milyonlighan kishilerning qelbide uyqa halitide saqliniwatqan yaki yashap kéliwatqan bir uqum ikenlikini qilche zérikmey sözlep kelmekte. Buningdin shuni bileleymiz, bizdiki bu tür konirap ketken nezeriyiwi asasi tiklenmigen, quruq gepke tayinip hujum qilish qarishida ching turup düshmenlirimizge hergizmu taqabil kelgili bolmaydu. Eger bu usul bilen birer netije alghili bolsa idi, bügünki künde némis xelqi yar léwige kélip qalmighan, eksiche ulugh netijilerni qolgha keltüreligen bolatti. Intérnatsyonalizim teshebbuslirining ghalibiyitige kapaletlik qilghan nerse, bu tür chüshenchidikilerning zerbe bérish etretliri (Sturm-abteilung: S.A., yeni és-achilar) sheklide teshkilatlirigha tayinip partiye heriketliri qoghdilip kélin’genlikidin bolghan. Ulargha qarshi turidighan közqarashlar meghlup bolghan bolsa, buning tüpki sewebini meydanda mudapi’elinish sépini qurup chiqalmighanliqidin körüsh kérek. Adettiki bir telimat nezeriye jehettiki mezmunlirini téximu kéngeytishke tayinipla küchlinelmeydu. Buning del eksinche siyasiy teshkilatning tehdit qilish küchige ige bolalishi, bu küchni da’imiy qoshun sheklide saqlap tutalishi arqiliqla küreshni dawamlashturalishi, ghalibiyetke érishelishi mumkin.
Men bu jehette, idiyiwi qarashlirimizni keng mezmunlarni öz ichige alidighan, emma bu telimatning abstrakit jewherliri ichidin asasliq qarashlarni otturigha chiqirish, bu qarashlarni özgermes nezeriye sewiyisige kötürüsh arqiliq teshwiqatni qanat yaydurushning zörür ikenlikini hés qildim. Shu arqiliq bu qarashlar ilghinip ayrip otturigha qoyulghinida, bu qarashlarni chüshineleydighan, qobul qilalaydighan kishiler köpiyip, ularni bir nuqtida toplash mumkin bolatti. Bashqiche éytqanda, némis ishchilirining milletchi sotsiyalizm partiyisi ka’inatning irqchiliq uqumliri ichidin asasliq sheklini otturigha chiqirip, dewrning emeliyitini, lazimliq ademlirini, ularning yétersizliklirimu közde tutqan halda, bularni siyasiy telimatning asasliq maddiliri qilip békitip körsetkendin kéyin, ishlar özlükidinla yürüshüp, keng xelq ammisi mustehkem teshkilat sheklide otturigha chiqip, u idiyiwi qarashni eng axirqi ghelibige érishtürüsh üchün ul sélishqa bashlaydighan halgha kéleleydu.
Ikkinchi Bab: Irq We Dölet
Bügünki künde hakimiyettin chüshüp ketken burzhu’aziye sahesidikiler, 1920- we 1921-yilliridin bashlap yéngi herikitimizni döletning hazirqi sheklige qarshi heriket dep qarap, bizni izchil türde qarilap kelmekte idi. Bir türküm siyasi partiye lükcheklirimu bizge chaplan’ghan bu türdiki bohtanlarni bahane qiliship, ulargha aram bergüzmey kéliwatqan “yéngiche dunya qarash” ning wekilliri bolghan yashlirimizni yoqutush üchün yürgüzmekchi boliwatqan heriketliride her qandaq bir wastidin paydilinishqa heqliqmiz deydighan xulasige kélishken idi. Toghrisi, bügünki burzhu’aziye sinipi “dölet” términigha éniq we muwapiq birer terip béreligüdek qabiliyetke ige emes. Burzhu’aziyining lughitide dölet dégen bu atalghugha muwapiq kélidighan birer söz yoq, bolishimu mumkin emes. Alayluq, aliy mekteblirimizde doskilarni igilep yürgenler bilen “jem’iyet hoquq proféssori” süpiti bilen léksiye sözleydighanlar özlirige nan bergen, ma’ashini bériwatqan hökümetning mewjut bolup turushini heqqani qilip körsitidighan nutuqlarni sözlesh, buni maqullaydighan mulahizilerni yürgüzüshke mejbur halette. Birer dölet qanchiki eqil we mentiqige uyghun bolmighan shekilde teshkillen’gen bolidiken, undaq bir döletning mewjutluqini belgilesh, uni heqqani qilip körsitishke bérilgen teriplermu shunche mujmel, tutuq, sun’iy we chüshiniksiz bolidu. Mesilen alayli, impériyining, xandanliqning uniwérsitétliridiki her qandaq bir proféssor asasiy qanuni 20-esirdiki eng menisiz bir sepsete hésabliniwatqan, intayin ghelite, kishini bekla bi’aram qilip kéliwatqan bundaq bir siyasi gewde ichide, bundaq bir memlikette dölet dégen bu siyasi organning menisi heqqide, uning ghayisi heqqide néme déyelishi mumkin? Bundaq bir organ’gha qaysi türde bir terip bérelishi mumkin? Bügünki künde bir jem’iyet qanuni bilimining proféssori bolghan birsi ré’alliqni tilgha élish ornigha melum bir ghaye üchün xizmet qilishqa mejbur halgha chüshüp qélishi heqiqetenmu éghir bir mesile. Bundaq bir ghaye, bügünki künde, shunche debdebilik ajayip ghelite insan mashinisining mewjutluqini herqanche bedel tölinishidin qet’iy nezer dölet dep atiwalghan, bügünmu dölet dep atap kélin’gen mewjutluqini himaye qilishnila telep qilidu. Bundaq bir wezipe üstide talash-tartish yürgüzülginide, dölet ichidiki weqelerni bir qisim “exlaqi”, “meniwi” prinsiplar asasida mesililer döwisidin qutuldurush üchün tirishish, döletning ghayisi üchün xizmet qilghanliq bolidu depla xiyal qilip kelgen bolsaq, buninggha tula bek heyran bolup kétish hajetsiz.
Dölet, adettiki körünishi boyiche alghanda, mundaq üch xil sistéma sheklide tonulmaqta:
A) döletni birer jama’etchilik belgilik derijide öz raziliqi bilen birer hökümet tewesining bashqurushigha özini tapshurghan shekli depla qarash.
Dölet heqqide bundaq qarashqa ige kishiler mutleq köp sanliqni teshkil qilmaqta. Bu guruppidiki kishilerning qarishida dölet qanun-tüzümliri aldida kishilerning arzu-heweslirining qilche roli yoq bolup, bu tür kishiler zamanimizdiki qanuni prinsiplargha bekla choqunidu. Bu türdiki kishiler üchün éytqanda bir döletning mewjut bolup turalishi, uning dexli-te’erruzgha uchrimasliqi, chéqilishqa bolmaydighan ilahi küch bolishining özila yéterlik hésablinidiken. Bu nezeriye boyiche kallisi éliship ketken kishilerning jem’iyetni qalaymaqanlashturiwétishidin saqlinish üchünmu dölet salahiyitige qulluq körsitish medhiyileshke erziydighan bir pezilet hésablinip, bu qarashni himaye qilidighan kishiler bundaq bir organ’gha bir hésabta ilahi küch qatarida choqunishidu. Bundaq kishilerning kallisida wasite bolushqa tégishlik bolghan nerse biraqla bir ghaye bolup körünidu. Shundaq bolghachqa, dölet ademge xizmet qilidighan bir organ süpitide qurulghan bir teshkilat bolishi mumkin emes iken. Bundaq bir teshkilat ichidiki insanlar, ular meyli yoqiri derijilik dölet kadiri bolsun yaki adettiki bir xizmetchi bolishidin qet’iy nezer, bu döletke choqunushqa mejbur iken. Bu xil ün chiqarmay boy sunidighan késellik haliti bilen hayajanliq bilen choqunush halitidiki muhittin birer qalaymiqanchliq peyda bolmasliqini közde tutup, dölet orgini muqimliqni, jem’iyet tertipini saqlash üchünla ishqa sélinidiken yaki dölet ene shuning üchünla qurulidiken. Démekki, dölet dégen bu teshkilat ya bir ghaye yaki bir wasite hésablanmaydiken. Dölet, amanliq bilen tertip intizamni saqlashqa mejbur, muqimliq bilen jem’iyet tertipi yene kélip döletni teqezzar qilidighan sewep hésablinidiken. Jem’iyettiki xelq ammisi ene shu ikki xil zit qutup arisida chayqilip yürmekte.
Bawariyide bundaq qarashqa bawariyining eng küchlük partiyisi bolghan xelq partiyisining siyasiy artisliri wekillik qilghan bolsa. Awustriyide sériq-qizil “seltenetchiler” bu qarashqa wekillik qilmaqta idi. Epsuslinarliqi, gérmaniye réchida konsérwatiplar dep atalghan unsurlar bu türdiki dölet qarishini himaye qilip, shu boyiche heriket qilip kelmekte.
B) san jehette yuqurqilardin az bolghan yene birqisim nezeriyichi kishiler bolsa, döletning mewjud bolishi üchün bezi shertlerning bolishi kéreklikide ching turidu. Bu türge tewe kishiler dölet teweside dölet organlirining tüzilishi mesiliside “birla bashqurush orgini” ningla bolishini telep qilip qalmay yene dölet ichide “birla xil til ishlitilish” nimu shert qilishidu. Eslide dölet salahiyiti döletning mewjut bolup turushining birdin-bir we asasliq sherti hésablashmaytti. Dölet, öz tewesidiki puqralirining bayashat yashiyalishi üchünmu tirishishi kérek. Bundaq telimat boyiche alghanda, “erkinlik” qarashlirimu lazim idi. Emma “erkinlik” dégen bu atalghu köpünche waqitlarda xata chüshinilip kélinmekte. Hökümetning sheklimu chéqilishqa bolmaydighan orun déyishke bolmay qalidu. Uning qilidighan yaxshi ish dégenlirinimu oylinip körüshke tégishlik bir mesile. Yeni döletning burunqi hörmiti uning bügünki ehwalini tenqit qilinishigha tosalghu bolalmaydu. Qisqiche éytqanda bu xil nezeriye dölet aldi bilen iqtisadiy pa’aliyetler bilen shexsiylerge paydiliq shara’itlarni teyyarliyalaydighan bolishi telep qilinidu. Dölet emeliy jehette hemde siyasi iqtisadning asasi qanuniyetliridiki menpet yetküzüsh asaslirigha qarap bahalinishi kérek dep qarilidu. Bundaq qarashning asasliq wekilliri bizdiki ottura burzhu’aziye bilen asasliqi libéral démokratiye tewesidiki kishiler arisida körülidu.
S) üchinchi türlük qarashtikilerning sani hemmidin az.
Bu türkümdikiler döletni impéri’alist arzulirini ishqa ashurushning bir türlük wastisi dep qarisimu, bundaq qarashni asasen alghanda izahlap chüshendürüsh mumkin emes. Bu tür kishiler birlikke kelgen küchlük omumxelq döliti qurup chiqip ortaq heriket qilishni arzu qilishidu. Bu döletni qanunluq birla xil tilgha ige qilip, bu döletning kimning döliti ikenlikini éniq körsitishni arzu qilishidu. Dölet ichide yalghuz birla tildin paydilinish telipi döletni tashqi küchlerge taqabil turushta küchini artturushning tewrenmes asasigha ige qilishnila meqset qilip qalmay, yene til ortaqliqi sayiside döletning belgilik bir nishan’gha qarap “millileshtürüsh” ni ishqa ashurushqa bolidu dep qarishidu. Emma bundaq qarash pütünley xata bir qarash idi.
Axirqi esirde “gérmanlashturush” dégen sözge omumen alghanda aq niyetlik bilen ishinip kelgen bolsaqmu, bu sözning qimmitige ehmiyet bermey, uningdin herxil ishlarda paydilinip kétilishi heqiqetenmu epsuslinarliq bir ehwal idi. Yash waqitlirimda bu ajayip séhirlik atalghudin paydilinip heqiqetenmu ishen’güsiz derijide ghelite xiyallarda bolun’ghanliqi hazirghiche ésimde. U waqitlarda pan’gérmanizm saheliridimu hökümetning yardimige tayinip awstriyilik slawiyanlarni némislashturushqa bolidu deydighan qarashni himaye qilidighanlarni hemme yerde uchratqili bolatti. Kishiler gérmanlashturushni ademlerge emes tupraqqila emeliyleshtürüsh mumkinlikini némishqidur peqetla xiyaligha keltürüshmigen idi. Adette némislashturush sözini némis tilini mejburi türde qobul qildurush, némis tilini pütün xelq ishlitidighan bolush depla chüshinetti. Bolmisa birer négirgha yaki birer xitaygha némis tilida sözlishishni ögütüsh arqiliq, ularni ana tilliri ornigha bizning tilimizdin paydilinishni talliwélishi bilen, hetta xalighan bir némis siyasiy partiyisi teripide turup awaz béridighan qilish bilenla ularni némisleshti dep qarashqa bolidu dep oylash heqiqetenmu éghir mentiqiyliq xataliq idi. Bizdiki milletchi burzhu’azlar bu türdiki némislashturushning emeliyette némisliqtin yiraqlishish, “némissizlashturush” hésaplinidighanliqini tonup yételmigen idi. Eger milletler ottursidiki bar bolghan perqler ortaq paydilinidighan birer tilni mejburiy qobul qildurush arqiliqla yoqulup kétidighan bolsa, bundaq bir ehwalda shalghutlashqan bir irq peyda bolmaydu dégenlik bolatti. Bu misaldinmu gérmanlashturushqa kapaletlik qilishqa bolmayla qalmay hetta némis amillirining yoqutulushini keltürüp chiqirish bilen netijilinidu dégenlik bolatti. Tarixta körülginidek, ghaliblar teripidin boy sundurulghan milletlerge öz tilini mejburi téngip qobul qildurulghanliqigha da’ir misallar bekla köp. Alayluq, aridin ming yil waqit ötkendin kéyin bu til yéngi bir milletning tiligha aylinip qalghanliqini bekla köp uchritimiz. Emma bu jeryanda bu ikki xil milletning orni almiship ghalip millet meghlup milletke, meghlup millet ghalip milletke aylinip qalghan bolidu.
Millet, éniqraq éytqanda irq, tilgha baghliq emes belki qan’gha baghliq bir alahidilik hésablinidu. Bu nuqtidin alghanda peqet meghlup qilin’ghan milletlerning qénini almashturush arqiliqla ularni gérmanlashturush mumkin. Yeni bir irqning qénini özgertish hergiz mumkin emes dégenliktur. Qan hergiz özgermeydu. Emma uni arilashturush mumkin. Qan arilishishining aqiwitide bolsa ali irqning sewiyisi töwenlep kétishni keltürüp chiqiridu. Bundaq bir ehwalda, öz waqtida ghalip kélip bashqilarning yérini boy sunduralighan irq özining ghalip kélish alahidilikliridin mehrum bolup qélishini keltürüp chiqiridu. Aliy irqtikiler bilen adettiki irqlarning chétilishi bilen otturigha chiqidighan shalghut irqtikiler ali irqtikilerning tilidin herqanche ustiliq bilen paydilinalaydighan haletke kéliwélishidin qet’iy nezer, undaq bir shalghut irqtikilerde medeniyet berpa qilghuchi küch-qudret hergiz bolmaydu. Bundaq ehwal körülginide her türdiki rohi küchler arisida bir qisim riqabetlishish kürishi yene bir mezgil dawam qilalishi, gümran bolushqa yüz tutidighan millet amalsiz qalghan axirqi künliride bir qétimliq qattiq silkinish bilen kishini heyran qaldurarliq bir qisim medeniyet eserlirini otturigha chiqiralishimu mumkin. Shundaqtimu bundaq medeniyet eserlirini otturigha chiqiralaydighanlar ular arisida birdin-bir saqlinip qalghan ali irqtikilerning tunji shalghutliridin saqlinip qalghanlarning yaratqan eserliri yaki bolmisa deslepki shalghutlishish jeryanida barliqqa kelgen kishilerning qénida ali irq alahidilikliri toluq yoqalmay saqlinip kelgen alahidiliklerning mehsulila bolishi mumkin. Bundaq shalghutlashqan kishilerning qénidiki ésil qan terkiwi, birer amal qilip özini namayan qilishqa urunidu. Shuninggha qarimay, bu türdiki shalghutlishishning eng axirqi qolgha keltüreleydighan netijiliri hergizmu medeniyet esiri süpitige ige bolalmaydu. Chünki, shalghutlishish ishi her da’im medeniyetning chékinishini birlikte keltürüp chiqiridu.
Biz bügün jozéf-2 ning xiyal qilghan gérmanlashturulushning awustriyide muweppeqiyetke irishelmigenlikidin xoshal bolishimiz kérek. Eger bundaq bir heriket utuqqa érisheligen bolsa idi, awistriye dölitining saqlinip qalalishi mumkin bolsimu, ortaq tildin paydilinish netijiside némis millitining irq sewiyisimu töwenlep kétishi mumkin idi. Bundaq bir ehwal astida nurghun esir ötkende bir qisim tughma qabiliyetlermu özini körsitelishimu éhtimal. Emma bu pada beribir öz qimmitini yoqutush bilen axirlishidighanliqi éniq. Undaq bir ehwalda belkim dölet pütünlükidin yéngiche birer millet barliqqa kélishinimu perez qilishqa bolar. Shundaqtimu medeniyet ortaqliqidin barliqqa kelgen millet beribir yoqulup kétetti.
Némis milliti bu türdiki shalghutlashturush pilanining ijra qilinishidin qutulup qélishi, hergizmu ötkür kishilerning eqil küchige tayinip chiqirilghan toghra xulasilarning netijisi bolmastin, belki habsbowrglarning eqli qisqa hökümdarlardin bolghanliqi sewebidin bu pilan emeldin qalduruldi. Shundaq qilip, bu türdiki shalghutlashturushning meghlobiyet bilen axirlashqanliqi, némis xelqighe heqiqetenmu paydiliq bir ish boldi. Eger bu ish ongushluq yürgüzülgen bolsa idi, bügünki künde némis millitini medeniyet yaratquchi süpiti bilen teriplesh mumkin bolmighan bolatti.
Emma pütünley xata bolghan bu türdiki urunushlar yalghuz awustriyidila emes, hetta gérmaniyidimu milletchi dep nam bérilgen sahedikiler arisidimu körüldi. Bir munche némis teripidin qollap quwetlen’gen léxistan (polsha) siyasiti, yeni sherqni gérmanlashturush siyasiti, epsuski ene shundaq bir sepsetidin bashqa nerse emes idi. Léxlar (polekler) gha yalghuz némis tilini qobul qildurush bilenla ularni gérmanlashturushqa mumkin bolidighanliqini xiyal qilishqan idi. Buning aqiwitimu éghir paji’e bilen axirlashti: yat irqqa mensüp bir millet öz chüshenchilirini némis tili bilen ipadilep, özlirining peskesh mijezliri bilen millitimizning ésilzadilikige, inawitige we abruyigha ziyan sélishqa kirishidu.
Sawatsiz amérikiliqlarning dölitige bériwalghan peskesh yehudiylarni qattiq buzup sözlishidighan némischisigha qarapla ularni némis irqigha mensüp kishiler dep qarap arisigha élishi bizning némis irqimiz üchün éghir naheqchilik qilghanliq hésaplanmasmidi? Gherb dunyasidin kelgen bu pitlap ketken paskina köchmenlerning némische sözlishelishi bilenla tégi némis, millitimizning bir parchisi bolalmaydighanliqi, ularning eslide sherqliq nersiler ikenlikini héch kim xiyaligha keltürmidi.
Tarixta, némisleshtürülgen birdin-bir paydiliq nerse, ata-bowilirimiz qélich küchige tayinip qolgha keltürgen, némis déhqanlirigha tayinip özleshtürülgen tupraq idi. Bu tupraqlarda yat qan qénimizgha arilishishi ehwaligha qarap étnik mijezlirimiz ze’iplishishke bashlaydu. Bu yene kélip némislargha xas bolghan keng omumlashqan kishilik mijezliri bilen özini körsitip kelmekte. Epsuski, bundaq bir ajizliqimizni köpünche waqitlarda maxtap kökke kötüridighanlarmu boldi.
Bu üchinchi qarash boyiche alghanda, dölet melum menide ghaye tüsini élishqa bashlidi. Döletning izchilliqini saqlash, puqralarning birinchi orundiki wezipisi haligha kélishke bashlidi.
Bularni yighinchaqlap éytqinimizda, yuqirda sanap ötken dölet toghrisidiki barliq közqarashlar medeniyet peyda qilghuchi küchlerning, ularni ehmiyetke ige qilidighan asasning irq ikenlikini, shunga irqtin ibaret asasqa tayinish kéreklikidin ibaret bu pakitni körelmidi, bu asasqa tayinip heriket qilishnimu bilelmidi. Döletning esli wezipisi mentiqi jehette her türlük insaniy tereqqiyatlarning tüpki sherti bolghan irqni tereqqi qildurush, irqni qoghdash ikenlikini chüshenmidi.
Dölet tüzilishi bilen döletning mewjut bolup turushi heqqidiki otturigha qoyulghan bu tür xata qarashlar, xata chüshenchiler eslide karl marks dégen bir yehudiy teripidin otturigha qoyulghan qarashlar idi. Yeni dölet chüshenchisi bilen uning irqqa qarita mejburiy wezipiliri bir-birsidin ayrip tashlan’ghan bolup, burzhu’aziyimu shuninggha teng kélidighan bashqa bir teripni otturigha qoyalmighanliqi üchün, ular üchünmu döletning esli mahiyitini inkar qilidighan bir nezeriyini otturigha qoyush yolini échip bergen idi. Ene shu sewep tüpeylidin burzhu’aziyining marksizmgha qarshi élip barghan küreshliri pütünley meghlobiyet bilen netijilinip kelmekte. Shundaq, burzhu’aziye, burundin tartipla öz siyasiy sistémisini ene shu asas üstige tiklep kelgen idi. Shunga burzhu’aziye sistémisi bundaq qarashtin hergizmu waz kéchelmey kelmekte. Burzhu’aziyining qabiliyetlik reqibi bolghan marksizmchilar ularning ilgiri sürgen asasliridiki ajiz nuqtilarni tépip chiqti hemde burzhu’aziye sinipi xalimay bolsimu teminlep bergen qorallardin paydilinip bu ajiz nuqtilargha qaritip hujum qilishqa kirishti.
Démek, irqchi qarash sahesi üstige qurulghan yéngi partiyining birinchi orundiki wezipisi döletning tüzülüshi bilen uning mewjut bolup turush heqqidiki qarashlarni éniq körsitip bermekte. Bu qarashning muhim nuqtisi shuki: dölet, hergiz bir ghaye bolalmaydu. Dölet bir wastidinla ibaret. Dölet. Yoqiri derijilik bir medeniyetni berpa qilishning aldinqi shertidur. Emma bundaq yoqiri medeniyetning biwaste sherti emes. Chünki, medeniyet biwaste halda mexsus medeniyet berpa qilish qabiliyitige ige bir irqning wujud bolishigha baghliq. Dunyada yüzligen dölet ülgiliri bar bolghini bilen, medeniyet berpa qilghuchi, uning himayichisi bolghan aliy irq yer yüzidin yoqalghinida, meniwiy jehette ali irq érisheleydighan sewiyige teng kélidighan bir medeniyetmu mewjut bolush imkaniyitidin mehrum bolidu. Yenimu ilgirligen halda shunimu déyelishimiz mumkinki, ali irq bolmay turup insaniyet qurup chiqqan döletlerning barliqi adem irqining qet’iy türde yoqulup kétish éhtimalini hergizmu tosap qalalmaydu. Medeniyet yaritalaydighan irqlargha mensüp ademlerning yoq bolishi, eqilning lazimliq yoqiri derijilik taqabil turush, maslishish qabiliyitining yoqap kétishigimu sewep bolidu.
Eger qorqunuchluq bir yer tewresh apiti yüz bérip yer yüzini astin-üstün qiliwetkinide, déngiz-okyan dolqunliri ichidin yéngi bir himalaya tagh tizmisi kötürülüp chiqip yer yüzide bar nersiler pütünley weyran bolup yoqalghidek bolsa, insaniyet medeniyetmu bu zor apet sewebidin yoqilidu. Undaq bir shara’itta héchqandaq bir döletmu saqlinip qalalmaydu. Barliq tüzümler yimirilip yoqulup, nechche ming yilliq medeniyet berpa qilghan nersiler yer bilen yeksan bolup hemme yer latqilar astida kömülüp yoqilidu. Emma bundaq bir apettin kéyin medeniyet peyda qilalaydighan irqqa tewe bir qanche adem shunche xarabe bolup ketken muhitta saqlinip qalalighidek bolghinida, tinjighan dunya üstide qaytidin yüksek medeniyetni barliqqa keltürüsh imkaniyitini peyda qilalaydu, buning üchün meyli ming yil waqittin kéyin bolsimu beribir aliy irqning eserliri yer yüzide qaytidin berpa bolushqa bashlaydu. Emma aliy irq ademlirining pütünley yoqilip kétishi, dunya pütünley chölge aylinip, medeniyet dégen nersining izimu qalmaydu.
Zamanimizda körülüwatqan misallar buni toluq ispatlap bermekte. Ulini siyasi qabiliyet bilen kesipi iqtidardin mehrum bolghan irqlarning wekilliri salghan döletler hökümetlirining shunche zor tirishchanliq körsitip tedbir élishigha qarimay weyran bolushtin qutulalmighan. Qedimqi dewrlerde baladek chong haywan nesilliri ornini bashqa sortlargha boshitip yoqalghinigha oxshash, u döletlerdimu taqabil turalighudek qural-yaragh layihiliyeleydighan eqilliq ademlerdin mehrum qalghan ériqlarmu sehnidin chékinip ornini baqilargha boshitip bérishke mejbur.
Belgilik bir medeniyet sewiyisini barliqqa keltürgen küch, hergizmu dölet emes. Dölet, bundaq medeniyetni berpa qilalaydighan, uning sewiyisini östürüshning tunji amili bolghan irqni qoghdiyalishila mumkin. Undaq qilmighanda, dölet qilche özgirish qilmay esirler boyi öz piti saqlinip kétiwérishi mumkin. Halbuki, irqning buzulush ehwaligha tosalghu bolmighinida, irqlar arilishishi sewebidin bir milletning medeniyet qurush qabiliyiti bilen bundaq bir medeniyetni ipadileydighan tariximu alliburun buzulush yolini tutqan bolidu. Mesilen alayli, bügünki bizning dölitimiz ene shundaq bikargha ishlewatqan bir mashina haligha kélip qaldi. Gerche körünüshte yene bir mezgil yashiyalaydighandek körünishimu mumkin, emma millitimiz wujudigha yuqiwatqan irq zeherliri, bu zeherning azabida qiyniliwatqan millitimiz hazirdin tartipla intayin qorqunuchluq yimirilish yoligha qarap kétiwatmaqta. Démekki, ali süpetlik insanlarning hayatini dawamlashturalishi üchün zörür bolghan birinchi shert hergizmu dölet emes, belki zörür bolghan iqtidarlargha ige irq.
Shunimu tonup yétishimiz kérekki, wetinimizde bundaq qabiliyetke ige kishilirimiz pütünley yoqilip ketken bolmastin, hazirmu arimizda yéterlik derijide saqlinip turmaqta. Bundaq qabiliyetlerning özini körsitelishi üchün bu qabiliyetlerning tashqi shara’itliri, tashqi muhit teripidin oyghutulishi yéterlik. Medeniyet yaratquchi milletlerde, toghrisi irqlarda, bu tür qabiliyetlerning jari qildurulushigha tashqi shara’itlar, tashqi muhit muwapiq kelmey qalghinida bu türdiki qabiliyetler shu irqtikilerde yoshurun’ghan halda saqlinip turiwéridu. Shundaq bolghachqa, burunqi zamanning némis döletliridiki némislarni “medeniyetsiz”, “iptida’i xelq” dep qarash naheqliq bolidu. Ular héch qachan yawayi bolghan emes. Mesilen alayli, xristiyanliqtin burunqi némislarning ehwaligha qaraydighan bolsaq, ular turiwatqan shimaldiki kilimat nacharliqi, ulardiki yaratquchi, medeniyet berpa qilghuchi qudritining yétilishige tosqunluq qilip kelgen idi, xalas. Eger némislar jenubqa bir yerlerge, muwapiq bir iqlim shara’iti bar yerlerge bériwalalighan, u yerdiki süpetsiz irqlardin teshkil tapqan teminleydighan ademlerni ishqa salghudek iptida’i téxnika qorallirini keship qilish pursitige érisheligen bolsa idi, ularning qelbide uyqa halitide turiwatqan medeniyet berpa qilghuchi qabiliyetliri u némislarghimu helenlerningkige oxshap kétidighan parlaq medeniyetlerni berpa qilish imkaniyitini bergen bolatti. Emma medeniyet peyda qilghuchi tunji küchke ige bu ademlerning bundaq küchi hergiz shimaldiki soghuq iqlim shara’iti astida yashighanliqidin shekillen’gen emes. Shunga, jenubqa köchüp barghan bir yaponning insaniyet medeniyitige qoshalaydighan töhpisi sibiriye éskimoliriningkichilikla bolishi mumkin.
Yaq, yaq! … undaq parlaq medeniyet yaritish tughma qabiliyiti, undaq yéngiliq yaritish tughma qabiliyiti peqet aliy irqqila bérilgen! peqet birla perqi, bezide bu qabiliyetni jari qildurushqa muwapiq shara’it we shertler bérilip oyghan’ghan halgha kélelise, yene bezide tebi’et dunyasi buning eksiche bundaq qabiliyetni otturigha chiqirishini cheklep uyqa halitige ötiwélishimu mumkin. Démek, bulardin mundaq xulasige kélelishimiz mumkin:
Dölet ghayige yétishning bir wasitisidin ibaret. Uning ghayisi jismani we rohi jehettin bir türdiki insanlarning tereqqiyatigha kapaletlik qilish we buninggha yardemchi bolushtin ibaret bolishi kérek. Bu jehette aldi bilen irqning, uning uyqa halidiki barliq iqtidarlirini yétilish sherti bolghan esli alahidiliklirini qoghdashqa mejbur. Bu tür alahidiliklirining bir qismi her da’im jismani jehettin perwish qilinishqa, qalghan qismi pikir qilish jehettiki yétilishning shara’itini asanlashturushqa yardemchi bolidu. Bu yerde birinchi shert bolghan jismani jehettiki perwish ishi her da’im ikkinchi shert bolghan pikir yürgüzüsh qabiliyitini otturigha chiqirishning shertidur. Bundaq bir ghaye boyiche heriket qilishqa ehmiyet bermeydighan herqandaq bir dölet buzulghan organ, yétilmigen mexluq hésablinidu. Bu xuddi qaraqchilar bilen hemkarliq ornitip utuqqa érishkenler qaraqchiliqni bir eyib hésaplimighinidek, bundaq qurulghan döletlerning mewjut bolishi ularning teyyartapliq alahidilikini hergizmu özgertelmeydu.
Bulardin tüptin bashqiche bir dunya yaritish üchün küresh qiliwatqan biz milletchi sotsyalizmchilar, hergizmu undaq oydurulghan weqelerge baghlinip qalalmaymiz. Eger undaq bolmisa idi, yep-yéngi we ulugh bir idiye chimpiyonliridin emes, belki bügünki künde höküm sürüp kéliwatqan yalghanchilarning qullirigha aylinip qalar iduq. Shundaq bolghachqa, biz milletchi sotsyalizmchilar ismi jismigha layiq dölet bilen yiltizi bir bulghan irq otturisida intayin éniq siziq sizishimiz shert. Birer ishni otturigha qoyalighan birsi otturigha qoyghan bu nersini himaye qilalaydighan, uni qoghdiyalighidek küchige ige bolalighinidila andin mewjut bolush heqqige ige bolalaydu. Undaq bolmaydiken, undaq bir orunning héchqandaq qimmiti bolmaydu.
Shundaq bolghachqa, irqchi döletning eng muhim ghayisi, medeniyet tarqitalaydighan, yoqiri süpetlik insaniyetning rohi güzelliki bilen uninggha ehmiyet béridighan deslepki irq wakaletchilirining menggü saqlinishigha küch chiqirish bolishi kérek. Biz döletni ali irqtin bolghan millet qurup chiqidighan bir heriketchan organ dep tonuymiz. Bundaq bir organ, milletning mewjutluqigha kapaletlik qilish bilenla qalmay, uning exlaqi we eqli alahidiliklirinimu yétildürüp, u milletni eng yoqiri erkinlik sewiyisige érishtüreleydighan bolidu. Amma bügünki künde bizge dölet dep mejburi téngiwatqan nerse, ademlerning eng chong xatasi hésablinidighan, kishining chachlirini tik turghuziwétidighan bir mehsuli hésablinidu. Shundaq bolghachqa, bundaq xata nerse bir munche azabliq ishlarning otturigha chiqishigha sewep bolmaqta.
Biz milletchi sotsiyalizmchilargha shu nerse éniq melumki, bügünki dunya bizning bu yéngiche qarishimizni isyankar idiye dep bahaliship, bizni topilangchilar dep höküm qilishidighanliqi muqerrer. Emma bizning idiyilirimiz, oy-pikirlirimiz we heriketlirimiz, bu dewrning qayil bolishi yaki qarilinishidin otturigha chiqqan nersiler bolmasliqi kérek. Biz bu yéngi herikitimizni étiqat qilghan birdin-bir heqiqet üchün xizmet qilishta, meghrurluq bilen qet’iy ching turup dawamlashturushimiz kérek. Biz shuninggha qet’iy ishinimizki, kelgüsi ewladlarning téximu ayding qelbi biz otturigha qoyghan idiyilerning toghra idiye ikenlikige ishinipla qalmastin, uning keltüridighan menpe’etlirinimu choqum qobul qiliship bizge minnetdarliqini ipadilishidu.
Méning bu yerge kelgiche éytqanlirim, biz milletchi sotsiyalizmchilargha, dölet dégen nersining qimmitini ölcheshte bizni bir ölchem bilen teminleydu. Dölet heqqide éytilghan bu qimmetler yenila nisbi bir bahalash bolup, her qaysi milletlerning özige xas qarashliri bolidighanliqi éniq. Shundaqtimu insanliq nuqtisidin élip qarighinimizda, bundaq bir qimmet mutleq türde bolishi kérek.
Yene bir nuqtidin élip éytqanda, birer döletning paydiliq bolush derijisige baha bérishte u dölet érishken medeniyet sewiyisini ölchem qiliwélishqa bolmaydu. Shuningdek u döletning qimmitini bu dunyada qolgha keltürgen küch-qudriti asasida érishken abroyi bilenmu ölcheshke bolmaydu. Döletning qimmitige bérilidighan baha, bu organning millitige keltüridighan menpe’eti asasidila bérilishi mumkin.
Dölet dégen bu organ, shu döletke wekillik qiliwatqan milletning hayatliq shara’itlirini teyyarlash bilenla qalmastin, özining mewjutluqi bilen millitining mewjutluqini, ularning izchilliqinimu emeliy jehette kapaletke ige qilalighan bolidiken, bundaq dölet her qandaq bir tüzümni yolgha qoyghan bolishidin qet’iy nezer, uni köngüldiki bir dölet dep qarishimizgha bolidu. Chünki, bir döletning wezipisi yaritish emes belki ichki küchlerning pa’aliyiti üchün yol échip bérishtinla ibaret. Bir dölet medeniyetning eng yoqiri nuqtisigha érisheligen bolghandimu, bu medeniyetning wekili bolghan irqning alahidiliklirini weyran qilish rolini oynighanla bolidiken, undaq bir döletni beribir nachar dölet dep qaraymiz. Chünki, undaq bir dölet, bu tür weyranchiliqqa yol qoyghanliqi sewebidin bir medeniyetning mewjut bolup turalishi üchün lazim bolghan aldinqi shertke hörmet qilmighan hésablinidu. Bu dölettiki medeniyetni shu dölet özi yaratqan bolmastin, belki shu dölette yashaydighan medeniyet yaratquchi qabiliyiti bolghan millet yaratqan. Dölet bu yerde janliq teshkilleshler arqiliq bu medeniyetning yaritilishi üchün yardemchi bolush rolinila oynaydu, xalas. Dölet, birer jewher emes. Dölet, melum bir millet yashaydighan tupraqlardiki bir teshkilat sheklidinla ibarettur. Bir milletning érishken medeniyet sewiyisi shu millet yashawatqan döletning yaxshi bir dölet ikenlikini ölcheydighan bir ölchem bolalmaydu. Bundaq yaxshi dölet bolush derijisini belgilesh imkaniyitini dölet teminliyelmeydu. Alayluq, medeniyet berpa qilish qabiliyiti küchlük bolghan bir millet birer négir qebilisidin bekrek hörmetke sazawer bolup körünishi mumkin bolghini bilen, medeniyet yaratquchi milletning dölet shekli bilen qurup chiqqan orgini, bu organda millitining ghayisini ishqa ashurush üchün yolgha qoyghan siyasiti, birer négir qebilisi barliqqa keltürgen organdinmu nachar bir organ bolup qélishimu mumkin. Eng yaxshi bir dölet teshkilati bilen eng yaxshi bir siyasi teshkilat héchqachan birer milletke ige bolalmaydighan, hazirghiche millitidin mehrum halette qalidighan bir éhtimalliq bolmaydighanliqigha oxshash, nachar bir dölet sheklimu öz waqtida medeniyet yaratquchi irq wekillirining, bu ériqning eng desliwide ige bolghan qabiliyetliridin mehrum qaldurulushni keltürüp chiqiridighan, buninggha purset tughdurup béridighan ehwallarnimu sadir qilishi mumkin.
Shundaq bolghachqa, birer döletning qimmiti heqqide baha bérishke toghra kelgende, u döletning dunya tarixida qanchilik muhim rol oynighanliqigha qarash emes, belki u döletning öz millitige qarita qanchilik paydiliq ishlarni qilghanliqigha qarap baha bérish kérek.
Pütünley nispi bolghan bu kéyinki qarash boyiche döletlerning mutleq qimmiti heqqide birer höküm chiqirish undaq asan ishtek körün’gini bilen, bir döletning mutleq qimmiti heqqide höküm qilish bekla qiyin. Buning sewebi, bundaq keskin höküm qilish ishi u döletning özigila baghliq bolup qalmastin, asasliqi milletning qimmiti bilen sewiyisigimu baghliq. Démek, döletning ali orni üstide gep bolghinida bundaq abroyning biwaste milletke mensüp bolidighanliqini, döletning birdin bir roli özini saqlap qélish küchi bilen erkin tereqqiyat shara’itini yaritip bérishtin bashqa roli bolmaydighanliqini estin chiqarmasliqimiz kérek.
Eger biz, bundaq bir ehwalda némislargha qandaq bir dölet qurush kéreklikini sorimaqchi bolsaq, aldi bilen mundaq ikki nuqtini ochuq belgiliwélishimizgha toghra kélidu: bu dölet qaysi türdiki insanlarni öz ichige élishi kérek? Qaysi ghayilar boyiche heriket qilishi kérek?
Epsuski, némis milliti, bügünki künde pütünleshken birla irqqa ige emes. Iptida’i amillarning bir pütünlishishi bilen yéngi bir irq tughulghan déyishke bolidighan bir tereqqiyatqa érisheligen bolishimiz kérek idi. Emeliyette bolsa, “ottuz yilliq urush” tin buyan millitimizning qénini bulghinip ketken halda turmaqtimiz. Hemde birining keynidin biri iz bésip kelgen uchrishishlar bu milletni bulghiwétish bilenla toxtap qalmastin, rohi dunyamiznimu bolap boldi. Wetinimiz chégralirining ochuq halda bolishi, chégra boyliri boyiche némis bolmighan siyasi mexluqlar bilen uchriship turushi, bolupmu réychning ichigiche yat qanlarning bésip kirishi öz ichide toluq pütünlishish pursitini zadila bermey keldi. Bundaq arilishishtin yéngi bir irqmu dunyagha kelmidi. Eksiche barliq étnik unsurlar birlikte yashap, shu pétiche saqlinip qalghan idi. Buning aqiwitide, xéyim-xeterlik künlerde bir mezgil normal birliship bir yerge yighilishqan haliti bilen némis milliti her terepke chéchilip ketti. Esli irq unsurliri térritoriye jehettin ariliship kétish bilenla qalmastin, her qaysi rayonlar ichidimu özige tewe bolmighanlar bilen birlikte yashashqa bashlaydu. Shimalliqlarning yénida sherqliqlermu yashaydighan, sherqliqlerning yénida dalmachiyilikler yashaydighan, ularning yénida gheripliklermu birlikte turidighan weziyet shekillendi. Bundaq halet nurghun jehetlerde bir-birsi bilen kélishelmesliklernimu peyda qilidu. Némislarda kem boluwatqini ömliship yashash ichki tuyghusi idi. Bundaq tughma istek küchi qan ortaqliqidin kélidighan tuyghu bolup, bundaq tuyghu xewplik weziyet körülgende bekla muhim ehmiyetke ige idi. Bundaq tuyghu milletlerning xarab bolishidin saqlaydighan bir küch hésablinatti. Bu küch ikkinchi orundiki düshmenliklerni siyrip süpürüp tashlap, düshmen küchlerge qarshi hemme bir yaqidin bash chiqiridighan omluq küch uyushturush alahidiliki bilen teminleydighan bir küch haligha kélip hemmini düshmen’ge qarshi sepke tizalaytti. Bizdiki heddidin tashqiri shexsiyetchilik her bir kishining özige xas alahidiliklerge ige bolushtek xaraktérige ige irqimizning asasliq unsurliri bir-birsi bilen arilashmay birlikte yashash aditidin kelmekte. Bundaq ehwal ténchliq dewrliride köpünche hallarda heqiqetenmu yaxshi netije bérishimu mumkin. Emma bir pütünlük boyiche tehlil qilghinimizda bu mijezimiz dunyagha ghoja bolushtin mehrum qélish bedilini töletkenlikini körüwalalaymiz. Eger némis millitimu öz tarixi jeryanida bashqa milletlerning paydisini köreleydighan ortaq küchige ige bolalisa idi, bügün némis réiychini dunyani soraydighan orunda körgen bolattuq. Shundaq bolghinida tarix bashqiche yézilghan, bügünki kündiki birmunche qarghu téchliqchilirimizning yighlap yürüp dawrang qilip qolgha keltürmekchi boliwatqan netijilerni alliburun qolgha keltürüp bolghan, bundaq bir yolni axturup yürüshningmu hajiti qalmighan bolar idi. Herqandaq bir ténchliqni yighlap-qaxshap zarlinip yürüydighanlar pulanglitip yürgen zeytun téli bilen qolgha keltürüsh hergiz mumkin emes. Del eksinche hökümran bir milletning ghalip qilichining küchige tayinip pütün dunyani medeniyet üchün xizmet qildurushqa yéteklesh arqiliqla bundaq bir ténchliqni qolgha keltürüsh mumkin.
Millitimizde ortaq sap qan teminleydighan birlikte heriket qilidighan ömlük küchining bolmasliqi bizge sanap tügetkili bolmaydighan bekla köp ziyanlarni sélip keldi. Bundaq ehwal, ushshaq begliklerning (kinezliklerning − u.T) köplep otturigha chiqishigha sewebchi bolush netijiside némis millitining ghojayinliq heqqidin mehrum qaldurup kelgen idi. Bügünki kündimu némis milliti bu tür istixiyilik ichki ittipaqliqning yoqluqidin azab chekmekte. Shundaqtimu bizge meyli burun, meyli bügün, we belkim kelgüside béshimizgha bala boliwatqan bu ehwal belkim millitimiz üchün paydiliq weziyetni shekillendürüp bérishimu mumkin. Chünki, deslepki waqitlarda irqimizni barliqqa keltürgen amillar ichide toluq yughurulushning bolmasliqi, buning aqiwitide zich masliship heriket qilidighan bir milletni shekillendürelmesliki qanchiki tetür pishaniliq, qanchiki paji’elik bolidiken, qénimizdiki eng ésil nersilerning héch bolmighanda bir qismi bolsimu buzulmay sap halida saqlinip qélishi, irqimizning omumiy yüzlük chékinip kétishidin saqlinalishimu shunche küchiyip, kishini memnun qilarliq weziyetning shekillinishige türtke bolishimu mumkin.
Shunisi éniqki, irqimizning iptida’iy amillirining toluq arilashma haligha kélishi, bir milletni téximu mukemmelleshken bir gewde haligha keltüreleydighanliqi éniq. Shundaqtimu, barliq shalghut irqlarda körülginige oxshash, bundaq shekillen’gen shalghut bir irq barliqqa keltüridighan medeniyet, ésil unsurlarning öz aldigha yaratqan medeniyet sewiyisidin xélila töwen turidu. Shu seweptin toluq arilishishning bolmasliqi milletning shekillinishi üchün heqiqetenmu paydiliq bir ehwal. Bügün bizning némis millitimiz arisida shimali gérman irqigha tewe kishilerdin barliqqa kelgen zapas milli ghezine köp qisimni teshkil qilmaqta. Bularning qéni buzulmay saqlinip qalghan. Bu milli terkiwimizni kilechikimiz üchün qimmetlik bir milli ghezine dep qobul qilishimiz mumkin. Irq qanuniyetliri bilinmey kelgen, hemme adem teng yaritilghan dep qariliwatqan kishini epsuslanduridighan bir dewrde, her türlük iptida’iy unsurlar otturisida saqlinip kéliwatqan qimmetler ayrilmay kélin’gen idi. Bügün bizge melum bolmaqtiki, millitimizning wujudini teshkil qiliwatqan unsurlarning toluq arilashma halgha kélishi, bulardin meydan’gha kélidighan shalghut insan yighindisi sirttin qarimaqqa belkim téximu küchlük qilip körsitelishimu mumkin. Emma undaq ehwalda insaniyetning érishishi zörür boliwatqan ghayilar érishkili bolmaydighan bekla yiraqtiki ghaye haligha aylinip qalghan bolatti. Netijide, öz wezipisini axirghiche orundisun dep teqdir iradisi (tengri iradisi) yaratqanliqi éniq körünüp turghan bu insan dégen mexluq, öz ara ariliship umach haligha kelgen xelq dashqayniqi ichide bughulup yoqulup ketken bolatti.
Emma bizning qilchimu rolimiz bolmay turup teqdirning bundaq yaman halitimizni tüzetsun dep telepte bolishimiz üchün, qolgha keltürgen bilimning bashlamchiliqida ehwalimizni estayidilliq bilen tehlil qilip bahalap chiqishimiz, bulardin tejribe sawaq élishimiz kérek.
Bu dunyada némis millitige ulugh bir wezipe bérilgen dep tonuydighan kishiler, bu wezipining bir dölet qurup chiqish wezipisi ikenlikini, bu döletning eng yoqiri nishani millitimizning, pütün insaniyetning buzulmay saqlinip kéliwatqan eng ésil unsurlirini asirash we ularni qoghdashtin ibaret ikenlikini tonup yétishi kérek.Ene shu chaghdila dölet tunji qétim ulugh bir ghayini étirap qilghan hésablinidu. Emma dölet özige puqralirining bir-birsini ixtiyari türde aldiyalishi üchün purset yaritip béridighan, dölet ichide tertip intizamni qoghdashtinla ibaret wezipisi bar dep turiwélishtek külkilik dölet tüzümige nisbeten éytqanda, tengrining lutpi bilen bu dunyagha béghishlighan ali insan irqini qoghdash, uni himaye qilishtek wezipisi heqiqetenmu ulugh bir wezipe hésablinidu. Otturigha chiqishidin tartip özini birdin-bir heqiqet dep körsitishke urunup kéliwatqan bu passip organni, özining esli ghayisining ulugh bir ghayigha xizmet qilishtin ibaret aktip organ haligha aylandurulushi kérek.
Gérmaniye hökümiti, mexsus bir dölet süpitide barliq némislarni öz ichige alidighan bolishi, bu irqning ésil unsurliridin barliqqa kelgen zapas küch ghezinisini qoghdash bilenla qalmastin, ularni mezmut qedemler bilen tedriji türde hökümran ornigha yükseltishinimu özige wezipe qilghan bolishi kérek.
Eger mesile téximu chongqurlap tetqiq qilinsa, bir turghunluq, bir xamushluq dewrning keynidin bir küresh dewri otturigha barliqqa kélishi mumkin. Emma bu yerde “tömür ishlitilmise datlishidu” (“ishligen pichaq datlashmas” ning tetüri − u.T) dégen eqliye sözi boyiche atakigha ötken terepla ghalibiyet qazinalaydu deydighanlarningla heqliq bolalaydighanliqi otturigha chiqidu. Kürishimizning ghayisi qanchiki ulugh, bügünki xelq ammisi bu ghayini qanchiki teste chüshinidiken, qolgha kélidighan ghalibiyetmu shunche zor, ghalibiyetning ehmiyitimu shunche yoqiri bolidu. Buni tarix bizge allimuqachan ispatlap bergen. Shundaq bolghachqa, ishen’gen ghayimizni éniq köz’aldimizgha keltürgen asasta kürishimizni tewrenmes irade bilen izchil dawamlashturushimizning özila kupaye.
Bügünki künde dölitimizni bashqurup kéliwatqan dölet kadirlirining bekla köp qismi ete meydan’gha kélidighan weqeler üchün küresh qilish, uning üchün tirishish ornigha, hazirqi halitini saqlap qélishni téximu bixeter, téximu paydiliq dep qarishidu. Bundaq kishiler döletni bir türlük mashina dep hésabliship, özlirining mewjud bolushining birdin bir sewebi, hayatini saqlap qélishning bir wastisi dep qarishini eng muwapiq bir qarash dep tonuydu. Ularning hayati heqiqetenmu özliri éytqandek döletke atalghan. Ular dölet ornini bir milletning qedimiy orgini dep hésablishidu. Shu arqiliq ademler xuddi birer ghojayin üchün xizmetchi bolalighinidek, adem hésablanmaydighan dölet üchünmu xizmetchi bolalaymiz dégendek mentiqisiz qarashqa ige.
Dölet ornini bir gewdining pütünley aptomatik mashinisi dep qarash, yuqirida éytip ötkinimdek bir milletning eqli qabiliyitini hökümran süpitide gewdilendürüsh arqiliq otturigha chiqarghan bir organ dep qarighandin yaxshiraq. Birinchi xil qarash boyiche alghanda dölet bilen dölet orni addi insanlar üchün bir ghaye hésablinidu. Ikkinchi xil qarashtikilerge nisbeten dölet bilen döletning inawiti mewjud bolush üchün qanat yaydurghan küchlük we menggülük küreshning xizmitini qilidighan qudretlik qural bolup qalidu. Shunga dölet qarighularche ish qilidighan, eqli yoq mashina hésablanmaydu. U, hayatini dawamlashturushni arzu qiliwatqan bir xelq ammisining qanunluq ghayisining bir ipadisi hésablinidu.
Biz milletchi sotsyalizmchilarning dölet qarishimizgha paydiliq bolishi üchün qanat yaydurulghan küreshte maddi nuqtida, eqli we jasaret körsitish jehetlerde qérip halidin ketken bir jem’iyet terkibide bekla az hémayichigha érishelishimiz mumkin. Xelq ammisining bu terkiwi ichidin rohi yashirip turidighan, eqli we qelbi tétik qalalighan yashan’ghanlarnila kürishimizning sépige alalishimiz mumkin. Emma mewjut tüzümni öz piti saqlap qélishni özlirining birdin bir ghayisi qilishqan kishilerni hergizmu arigha almasliqimiz kérek.
Bügünki künde, xalap turup ish buzarliq qilip yüridighanlargha qarighanda bügünki döletni saqlap qélish üchün helek bolup yüridighan tepse tewrimes boliwalghan eqlini ishlitishtinmu hurunluq qilidighan bir top adem aldimizni tosap turmaqta. Emma biz milletchi sotsyalizmchilarning wezipimizni qutluq halgha keltürüshke sewebchi bolghan, eng chong utuq qazinishimizgha purset yaritip bergen shara’itimu del shu keskin küreshtin ümidsizlinish weziyitidur. Bundaq weziyet, urush nariliri deslipidin tartipla iradisi ajiz bolghanlarni qorqutup, ularni jasaretsiz halgha keltürüp, heqiqi jenggiwar insanlarning bir yerge kélishiningmu pursitini yaritip béreleydu. Shu teripinimu untumasliqimiz kérekki, bir millet ichidiki aktip küchler, yoqiri aktipchanliqqa ige bir qisim kishiler birla ghaye üchün birleshken weziyet barliqqa kelgen, shu arqiliq xelq ammisini mestxush qilip kéliwatqan hurunluqlardin azat qilin’ghan waqtida, bu jenggiwar kishiler pütün xelqqe hökümran halgha kéleleydu. Yeni az sanliq kishiler köp sanliqning arzusi bilen ular alghan qararlarni özlirige asasi wezipe qilip belgiliwalghan künler, dunyaning teqdirini ene shular belgileydighan kün hésablinidu.
Shu seweptin, bügünki künde nurghun kishilerge bekla qiyin bolup körüniwatqan bu wezipe, eslide bizning ghelibini qolgha keltürelishimizning aldinqi shertliridin biri hésablinidu. “küresh wezipisi” ulugh we japaliq bir wezipe bolghanliqi üchün, bu küreshni dawamlashturushtiki birdin-bir awan’gart küch biz bolimiz. Kürishimiz jeryanida ene shu awan’gart küchler biz milletchi sotsyalizmchilarning ghelibe qazinalishining kapalitige aylinidu.
Omumen alghanda irqlarning sapliqini buzidighan jüplishishlerni tebi’et dunyasi muwapiq shara’itlarni teyyarlap tüzitip turidu. Tebi’et dunyasi adette shalghutlargha unche bek yol qoyupmu ketmeydu. Shalghut hamililerning deslepki boy kötürüshi, bezide üchinchi, tötinchi we beshinchi qétimliq qursaq kötürüshlergiche bekla éghir qiynilidu. Chünki, esli ali irqning ewzellikliri ulargha miras bolup qalalmaydu. Shuningdek qanning bulghinishi sewebidin tughma istekler bilen hayatliq énérgiyisi ulargha mas kelmey ré’aksiye bérishni keltürüp chiqarghan bolidu. Sap irqtikiler xeterlik momintlarda eqilge uyghun, muwapiq qararlarni alalaydighan alahidiliklerni ipadilise, shalghut qanliq birsi barliq qiyin shara’itlarda néme qilarini bilelmey temtirepla qalidu yaki bolmisa chala-puchuq qararlar bilen ishni buzup yüridu. Aqiwette, arilash qandin bolghan shalghut birsi özini sap qanliqlarning bashqurushigha tashlap yashashqa mejbur bolidu. Shundaq qilip, emeliy turmushtiki rolimu tézla ghayip bolidu. Sap irqtikilerning muweppiqet bilen taqabil turup kélishi, ghalibiyetni qolgha keltürgen waqtidiki ehwallarda shalghutlar haman meghlup bolupla yüridu. Bu türdiki weqelikler üchün bekla köp misal keltürelishimiz mumkin. Tebi’et dunyasimu del ene shu shekilde tüzitish bilen wezipisini orundap turidu. Tebi’et bu türdiki tüzitish ishlirini hetta köpünche waqitlarda yenimu ilgirilep nesil qaldurush pa’aliyitige cheklime qoyush arqiliq orundishimu mumkin. Yeni shalghut irqtikilerni qisirlashturush arqiliq ularni melum waqit ötkende pütünley tazilashnimu ishqa kirishtürüshi mumkin.
Ali irqqa mensüp bolghan birsi pes irqtiki birsi bilen jüpleshken waqtida, bundaq jüplishishtin irq sewiyisi töwenlep kétish meydan’gha kélidu. Bundaq shalghutlishishtin meydan’gha kelgen ewlad sap irqtikilerning sewiyisidin töwen bir alahidilikke ige bir adem bolup yétilidu. Bundaq bir shalghut ewlad, ali irqqa tewe kishilerdin qan qobul qilishi, ular bilen jüpliship turushni dawamlashturalmighinida, tebi’et ularning taqabil turush küchini zor derijide azaytiwetkenliki üchün yoqulushqa mehkum bolidu. Yaki bolmisa bir qanche esir waqit ötkendin kéyin otturigha shundaq yéngi bir shalghut nesil meydan’gha kéliduki, ularda eslidiki ali irq amillirining yuqundisimu qalmay, ularni zadila tonighili bolmaydighan halgha kélip bolidu. Shundaq qilip melum derijide tirkishish küchige ige yéngi bir xelq barliqqa kélidu. Emma bu yéngi xelqning közqarashliri bilen sen’et jehetlerdiki qimmiti tunji qétimliq jüpleshken ali irqtikilerning qabiliyitige sélishturghanda bekla töwen turidu. Shu seweptin qan süpitini östüriwalghan bundaq shalghut mexluqlar, hayatliq kürishi jeryanida qéni bulghanmighan sap irqtikilerge beribir yéngilip qalidu. Minglighan yillar mabeynide ali irqtikilerdin miras alghanliri asasida yétishtürgen bu qebilining hemkarliq rohi ulargha melum derijide ömlükni ata qilghan, bundaq ömlük küchi her qanche küchlük bolghandek körünsimu, ularning irq sewiyisining töwenliki, ijadiy iqtidarlirining kamliqi tüpeylidin, shuningdek ömlük, tereqqiyat, medeniyet jehetlerde téximu yoqiri sewiyilerge yükselgen sap irqning zerbilirige hergizmu taqabil turalmaydu.
Bulardin mundaq bir prinsipni keltürüp chiqirishimiz mumkin: her qandaq bir irq, shalghutlishish yoligha kirgenla bolidiken, qachanla bolmisun bir künliri, bundaq shalghutlishishtin peyda bolghan shalghut ewlad, qan arilishishqa qatnashqan ali irq ademliri bu dunyada özining sapliqini saqlap mewjut bolupla turidiken, bu shalghut kishiler ammisi choqum yoqilidu. Shuningdek, ali irqqa mensüp bolghan eng axirqi bir ademmu shalghutliship kétidighanla bolidiken, bundaq pes qanliqlarningmu ölüm signali chélinidighan dewr yétip kelgenlikining béshariti bolup qalidu.
Tebi’et dunyasi ene shu shekilde bolsimu buluwatqan irqlarni asta-asta tüzep turidu hemde irqlarning buzulushidin barliqqa kelgen shalghut mexluqlarni asta-asta tazilap turidu. Emma buning üchün choqum téxi buzulmighan sap qanliq ali irqtikiler toluq yoqalmasliqi hemde qayta buzulush yoligha kirip qalmighan bolishi shert.
Bu hadise, istixiyilik türde, küchlük bir irqning tughma arzusigha (inistinkitige) ige bolghan alahide ehwallarda yaki bolmisa bir qisim alahide mejborlashlar netijiside tebi’iy yollar bilen köpüyüshni ret qilidighan, irq sapliqini qoghdash shekilliri arqiliqmu otturigha chiqishi mumkin. Mejborlashlar axirlishar-axirlashmas, sap qan amilliri derhal özi bilen teng sewiyidikiler bilen jüplishishke bashlaydu. Bumu her türlük shalghutlinishlarni chekleydighan amil bolup qalalaydu. Shu arqiliq, shalghutlishishlardin otturigha chiqidighan éhtiyajlarmu öz qimmitini yoqitip özlikidin orun boshitip keynige chékinidu. Shundaqtimu, buning üchün shalghutlarning adem sani sap irqtikilerning taqabil turushqa közi yetmigüdek derijide köpiyip ketmigen bolishi shert. Tughma istek (inistinkit − u.T) teleplirini anglimighan’gha séliwalidighan, tebi’et dunyasi üstige yükligen mes’oliyetlerni étrap qilmaydighan birsi, yoqalghan ichki teleplirining ornigha eqilning yol korsitishini dessetmey turup tebi’et küchining tüzitishlirige ishenmesliki kérek. Yeni démekchiki, yéngilash ishi eqilning üstige chüshidu dégen gep. Emma, közi körmes halgha kélip bolghan birsining irqlarni bir-birsidin ayrip turidighan tosaqlarni örüp tashlash ishini özidiki eng yaxshi nersilerning toluq yoqalghinigha qeder dawamlashturidighanliqi kishini ensiritidu. Undaq bolghanda künlerning biride uningdiki eng yaxshi nersilermu weyran bolup chélinip ketken bolidu. Bügünki künde qulaqlirimizni saghro qiliwetkidek warqiriship yürgen dangliq islahatchilarning ghayiliri ene shu chéliwétilgen umachtin bashqa nerse emes. Emma, shuni bilishimiz kérekki, bu türdiki qochiwétilgen nersiler dunyadiki her türlük ghayilarning ölümini keltürüp chiqarmaqta. Bundaq ehwalda héch ishqa esqatmaydighan “chong bir pada” , bir qotan haywani mijezlik mexluqlarla otturgha chiqiduki, hergizmu medeniyetni qoghdiyalaydighan, medeniyetni tereqqi qilduralaydighan süpetlik adem otturgha chiqishi mumkin emes. Ene shundaq weziyet otturgha chiqqan künlerde, insaniyet öz üstige chüshken wezipisini orundashtin waz kéchidighan weziyet shekillen’gen hésaplinidu.
Eger dunyaning ene shundaq bir ehwalgha chüshüp qélishini xalimaydikenmiz, gérman döletlirining wezipisi, hemmidin burun yéngidin shalghutlishish herikitini qet’iy türde tosashtin ibaret bolishi kérek deydighan qarashqa hemme birdek awaz qoshushi shert. Zamandashlirimizning diqqitini tartip kéliwatqan süprende mexluq ewlatliri tebi’iki bu qarashlargha derhal warqirap-jarqirap qarshi chiqishqa, men otturgha qoyghan insanlarning eng yüksek hoquqi déginimge qarshi chiqmaqta déyiship méni qarilashqa kirishishliri tebi’iy. Eslide, ademning peqet birla muqeddes hoquqi bar, shuningdek bu hoquqi öz waqtida yene wezipilerningmu eng muqeddesliridin biri hésaplinidu: bundaq hoquq, bundaq bir wezipe insanlar arisidiki eng layaqetlik bolghan kishilerge téximu toluq ilgirlesh pursitini yaritip bérish arqiliq qénining sap halda saqlinishi üchün gheyret körsitish dégenlik bolidu. Ehwal shundaq iken, irqchi bir dölet eng aldi bilen öy tutushni irqini bulghaydighan patqaqliqtin tartip chiqirishi, uninggha adem bilen maymun ottursida qalghan gheliti mexluqlarni tughup béridighan emes, belki tengrining sheklige oxshaydighan unsurlarni yaritish üchün qurulghan bir muqeddes hujrigha aylandurush üchün tirishchanliq körsitishi kérek.
Insani sewepler déyishiwalghan nersilerni bahane qiliship men otturgha qoyghan ilmi qarashlargha qarshi yükselgen naraziliq shawqunliri bir tereptin barliq pes iriqtikilerge köpiyish pursiti yaritip berse, yene bir tereptin ewlatliri bilen zamandashlirigha teswirligüsiz azap peyda qilidighan dorilarni barliq aptikilarda we yaymichilarda sétishqa yol qoyulup, eng saghlam ata-anilargha tughut cheklesh pursitini tughdurup bériwatqan bügünki künde, ularning méning dégenlirimge qarshi jar sélishlirini hergizmu ularning qanuni heqqi dep qobul qilishqa bolmaydu. Bügünki künde atalmish milletchi burzhu’azlarning muqimliqni, amanliqni saqlawatidu dep qarishiwatqan bu dölet, siblis, waba késilige giriptar bolghanlar yaki bolmisa tughma méyip, tughma dötlerning köpiyish organlirini élip tashlash ishini bir türlük jinayet dep hésaplimaqta. Buning eksiche saghlam bolghan milyonlighan ademdin nesil qaldurush heqqini tartip élishning qilche yaman teripi yoq dep qobul qilinmaqta. Bundaq ishlar ikki yüzlimichi jemiyetning örp-adetlirige zit kelmeydiken, hetta undaqlarning eqil ishlitishtin qiriq, körmeske séliwélishliridin süyinip kétishmekte. Chunki, undaq bolmisa irqimizning sapliqini qoghdash, millitimizni yashatquzushning yollirini axturush üchün artuq bash qaturup aware bolushidin qorqushidu.
Bügünki ijtima’iy tüzüm, heqiqetenmu ghaye, ümidwarliq, pezilet dégen uqumlardin pütünley mehrum halda turmaqta! kelgüsi ewlatlirimizning menpe’eti üchün eng yaxshilirining yétishtürülüshige munasiwetlik ishlargha héch kim ehmiyet bermey, hemme ishni bolishigha tashlap qoyushmaqta. Bügünki chirkawlarning ehwalimu xuddi shuninggha oxshash ehwalda turmaqta. Bu chirkawlar tengrining eng ulugh esiri bolghan, pop-kardinallarmu shundaq dep tonuydighan insan’ghimu layiq bolghan hörmitini körsetmey kélishmekte. Ular roh heqqide bir némiler déyishkini bilen, rohning orni hésaplinidighan ademning “prolétariyat” haligha chüshüp qélishigha köz yumup ün chiqirishmaydu. Andin xiristiyanliq étiqadining öz wetinide tesirini yoqutup bériwatqanliqi, jismani jehette körülginidek exlaqi jehetlerdimu birge buzulup kétiwatqan bu weyrane tebiqe kishilirining kishini chüchütkidek “dinsizlishishi” ge qarap hang-tang qélishidu. Buning derdini chiqirish üchün afriqa qit’esini aylinip yürüp otantolargha, ghafrislargha xiristiyanliqni tarqitish arqiliq aram tapmaqchi bolishidu. Eslide yawrupadiki milletlerni, yeni tengrining eng etiwarliq ademlirini exlaqi we jismani jehetlerdiki késellik chirmiwélip, ularni tedriji ghajilap tügitishke kirishti. Buni körüp turghan qalaq din tarqatquchi kishilirimiz afriqining yoligha chüshüp négirlar üchün din tarqitish noqtilirini qurup yürmekte. Bizning üstün medeniyitimizni bu iptida’i qalaq qebililerge ögütüp, ularni hurun shalghutlashqan adem qilip yétishtürüsh üchün he-dep küch chiqirishmaqta.
Bizdiki her ikkila xiristiyan mez’hibi zen’gilerni (négirlarni démekchi − u.T) yaxshi körmeydighan, hetta shunche ügetsimu chüshinelmeydighan oqush bilen qiynap yürmey, uning ornigha yawrupaliqlargha qarita sehiye ishliri jehette pütün küchini serip qilip xizmet qilghan bolsa, belkim ulardin tengri téximu bek razi bolghan bolatti. Yeni késel azawida qiynilip yatqan méyip bir balini qutquzush arqiliq u bala bilen birge bashqilarnimu bir ömür japa ichige qoyghinidin, uning ornigha bijirim, bestlik birer yétim balini bala qilip béqiwalghan bolsa téxmu sawapliq ish qilghanliq hésaplinidighanliqini terghip qilghan bolsa, bu poplar insanliq üchün téximu chong ish qilip bergenlik hésaplinatti.
Irqchi bir dölet, bügünki künde bu jehette sel qarashlar sewibidin peyda qilghan barliq ziyanlarning ornini toshquzush üchün tirishidu. Irqchi dölet, irqni jama’et pa’aliyetlirining merkizige aylanduridu; Irqning sapliqi üchün küresh qilidu; Shuningdek yene, bir milletning eng qimmetlik mülki “perzent” ikenlikini ashkare jakalaydu. Shu arqiliq saghlam kishilerningla perzentlik bolishigha kapaletlik qilish üchün tirishchanliq körsitidu; Buning eksiche bolghan her qandaq telepte bolushni nomus dep élen qilidu. Irqchi dölet shu nersini ochuq ashkare otturgha qoyidu: késelmen, méyip turughluq bala tapimen déyish eng numussiz herikettur! shundaq iken, undaq kishilerning eng shereplik wezipisi bu dunyagha özige oxshaydighan méyip perzent keltürüshtin waz kéchish bolishi kérek. Irqchi dölet millitining bestlik perzen tughup bérishke tosqunluq qilishning eng éghir gunah hésaplinidighanliqini tonup yetken bolishi kérek. Irqchi dölet, bundaq bir ishqa arilishish heqqige ige. Chunki, bir milletning minglarche yilliq kilechiki bu döletke tapshurulghan. Bundaq bir istiqbal aldida shexsilerning arzuliri, shexsiyetchiliki héch némige erzimeydu. Shexsilerdimu döletning buningdek belgilimilirige boy sunushtin bashqa tallash heqqi bolmasliqi shert. Döletmu bu jehettiki qarashlirini éniq bayan qilalishi üchün eng zamaniwiy miditsina bilimliridin paydilinishi kérek. Késili éniq, irisiy késellik körülgen birsidiki bundaq késellik perzentlirige miras bolup ötidighanla éhtimalliq bolidiken, bundaq birsining perzent körüsh heqqige ige bolalmaydighanliqini ashkare élan qilish kérek. Shuningdek bundaq méyip ademlerning perzent körüsh imkaniyetlirini maddi jehettin cheklep turush kérek. Bulardin bashqa yene, saghlam bir ayalningmu köp perzentlik bolushtek tengrining uninggha bergen nimmiti − tughushchan qabiliyitini hökümetning iqtisadi siyasetlirining cheklimisige uchrimasliqi kérek. Eger dölet otturgha chiqip tughut cheklimisini otturgha qoyghidek bolidiken, bundaq ish ata-anilar üchün, kilechek üchün bekla éghir balayi apet bolup qélishi mumkin. Dölet özini bügünki künde koriliwatqinidek perzent köreleydighan a’ililerde ijtima’i shara’itlar tüpeylidin otturgha chiqqan bala béqishtin hurunluq qilishqa, perzentlik bolushqa qiziqmasliqlargha, hetta buningdek bir jinayi ishlargha yol qoyushidin derhal waz kechtürüshi, bir milletning tengdashsiz bayliqi hésaplinidighan saghlam ewlat yétishtürüsh ishining, ali irqning perzent qaldurushidin ibaret intayin shereplik bir ishning eng küchlük himayichisi dep tonishi shert. Qisqisi, döletning diqqiti chonglargha qarighanda balilar üstige merkezleshken bolishi kérek.
Jismani we exlaqi jehetlerde saghlam bolmighan, shu seweptin ijtima’i noqtidin birer qimmiti bolmighan birsi özining méyiplikini, késilini perzentlirige miras qaldurmasliqi kérek. Irqchi döletning bu tür telim-terbiye ishliridiki wezipisi heqiqetenmu éghir. Bu shereplik wezipining qimmiti kelgüside burzhu’aziye jemiyitining urushta qolgha keltürgen bügünki ghalibiyitidinmu ehmiyetlik bolup ipadilinidu. Irqchi dölet, xelqige telim-terbiye yoli arqiliq késelmen we ajiz bolush nomus qilghidek bir ish bolmisimu, ich aghritqidek bir bala-qaza ikenlikini, öz menpe’etini közlep bundaq bir palaketchilikni özidin bolghan biguna bir baligha miras qaldurishi, balisinimu bundaq japagha teng shirik qiliwélishi nomus qilarliq bir ish ikenlikini chüshendürüshi kérek. Kishiler özi tépiwalmighan bolsimu özide eslidinla bar bolghan irisi késellikidin qiynilip yürginini bilip perzent körüsh ishidin waz kéchishi, öz söygüsini, mihribanliqini öz irqidin bolghan, kilechekte qudretlik wetinining bestlik puxrasigha aylinalishi mumkin bolidighan saghlam birer yétim baligha körsetkinide bu kishi heqiqetenmu intayin isil bir ish qilghanliqi, kishilerni qattiq tesirlendürüp medihe oqughidek yaxshi ish qilghan hésaplinidu. Dölet exlaqi jehetlerde bu türdiki terbiyilesh wezipisini bija keltürginidin kéyin, emeli ijra qilish basquchigha ötse bolidu. Bu türdiki pirinsiplargha asasasen muwapiq türde heriket qilghinida, chüshinishmeslikler, qobul qilinish yaki ret qilinishlardin ghem qilip yürishiningmu hajiti bolmaydu.
Eger jismani jehette buzuqluq körülgen yaki nérwa késelliklerge giriptar bolghan kishiler alte yüz yilghiche perzent körüshtin cheklen’gen bolsa idi, bügünki künde insaniyet bir munche qorqunushluq dertlerdin qutulghan, bügünki künde érishishnimu perez qilishqa bolmaydighan bestlik, saghlam wujutqa ériship intayin bexitlik yashighan bolatti. Millitimizning eng saghlam, eng küchlük we eng bestlik ademlirining nesil qaldurushini angliq türde, sistémiliq türde yolgha qoyghinimizda, héch bolmighanda awal jismani jehette, andin bügün biz derdini tartip kéliwatqan rohi bulghunushlargha sewepchi boliwatqan seweplerdin tazilan’ghan bir iriqqa érisheleydighanliqimiz éniq. Chunki, bir millet, bir dölet bundaq bir toghra yolni tallap alghinida, irqining eqelli qimmitini teshkil qilidighan ewzelliklirini yétildürüshke, bu ulugh sawapliq ish üchün pütün xelqimiz jelip qilinip köplep tughushqa kirisheleydu. Shu arqiliq sa’adetlik, exlaqliq bir tüzüm ichide ésil bir irqni qolgha keltürelishimiz mumkin.
Bu ishlargha kapaletlik qilish üchün, bir dölet hemmidin awal yéngidin qolgha keltürgen zéminlirini boysundurush ishini teleyge baghlap qoymasliqi, bundaq mustemlike qilish ishini belgilik qanuniyetler asasida ishqa ashurishi kérek. Mexsus teshkil qilinidighan “irq hey’etliri” her ademge mustemlike pa’aliyetliri bilen shoghullinish ruxset qeghizi bérish kérek. Bundaq bir ruxset qeghizini alalishi üchün belgilik bir irq sapliqi, buni ispatlaydighan hüjjetlirining bar-yoqliqini shert qilish kérek. Shundaq qilip, wetinimizning etrapidiki mustemlike qilin’ghan yerler asta-asta shekillinishke bashlaydu. Mustemlike qilin’ghan bu yerlerde eng sap irq wakaletchiliri yerleshken bolidu. Shu arqiliq bu irqning eng üstün qabiliyetlirige ige kishiler u yerlerni igiligen hésaplinidu. Bu tür özleshtürülgen jaylar pütün xelqimiz üchün intayin qimmetlik bayliq menbesige aylinalaydu. Undaq yerlerning tereqqiyati xelqimizning her birsini ghururlanduralaydu we xatirjemlik bexish ételeydu. Chunki, bu mustemlikiler milletning, insaniyetning kilechiki üchün bexit yaritidighan uruqliri bilen teminlep turalaydighan bolidu.
Eng mukemmel bir dewrni yaritish ishi, irqchi qarashlarni otturgha qoyalaydighan irqchi döletke mensüp bolishi kérek. Shu arqiliq, insaniyet ishit, müshük we at dégendek haywan nesillirini islah qilish bilen hepilishish ornigha, asasliqi adem irqining islah qilinishi bilen shoghullinidighan bolidu. Insaniyet tarixi bundaq bir dewrge kirginide, riyalliqni köreleydighan, nesil qaldurushlardiki ziyanliq ishlarni bileligen bir qisim kishiler süküt qilip öz hoquqliridin waz kéchishi, yene beziliri qabiliyitini jari qilduralighanliqining xoshalliqini hés qilip bexitlik hayat köchüridu. Yüz minglighan ademning dini adetlerdin bashqa héch qandaq bir cheklime bolmay turughluq boytaq ötüp kétish yoligha kiriwélishqa razi boliwatqan bügünki künde, bundaq xata yoldin waz kéchip, qelbidin razi bolidighan bundaq bir derge héchkim yaq déyelmeydu.
Eger, chirkawlar boyruq qilish ornigha tentenilik bilen, pütün insaniyet adem peyghember sadir qilghan gunahqa xatime bérish, yaratquchigha tengrining eng desliwide yaratqan ademlirige oxshaydighan insan nesilini sowgha qilish üchün mexsus chüshenche bérilgen birer chaqiriqni élan qilghidek bolsa, bundaq toghra yolgha kirishni néme üchün tesewwur qilalmadikenmiz?
Qilche shübihe yoqki, bügünki kündiki u bichare burju’azlar padisi buni qet’i eqlige keltürelmeydu. Hetta bundaq bir ghayini anglap mazaq qilip külginiche kélengsiz mörilirini qisiship oh tartqiniche, adet qiliwélishqan bahanilirini tekrarliship mundaq déyishi muqerrer: “bu dégininglar pirinsip jehettin alghanda yaxshi gep bolghini bilen, undaq ishning emelge éshishi hergiz mumkin emes!” ularning kallisi heqiqetenmu bundaq bir dunya üchün yaritilghan emes. Burju’azlarning birdin bir ghémi özining turmushi, ularning choqunidighan birdin-bir nersisi − pul! emma biz undaq mexluqlargha chaqiriq qilmaymiz. Biz öz jénining turmushini qamdash jehette dunyaning eng zor bextiyarliqidin behrimen bolushqimu esqatmay namratliq ichide yashawatqan kembeghel kishilerge, polni turmushini ongshiwélishqa yardem qilidighan ilah dep tonimaydighan kishilerge, puldin bashqa ilahlarningmu barliqigha ishinidighan insaniyet qoshonigha xitap qilmaqtimiz. Biz aldi bilen qudretlik némis yashliridin teshkillen’gen qoshun’gha xitap qilmaqtimiz. Bu yashlirimi tarixning eng muhim burulush noqtisi hésaplinidighan bir dewrde yashimaqta. Ata-bowilirining hurun we perwasizliqi bu yashlar qoshonini küresh qilishqa mejborlimaqta. Némis yashliri künlerning biride yéngi bir irqchi döletning énjinérlirigha aylinidu yaki pütünley aghdurulup weyran bolushning, burju’aziye dunyasining ölümining eng axirqi shahitlirigha aylinidu. Chunki, bügünki kündiki burju’aziye sinipining süküt qilip kéliwatqinigha oxshash, pütün bir ewlat süküt qilip razi bolghan mesililer sewebidin azapliniwatqinida, buninggha amal yoq dep teghdirige boy sunup jim olturghinida, bundaq bir dunya yoqulushqa mehküm bir dunya hésaplinidu. Bundaq mesililerni inkar qilalmasliq, bizning burju’a jemiyitimizning bir alahidiliki. Ular chirip niqsip ketken bir munche nersilerning barliqini étrap qilishqa mejbur bolup turughluq, bu türdiki nachar ehwallargha qarshi birer heriket peyda qilish qabiliyitidin mehrum ehwalda turmaqta. Bügünki künde burju’aziye sinipida atmish-yetmish milyonluq bir xelqni xewipke qarshi küresh üchün seperwer qilishqa gheyret qilghidek küchi yoq. Eger buningdek bir küresh bashqa bir yurtta meydan’gha kelgidek bolsa, bu heqte axmaqanilarche mulahizilerni qiliship, nezeriye jehette bundaq bir küreshke atlinishtin qilche netije chiqmaydighanliqini, hergiz netije qazinalmaydighanliqini ispatlap körsitishke tirishidu. Bu türdiki papilar bichare qiyapetlirini, közqarash we exlaqi jehettiki ajizliqlirini heqliq qilip körsitiwélishi üchün neqeder axmaqane ispat yaki mulahizilerni tapalisa uning hemmisini otturgha qoyushidu. Alayluq, pütkül qit’e boyiche ispirtliq ichimlikler bilen zeherlinishige qarshi urush élan qilin’ghinida, pütün xelq ammisini bu tür weyran qilarliq adettin qotqazmaqchi boliwatqinida, yawrupadiki burju’aziye dunyasi bu ishtin guman qiliship közlirini möldürletkiniche bash chayqap turiwélishidu. Hemde insaniyetke paydiliq bolghan bu ishlargha bir chette turup shangxo qilip külishidu. Burju’azlarning bu türdiki qiyapiti bundaq külkilik bir jemiyetkila mas kélishi mumkin: emma burju’azlar bu türdiki yüzeki tedbirler qilche tesir körsitelmey birer netije chiqmighanliqini körginide, déunyaning her qandaq bir yéride qélipliship ketken chéqilghili bolmaydu deydighan isilzadilargha qarshi heriket qozghalghidek bolsa, bu ishtin birer netijigimu érishken bolsa, bizdiki limjan burju’aziye sinipi yoqirida toxtilip ötkinimizdek, qarilash üchün derhal heriketke kélishidu. Héch bolmighanda qolgha keltürülgen bu utuqtin gumanlinishni peyda qilidighan, qimmiti yoq qilip körsitishke urunidighan teshwiqatlar bilen shoghullinishqa atlinidu. Ular burju’aziye exlaq chümperdisige oruniwélip dunyani eng éghir exlaqsizlardin qutquzushni meqset qilip heriket qiliwatqanlarni qarilash herikitini qozghashtinmu bash tartmaydu.
Yaq, yaq, bu jehette héch kim xamxiyal qilishmisun: bügünki bizning burju’azlirimiz insaniyetke paydiliq bolghan ali wezipilerning héch birini orundash qabiliyitige ige emes. Ular héchqandaq bir asasqimu ige bolmighinidek, chékidin ashqan rezil nersilerdur. Bundaq ehwal, méningche bolghanda yaman niyetlik bolghandin tashqiri tesewwur qilishqa bolmighidek derijidiki boshangliqi, bundaq boshangliqtin kélip chiqqan aqiwetlerning netijisi déyish kérek. Shundaq bolghachqa, “burju’aziye partiyisi” dep at qoyiwalghan siyasi jemiyetler uzundin béri bezi siniplar bilen bir qisim kesipi sahedikilerning menpe’etini himaye qilidighan jemiyetke aylinip ketken.
Ularning asasi ghayisimu özining shexsi menpe’etlirini qoghdashnila meqset qilishtinla ibaret bolup kelmekte. Roshenki, siyasetwaz burju’azlarning bu türdiki hemkarliqi hergizmu birer küresh qilish qabiliyitige érishtürelmey kelmekte. Bolupmu ulargha reqip boliwatqan küchler bayliq üstide olturiwalghan puldarlardin bolmay eng küchlük türde topilanggha küshkürtiliwatqan, pütün zorawanliqlarni qilishqa teyyar turidighan prolitariyat tebiqisidikiler arisidin chiqqidek bolsa, bu reqipliri aldida qolidin héch néme kelmey olturup qalidu.
Saghlam Ewlat Yétishtürüsh
Bir dölet üchün éytqanda, uning emeliy wezipisi mundaq bolishi kérek dep xulase chiqiralishimiz mumkin: xelqning xizmitini qiliwatqan, xelq menpe’etini özige ghaye qilghan döletning birinchi orundiki wezipisi eng ésil irq unsurlirini qoghdash, ulargha estayidil mu’amile qilip tereqqi qilishliri üchün shara’it yaritish bolghan iken, undaqta döletning wezipisi milliti bilen irqigha paydiliq ewlat yétishtürüsh bolidighanliqimu melum bolidu. Shuningdek yene, dölet bu ewlatlarni terbiyilep yétishtürüp, ularni jemiyetke paydiliq kishilerge aylandurush, tereqqiyatni tézleshtüreleydighan küchke ige insan qilip yétishtürüp chiqishqa mejbur.
Adette shexsilerning eqil jehette önümlük xizmet qilalaydighan bolishi irqlarning süpitige biwaste munasiwetlik bolghaniken, her bir ademni terbiyileshining birinchi orundiki wezipimu jismani jehette saghlam chéniqturush arqiliq saghlam yétishtürüsh bolishi kérek. Chunki, yoqurida éytilghandek, omumen alghanda janliq we toghra pikirlik minge peqet saghlam we küchlük bedendila bolidu. Bezi ehwallarda ataghliq dahi kishilerning ajiz, hetta méyip beden’ge ige bolushliri bu pirinsipni tewritelmeydu. Undaq kishilerning ehwali bashqa her qandaq bir ishta körülüp turghinidek saghlam minge saghlam bedende deydighan omumi pirinsipqa dexli keltürelmeydighan alahide ehwallardur. Eger birer millet süpiti töwen ademlerdin teshkil tapqan bolsa, bundaq bir patqaqliq ichidin ulugh bir iqtidar igisining otturgha chiqishi bekla kam körülidu. Eger bundaq méyip bir jama’et arisidin chiqidighan dahining jemiyettiki abroyi bilen uning jemiyetke körsitidighan tesirimu yoq diyerlik bolup qalidu. Yaki bolmisa bundaq süpetsiz millet xelqi öz ichidin yétiship chiqqan ulugh kishisining qimmitini bilmey ötüp kétidu yaki jasariti bolmighanliqi sewebidin bundaq bir awan’gartning keynidin egiship mangalmaydu.
Bu tür emeliyetni bilgen irqchi dölet, ma’arip sahesidiki wezipisining bilimni méngilerge hésip quyghandek siqip quyghili bolmaydighanliqinimu bilidu. Shunga, bundaq bir dölette eqli qabiliyetlerni yétishtürüsh ishi birinchi orunda turidighan wezipe dep qarimaydu. Ular mijez-xaraktirini yétishtürüsh, eng muhimi jasaretlik bolush, keskin bolush jehettiki terbiyige eng bek ehmiyet béridighan bolidu. Yeni yashlarni tapshurulghan wezipige mes’oliyetchanliq bilen mu’amile qilidighan alahidiliki boyiche terbiyilep chiqish üchün küch chiqirp, bilim bérish wezipisini bu asas üstige tikleydu.
Irqchi döletning heriket pirinsipi mundaq bolidu: bilim sewiyisi bilen medeniyet sewiyisi bashlan’ghuch sewiyide qalghan bolsimu, bedini saghlam, iradisi mustehkem we keskin höküm béreleydighan shekilde yétiship chéniqqan birsi, milliti üchün eqli küchi qaysi derijide bolishidin qet’iy nezer birer salametliki nachar yaki mejrohqa qarighanda ming hesse paydiliq. Jismani jehette süpiti töwen, iradisiz, qorqunchaq ténchliqperwerlik boyiche pikir qilidighan ziyalilardin teshkil tapqan bir xelq, héchqachan jennetke kirelmeydu. Hetta bu dunyadimu hayati bixeterlikige kapaletlik qilalmaydu. Teghdirning bizge ata qilghan bu mushkül küreshte bilim sewiyisi tüwenirek bolghanlarning meghlop bolidighanliqi bekla kam körülidu. Meghlobiyet, her da’im bilim sewiyisi sewebidin emes belki qorqunchaqliqi sewebidin keskin bolalmaydighan, herqandaq bir ishta qorqup titirep turidighan kishilergila xas bir ehwaldur. Qisqisi, beden bilen rohi halet choqum öz’ara masliship kelgen bolishi kérek. Wujudini késel qaplap ketken bir beden, eqli küchini herqanche yoquri kötersimu hergiz ongshilalmaydu. Hetta tughma méyip, küch-qudriti yoq, ikkilinipla yüridighan qorqunchaq, mejruh birsini eqli jehettin terbiyilep yétishtürimen déyish heqiqetenmu éghir naheqchilik hésaplinishi kérek. Qédimqi yonanlarning güzellik chüshenchilirini menggü yashnatqan nerse, eng bijirim beden güzelliki, eqilliq bolishi we ésil rohi pezilitining mukemmel shekilde masliship bir yerge kelgenlikidin kelgen.
Moltkéning “teley her da’im qabiliyetlikning teripini alidu” dégen sözini eger toghra dep hésaplisaq, u halda, eqil − saghlam bedendila orun alalaydu déyelishimiz mumkin.
Iriqchi dölette ten saghliqni saqlash ishi shexsilerning wezipisi emes. Shuningdek, bu ish ata-anilarning östige yüklinidighan ishmu emes. Salametlik mesilisi, shexsilerning qilidighan ishliri arisida ikkinchi yaki üchinchi orunda turidighan bir wezipe bolup, bu ish asasliqi döletning wezipisi bolishi kérek. Döletning wekillik qilidighini, uning asiraydighini irq bolup, dölet millitining izchilliqigha kapaletlik qilishni özining eng muhim wezipisi qilishi kérek. Shundaq iken, dölet perzent terbiyisige da’ir mesililerde shexsilerning ixtiyari heriket qilishigha yol qoymay, perzentlerni ata-anisining arzulirigha xilap halda mejburi oqushqa zorliyalighinigha oxshash, irqchi dölette milletning mudapiye qilinishigha munasiwetlik asasliq mesililerde shexsilerning qalaqliqlirigha yaki xata qarashlirigha qarita özining rolini ishqa sélip özini körsitishke mejbur. Ma’arip sahesidiki xizmetler yashlarning bedinini kichikidin tartipla emel qilishqa tégishlik ghayisige uyghun kélidighan shekilde yétildürüp we teshkillep turushi kérek. Bolupmu parnikta ösken ösümlüklerdek nazuk nesil yétishtürülüshidin qet’iy saqlinish lazim.
Bu türdiki terbiyilesh we salametlik ishlirini aldi bilen yash anilardin bashlap emilileshtürüsh kérek. Bu jehette besh-on yil mabeynide qilin’ghan sinaqlarda, ayallarning saq-salamet tughushlirini kapaletlendüreligenlikini, tughulghan bowaqlarning mikroptin, qizitma késellikliridin qutulghanliqini ispatlap bermekte. Késelge qaraydighanlar bilen anilarning bu jehettiki terbiyilinishi omumiy yüzlük kapaletke ige qilinsa, balilargha buwaq waqtidin tartipla ösüp yétilishi üchün estayidilliq bilen köngül bölüsh imkaniyiti barliqqa kelgen bolidu. Irqchi dölet, mekteplerde beden chéniqturush pa’aliyetlirige bügünkige qarighanda téximu köp waqit ajritishi kérek. Yash mingilerni kéreksiz bilimler bilen toshquzush hergiz toghra emes. Emeliy tejribiler shuni körsetmektiki, yash-ösmürlerning kallisida qalidighan bilimler peqet parche-parche sheklide saqlinip qalalaydu. Ögen’gen nersilirining muhim qisimliri bolsa eqlide qalmaydu. Héch qachan ishlitish pursiti bolmaydighan adettiki nersilerla ularning éside qalidu. Mingisi bundaq bilimler bilen liq toldurulghan bir ösmür, bu ögen’genliri ichidin eqilge muwapiq, sélishturma bilimlirini tallash, retke sélish, kéreksizlerni chiqirip tashlash jehetlerde unche bek qabiliyetlik emes. Bügünki ottura mekteplerde heptide ikki sa’et tenterbiye dersi orunlash, bu dersnimu ixtiyari dersler qatarigha kirgüzüp mejbori ders qilmasliq beden chéniqturush üchünla paydisiz bolup qalmay, eqli yrtilishi üchünmu qilche yardimi tegmeydu. Bu, bekla éghir xataliqtur. Bir ösmür, her künisi héch bolmighanda etigini we axshimi birer sa’et waqtini her türlük tenterbiye ishliri bilen meshghul bolup ötküzishi lazim. Bolupmu boksor meshqi bilen shoghullinishqa hergizmu sel qarimasliq kérek. Özini medeniyetlik, irqchimen dep qaraydighan kishiler bokusni bekla wehshi, erzimes tenterbiye türidin biri dep qarishidu. Bundaq qarash toghra emes. Özini medeniyetlik dep tonuydighan tebiqe kishiliri bu ishqa bekla xata qarap kelmekte. Emma bir yash qilichwazliqni öginip, qimmetlik waqtini doyilgha chiqish bilen ötkezsuno, bu ish ularning qarishi boyiche hérgizmu xata hésaplanmaydiken. Halbuki, jenggiwarliq rohni ytishtüridighan, chaqmaq tézlikide höküm chiqiralaydighan, bedinini polattek ching chéniqturalaydighan boksorliqtin bashqa héch bir tenterbiye türi yoq. Yashlar öz’ara zidiyetliship jidel qilishqinida mesilini mush bilen hel qilishi ötkür qilich bilen hel qilghanchilik wehshi hésaplanmas herhalda. Hujumgha uchrighan birsining qopalliq bilen mush kötürüp öktemlik qilghuchini mush bilen qachuralishi saqchigha erz qilip yalwurghinidin yaki qéchip qutulushtek peskeshlik hésaplanmisa kérek?
Eng muhimi, yash birsi, bedini saghlam birsi tayaq zerbisige berdashliq bérishnimu ögüniwélishi shert. Tebi’iki, bu pirinsip bizdiki pezilet chimpiyonlirigha nisbeten heqiqetenmu wehshilik bolup bilinidu. Emma irqchi döletning wezipisi “ténchliq qarashliri bilen bulghan’ghan, jismani jehetlerdin weyran bolghan kishilerdin meydan’gha kelgen bir top kishini meydan’gha keltürüsh emes. Shuningdek irqchi döletning wezipisi kishilerge siliq-sipaye mu’amile qilidighan mishchan burju’azlarni yétishtürüsh, exlaqliq emma qérighiche toy qilmay ötüp kétidighan qéri qizlarni yétishtürüshmu bolmasliqi kérek. Irqchi dölet özige küchlük, mert, jasaretlik yigitler bilen heqiqi adem tughalaydighan qabiliyetlik ayallarni yétishtürüshni wezipe qilghan bolishi kérek.
Ene shu seweptin, tenterbiye bir ademni küchlük, maharetlik we jur’etlik qilish bilenla qalmastin, u ademni yene chéniqturup herxil japa-musheqqetlerge chidaydighan mustehkem wujutluq qilishqimu yardemchi bolalaydu; Eger ziyalilirimiz özi toghra körgen yoquri sewiyilik nersilernila günüshke waqtini israp qilmay uning ornigha birla boksorchiliqni ögen’gen bolsa idi, exlaqsizlar, esker qachqunliri we buninggha oxshash kocha lükchekler gurohi qollap quwetlep chiqqan némis inqilabimu peyda bolmas idi. Chunki, bu inqilapning ghelibe qazinalishigha inqilap qozghighanlarning jasaretlik we jur’etlik bolishi sewep bolghan emes, belki döletni bashquriwatqanlarning qorqunchaqliqi, bicharilarche ikkilinishliri bu paji’elik halni keltürüp chiqarghan. Chunki, bizni idiyiwiy jehettin bashqurup kéliwatqanlar yalghuz “idiyiwi dersler” nila körgen. Emma öktichiler idiyiwi quralgha tayan’ghan bolmastin heqiqi qurallar bilen, tömür toxmaqlar bilen, tayaq-toxmaqlar bilen hujum qiliwatqinida, mishchanlirimiz qolida tömürning suniqimu yoq olturup qélishqan idi. Bu türdiki ishlarning peyda bolishigha sewep, aliy mekteplirimiz adem terbiyilesh ornigha memori kadir, énjinér, téxnik, xémik, qanunchi we edebiyatchi yétishtürüshni özlirige pirinsip qiliwalghanliqi, bundaq közqarashtin ayrilip qalmasliq üchün mexsus proféssorlarni yétishtürüp chiqishi sewep bolghan. Bizni bashqurup yürgenler idiyiwiy jehette közimizni chaqnitidighan netijilerni qolgha keltüreligen bolsimu, gheyret körsitishke toghra kelginide bolsa bekla qabiliyetsiz ikenlikini toluq ispatlap bérishti.
Shunisi éniqki, terbiye − eslidinla qorqunchaq bolghan birsini jasaretlik birsige aylanduralmaydu. Yene shuningdek, tebi’et teripidin jasaretlik qilip yaritilghan birsi nachar terbiye netijiside jismani jehette ajiz birsi bolup yétishtürülgen bolsa, undaq birsi tughma qabiliyetlirini yétildürelmeydighanliqimu bir emeliyet. Jismani jehette qabiliyetlik ikenliki bilin’gen birsi jasaretni, hetta jenggiwarliq rhini peqet eskerliktila toluq ipadiliyeleydu. Herbilikte yalghuz qehrimanlarla özini körsiteleydu. Tebi’iki nachar ademlermu köp uchrap turidu. Emeliyette bolsa, ténchliq dewride némis armiyisining netijilik qanat yaydurghan telim-terbiyeliri bu chong teshkilattiki herbilerge shundaq bir özige ishench bexish iteligen idiki, düshmenlirimiz bundaq bir küch-qudritimizdin qilche gumanlinip baqqan emes (bezi terjimilerde zadila oylimighan idi, dep élin’ghan – u.T) némis qoshunlirining 1914-yil yaz aylirining axirlirida hemde küz aylirida bir urush sépidin yene bir urush sépigha qarap ilgirligen waqtida, aldigha chiqqan herqandaq bir tosalghuni sirip süpürüp algha ilgirlesh jeryanida namayen qilghan tengdashsiz jenggiwarliqi bilen tengdashsiz gheyret-jasaret ülgiliri, qilche zirikmey qanat yaydurulghan ene shu telim-terbiyining netijisi idi. Shu uzun yilliq ténchliq dewrliride herbi qisimlar ajiz wujutluq eskerlernining mutleq köp qismini perez qilinmighan netijilerni yaritishqa köndürüp, barliq jengchilerni özige ishench qilalaydighan halgha keltüriwetken idi. Netijide eng qorqunushluq jenglerning dehshetlik körünüshlirimu bu türdiki telim-terbiyening netijilirini tewritelmigen idi. Bügünki künde, tiz püktürülgen, weyrane halgha keltürülüp pütün dunyaning yupurlup kélip tépip desseshlirige qilche qarshiliq körsitelmes halgha chüshürülgen némis xelqi özige özi sorishi shert bolghan hemme özige ishench qilish tuyghusi béridighan bu küchke éhtiyajliq halda turmaqta. Bu türdiki özige ishinish tuyghusini xelqimiz balilirigha üsmürlük waqitliridin tartipla terbiyilesh yoli bilen singdurushi lazim bolmaqta. Barliq telim-terbiye we medeniyet sistémisi yash-ösmürlerge bashqa milletlerge sélishturghanda mutleq türde üstün turidighanliqimizgha bolghan ishenchini turghuzushni meqset qilishi kérek. Jismani jehette küch-quwwetke tolghan yashlar, tewe bolghan milletning qet’i yéngilmes ikenliki heqqidiki ishenchni singdurgen bolishi kérek. Burun némis qoshunlirini ghelibidin ghelibige yiteklep mangghan nerse, her bir jengchining özige we komandirigha bolghan ishench netijisidin kelmekte idi. Némis xelqini qaytidin qet kötertküzidighan nerse erkinlikini qaytidin qolgha élish imkaniyitige ige ikenlikige bolghan ishinishidin meydan’gha kélidu. Emma bundaq bir ishench, peqetla milyonlighan kishilerning her qaysisida körülidighan ishench küchining yighindisidinla otturgha chiqishi mumkin. Shundaqtimu, yenila xamxiyal ichige pétip qélishqa bolmaydu.
Millitimiz heqiqetenmu éghir yimirilishke duchar boldi. Bu milletni bu dert-elemdin qutuldurush üchün lazimliq gheyretmu shuninggha mas halda zor bolishi kérek. Bügünki künde xelqimizge qarita yolgha qoyuliwatqan muqimliq we rahet-paraghetni meqset qilidighan hazirqi burju’azlarche telim-terbiye usulining yimirilishimizge sewep boliwatqan ehwalimizgha xatime bérish, bilikimizdiki esaret zinjirlirini üzüp tashlap, uni düshmenlirimizning yüzige qaritip étish küchini béreleydighanliqigha ishinidighan birsini bekla paji’elik, bekla éghir bir xataliq ichige pétip qalghan birsi déyishkila bolidu. Yoqatqan pütün nersilirimizni milli küch-qudritimizning qaynap téshishi, musteqilliq ishqi bilen qet’i qaytmas gheyritimizge tayinipla qayta qolgha keltüreleymiz.
Yashliq Dewir We Ghaye
Yashlirimizning kiyim qiyapetlirimu ghayimizge maslashqan bolishi kérek. Yashlar “popni pop qilghan uning yektigi” dégen temsilini yaman menige terjime qilghan axmaqane moda qoghlishishqa birilip kétishi millitimiz üchün epsuslinarliq bir ehwal. Yashlar üchün éytqanda, kiyim qiyapiti mesilisi telim-terbiye üchün xizmet qilidighan, terbiyilinishke yardemchi bolidighan bir waste dep qobul qilinishi kérek. Yaz künliri uzun pelto bilen, boynighiche oriwalidighan kiyim bilen yüridighan bir yash, jismani pa’aliyetlerge bek muwapiq kelmeydu. Bu yerde shunimu tekitlep ötimenki, kiyim kéchekler hewes üchünla xizmet qilip qalmastin, belki ghururi üchünmu xizmet qilidighan bolishi kérek. Bizning yashlirimiz hemmila kishi élip kiyelmeydighan bir kiyimge érisheligini üchün meghrlinidighan bolmay, hemmila adem érishelmeydighan kélishken bir beden’ge ige bolghanliqi üchün meghrurlinidighan bolishi, bedinini qamlashqan halgha keltürüsh üchün tirishidighan bolishi kérek. Buninggha ehmiyet bérish kéyinche öz tesirini körsiteleydu.
Yash qizlar öz yigitlirini éniq bilip yaxshi tonuydighan bolishi lazim. Eger beden güzelliki zamanimizning moda qoghlishidighan axmaqliqi sewebidin ikkinchi orun’gha chüshüp qalmighan bolsa idi, yüz minglighan némis qizi gheliti körünüshlük yirginishlik yehudiy yashlirigha bérilip ketmigen bolatti. Bu noqtigha diqqet qilish zörür. Irqimizgha yéngidin bir güzellik ata qilish üchün eng kilishken beden’ge ige bolush – millitimiz üchün paydiliq.
Bügünki künde, bu mesile waqitni keynige sozmay derhal qolgha élishqa tégishlik zörüri bir mesile. Chunki bügünkidek ténchliq dewriliride mekteplerde herbi telim-terbiye bérilish emeldin qalduruldi.Eslide herbi telim-terbiye ishliri ma’arip mitodidiki bezi ehmiyetsiz qarash hadisilirini tüzitip kelmekte idi. Yeni ma’arip sahesining paydisi kishilirimizning wujudini chéniqturush imkanini bérish bilenla qalmastin, yene ikki jinis ottursidiki munasiwetler üstidimu huzur ata qilalaydighan netijiler peyda qilalaytti. Eslidimu qizlar herbi bolmighanlargha qarighanda herbilik wezipisini ötigen yashlargha bekrek qiziqidu.
Irqchi dölet, yashlarning peqet mekteptiki waqtidila beden küchining yétildürülishige nazaretchilik qilish bilen kupaye qilip qalmaydu. Mekteptin qaytqinidimu yashlarning wujut yétilishi toluq axirlashqiche buning üchün lazim bolghan eng yaxshi shara’itlargha ige qilishi üchün pütün küchi bilen küresh qilidu. Dölet, yashlarning beden chéniqturishigha nazaret qilishni balilar mektep püttürishi bilen toxtitip, herbilikke qobul qilinishi bilen qaytidin qolgha élishi kérek dep qarishi uchigha chiqqan bimene qarashtur. Bundaq nazaret qilish hoquqi emeliyette hergizmu toxtitip qoyushqa bolidighan bir wezipe emes. Bügünki dölet, puxralirining salametlik ehwalliri bilen meshghul bolmastin, bu wezipisige peqetla sel qarap kelmekte. Bundaq sel qarash bir jinayet hésaplinishi kérek. Bügünki künde, dölet, yash-ösmürlerni bestlik, qawul qilip yétishtürüp chiqish üchün tirishish ornigha, ularning kochilarda, köngül échish sorunlirida exlaqining buzulishigha köz yumup kelmekte.
Oqughuchilar mekteptin qaytqinida ular bilen qaysi türde meshghul bolush kéreklikidin xewerdar bolush ishi bügünki dölet üchün alghanda unchiwala muhim emes. Muhim bolghini, dölet üstige chüshken bu wezipisini qet’i ijra qilish iradisige kélishtur. Bundaq iradigha kelginide, bu heqte choqum amal tapalaydu. Irqchi dölet, oqughuchilarning mektep hayatidin kéyinmu jismani jehette yétilishige köngül bolüsh ishini xuddi eqli yétilishige köngül bölgendek özige wezipe qilidu we bu ishni dölet organliri wastisigha tayinip emelge ashurushqa tirishidu. Jismani jehettiki chéniqturush ishi yashlarni herbilikke teyyarlashni meqset qilghan bolishi kérek. Ene shu chaghdila, herbi qisimlar burunqidek yashlargha parattin ötkende meshke desseshning qandaq bolidighanliqini, jeng meydanida qandaq heriket qilish dégendek ishlarni ögütüsh bilen aware bolup yürmeydighan bolidu. Shundaq bolghanda, herbiy sepke élin’ghan yashlar pishmighan esker bolushtinmu qutulghan bolidu. Yeni herbi qisimlar yashlarning beden chéniqturushigha waqit israp qilmastin, biwaste esker yétishtürüsh basquchigha ötelishi mumkin.
Démekki, irqchi bir dölette herbi qisimlarda eskerlikke élin’ghan yashlargha méngish-turushni, qoral tutushni ögütimen dep aware bolushning hajiti qalmaydu. Yeni irqchi dölette herbiy qoshonlar “wetenperwerler ali mektibi” haligha kélidu. Herbi wezipige élin’ghan yéngi némis eskiri herbi qisimda herbilikke lazimliq telim-terbiyilerni élish bilen bir qatarda, yene puxra bolup yashash jeryanida lazim bolidighan ishlarghimu dawamliq teyyarlinidu. Shuning bilen bir qatarda yashlarni hemme ishqa yaraydighan resmi bir adem qilip yétishtürüp chiqalaydighan bolidu. Herbi qisimlar yashlirimizni ita’et qilishqila köndürüp qalmastin, künlerning biride ularning qumandanliq qilidighan peyti kélishi mumkin dep qumandanliq qilish qabiliyiti heqqidimu xewerdar qilishi kérek. Shundaq qilip, yashlar qolgha keltürgen netijilirini qoghdashtila emes, belki naheqchilikke düch kelgenliridimu éghir bésiq mu’amile qilalaydighan halgha kéleleydu. Uningdin bashqa yene némish yashliri her bir yashqa oxshash qolgha keltürgen küch-qudritige bolghan ishenchi artip, eskerlik rohining tesiri astida millitining yéngilmes bir küch ikenlikige bolghan ishenchimu turghuzulghan bolidu.
Shundaq qilip, herbi septin chékin’gen yashning qoligha ikki türlük tonushturush xéti bérilidu: bu tonushturush xétining birsi puxraliq déplomi hésaplinidu. Yeni bu tonushturush, dölet organlirida xizmetke kireleydighanliqi, bu jehette uning qabiliyitige kapaletlik qilinighanliqi heqqide qanunluq bir tonushturush hésaplinidu. Yene bir tonushturush qezi bolsa uning salametliki heqqidiki tonushturush bolup, uning jismani jehette toy qilishqa muwapiq birsi ikenlikini bildüridighan ispat qeghizi hésaplinidu.
Irqchi dölet, oghul yashlarghila köngül bölüsh bilen qalmay, qizlarghimu oxshash pirinsip boyiche köngül bölunidu. Qizlarning terbiyilinishimu yoqurqidek pirinsiplar asasida yolgha qoyulidu. Qizlargha nisbeten alghanda, ularning terbiyilinishidiki eng muhim noqta erlerdikige oxshash jismani jehette telim-terbiye körüshi bolishi kérek. Ikkinchi qedemde qizlargha mijez-xaraktér terbiyisi bilen eqli terbiye bérilidu. Bu yerde qizlarni terbiyileshtiki birdin-bir ghaye, ularning kelgüsining aniliri qilip yétishtürüsh ikenlikini hergiz estin chiqarmasliqimiz kérek.
Irqchi dölette mijez-xaraktir yétishtürüsh terbiyisi jismani chéniqishtin kéyin bashlinidighan ikkinchi basquchluq terbiye hésaplinidu.
Her qandaq bir ademning mijez-xaraktér asasliri tughma bolidighanliqi éniq. Mesilen shexsiyetchi birsi menggü shexsiyetchilik mijezi boyiche qalidu. Xuddi shuningdek, birer ghayilik ademmu menggü ghayilik-ghururluq halitide qalidu. Emma bu ikkisi ottursida turidighan mijez türliri kürming xil bolup, bu mijezlerni bir-birsidin perqlendürüsh heqiqetenmu qiyin. Anidin tughulushidila qatil mijezlik tughulghan birsi menggü qatil mijezi bilen yashaydu. Shundaqtimu, rehimsizlik mijezliri az-tula körülüp turidighan birsi, muwapiq terbiyiler arqiliq xelq ammisigha paydiliq birsige aylinalishimu mumkin. Xuddi shuningdek, eger terbiyilesh usuli toghra bolmay qalghandimu mijezi turaqsiz nachar xaraktérliq kishilerge aylinip kétishimu mumkin.
Urush mezgilide millitimiz aghzini ching tutmidi dep bekla köp dert töküldi. Bu ajizliqimiz sewebidin düshmenlirimizge sir bérip qoymisun dep heqiqetenmu köp qiynalghan iduq. Emma bu mesilining esli yiltizizining nede ikenlikige qarap baqayli: urushtin burun némis millitige bérilgen qaysi bir terbiye ularni sir saqlaydighan halgha keltürüp yétishtüreleytti? Bizde kichik waqtidin tartipla gep toshuydighanlar ushshaq gep qilmaydighan aghzi ching balilardin bekirek etiwarlap kélinmigenmidi? Birsini pash qilishni ochuq sözlük dep, aghzini ching tutushni jahilliq dep tenqitlenmigenmidi? Bu ehwal bügünki kündimu dawam qilip kelmekte. Yash-ösmürlirimizge sir saqlash mijezining bir türlük isil pezilet, mertlik ikenliki birer qétim bolsimu sözlen’gen emes. Chunki, bizdiki zamaniwi pidagoklirimizning qarishi boyiche éghizini ching tutup-tutmasliq mesilisi unchiwala muhim bir ish hésaplanmaytti. Emma, u waqitlarda sel qarilip kélin’gen bu türdiki kichik ishlar bügün döletke sot chiqimi bolup milyonlighan markliq ziyanlarni sélip kelmekte. Chunki bir-birsini ziddiyetleshtürüp qoyiwatqan bu türdiki erz-shikayetlerning yüzde toqsen qismi del shu aghzini ching tutalmasliq eyiwi sewebidin yüz bergen weqeler üchün sotqa sunulghan. Mes’oliyitini hés qilip kételmeydighan gep-sözler bekla asan éghizdin chiqip turmaqta. Alayluq, millitimizning iqtisadi menpe’etliri her da’im ziyan’gha uchritilmaqta.Buning sewebi muhim bolghan yasilish usullirining axmaqlarche ashkariliniwétishidin bolghan. Yene mesilen, dölitimizning mudapiyilinishige munasiwetlik yoshurun teyyarliq ishlirimu yene shu aghzini ching tutalmasliq sewebidin bikar bolup kétiwatmaqta. Xelqimiz aghzini yumushning muhimliqini bilmey, néme gep anglisa shuni derhal dawrang qilip otturda sörep yürmekte. Xelqimizdiki bu tür ushshaq gep qilidighan mijezler bizge urush meghlobiyitige sewepchi bolup qélishi, hetta kürishimizning paji’elik aqiwetlerge düch kélishiningmu asasliq sewepchisi bolup qélishi mumkin. Shunisi éniqki, zamanida diqqet qilinmighan ma’ariptiki bu tür yitersizlikler ösmürlirimiz chong bolghinidin kéyin qayta toluqlash imkani bolmaydighan yétersizliklerdur. Alayluq, bir oqutquchi eng peskesh pash qilish adetliridin paydilinip oqughuchilarning nachar ish-heriketliri heqqide melumat toplashni özlirige adet qiliwalmasliqi kérek. Chunki, undaq bolghinida yashlirimiz öz xiyaliche bir dölet shekillendürüp, chonglargha qarshi sep bolup uyushiwalidu. Bunisi éniq. Chunki, on yashliq bir bala, öz tengtushliri bilen birlikte quriwalghan ittipaqliq chong yashtikiler ottursidiki ittipaqliqqa qarighanda téximu tebi’i, téximu mustehkem bolidu. Birer dostini pash qilghan bir bala, kelgüside shundaq qorqunushluq bir mijezge kéliduki, weten’ge munasiwetlik bolghan birer mexpiyetliknimu pash qilishtin yanmaydighan birsige aylinip qélishi mumkin. Bundaq bir balini hergizmu peziletlik we iradilik birsi dep qariyalmaymiz. Oqutquchi üchün éytqanda sinipta öz tesirini körsiteleydighan birsi bolalishi üchün bundaq chéqimchi balilardin paydilinishqa urunushi belkim uning üchün ishini asanlashturup bérridighan bir tedbir hésaplinishimu mumkin. Emma bundaq bir ishqa tutush qilishi bilen ösmürlirimizning yürikide kelgüside yiltiz tartip chonguyidighan, intayin qorqunushluq aqiwetlerni keltürüp chiqiridighan uruqlarni térighan bolup qalidu. Bala waqtida bundaq chéqimchiliqqa köndürülgen bir balining chong bolghinida intayin peskesh bir mexluq bolup yétiship chiqqanliqi nurghun qétim ispatlan’ghan. Bu ish nurghun kishiler üchün tejribe sawaq bolup qélishi kérek.
Sadaqetlik, pidakarliq we éghir bésiqliq, ulugh bir millet üchün qet’i zörür bolghan ésil peziletlerdur. Bu üch peziletni yétildürüsh, mekteplerde bérilgen bashqa herqandaq telim-terbiyidin muhim terbiye hésaplinidu. Biz balilirimizgha yighlap derdini chiqiriwalidighan adetni, xapiliqtin warqirap jaqirashlardin waz kéchishini qolgha keltürishimizmu bu türdiki terbiyilerning bir terkiwi qilinishi kérek. Pédagoklar yash-ösmürlerni kichikidin tartip naheqchiliklerge, qiyinchiliqqa düch kelginide ün chiqarmay berdashliq béridighan qilip yétishtürmiginide, kéyin bu balilar chong bolghinida qiyinchiliqlargha, xeterlik ehwallargha düch kelginide, mesilen aldinqi seplerde etidin kechkiche hal éytip dert tökidighan, aqiwette hemme ishni chéliwétidighan weziyetni peyda qiliwétishidin heyran qalmisaqmu bolidu. Eger bashlan’ghuch mekteplerde ösmürlirimizning méngisini bilim bilen toldurushqila bérilip ketmey, öz nepsige téximu köpirek ige bolushni ögüteligen bolsa idi, 1914-yilidin 1918-yilighiche bolghan ariliqta buning bekla köp paydisini körgen bolattuq.
Démek, irqchi dölet ma’aripning rolini jari qilduralishi üchün beden chéniqturush bilen birge mijez-xaraktir terbiyisigimu alahide ehmiyet bérishi kérek. Bundaq ma’arip usuli bilen xelqimizning bügünki yétersizliklirini pütünley tüzitip kételmiginimizdimu, héch bolmighanda xélila azaytalishimiz mumkin.
Iradilik bolush, höküm qilish qabiliyiti bilen mes’oliyetni xoshalliq bilen üstige alalaydighan adetni yétildürüsh, intayin muhim ehmiyetke ige. Burun herbi qisimlarda peqetla boyruq bermigendin xalighanche boyruq qilish ming mertiwe aqilaniliq dep qarilatti. Shunga, yashlirimizgha peqetla jawap bermigendin birer éghiz bolsimu jawap bergini ming mertiwe yaxshi bolidighanliqinimu singdurushimiz kérek. Xata jawap bérip qoyushtin qorqush, bergen jawabidiki xataliqqa qarighanda bekirek nomusluq bir ishtur. Yashlarni heriket qilghanlirida jasaretlik bolushqa köndürüsh üchün bu desturdin paydilinishimiz kérek.
1918-yilining noyabir we dékabir aylirida yoquridin töwen’giche bolghan barliq orunlar jasaritini yoqutup qoyghanliqi, dölet bashliqidin tartip eng tüwen derijidiki qomandan’ghiche héch kim öz iradisige tayinip qarar qilalighidek jasaretke ige bolalmasliqi üstide bekla köp naraziliqlar otturgha chiqqan idi. Bu türdiki wehimilik halet yéngi ma’arip sistémisi üchün küchlük agahlandurush hésaplinishi kérek idi. Chunki bu éghir paji’elik halet tüwen derijilik organlarning birer qarargha kélelmesliktek ajizliqi sewebidin otturgha chiqmaqta. Bügünki künde küchlük qarshiliq körsitish iradimizning bolmaywatqanliqi hergizmu qural yétersizliki sewebidin otturgha chiqqan ehwal bolmastin, belki jasaretlik bolalmay kéliwatqanliqidin peyda bolmaqta. Bundaq iradisizlik, xelqimiz arisighimu keng türde yamirap ketkennliki üchün, herqandaq bir tewekkül qilishqa tégishlik ishlardin qorqidighan weziyetni shekillendürüp qoydi. Halbuki, birer heriketni ulugh bir heriketke aylanduridighan nerse eslide del uning xewiplik bir ish bolishi idi. Buni bilmeydighan bir némis générali kishini epsuslandurghidek yétersizlikini yoshurush üchün mundaq en’eniwi bir yol tépiwalghan: “men peqet yüzde ellik bir pirsent ghelibe qilish éhtimali bolidighan ish bolghinidila andin bundaq bir ishqa tewekkül qilalaymen.” epsuski, ene shu ellik bir pirsentlik éhtimalliq üchün tewekkül qélish késili sewebidin gérmaniyining paji’elik meghlobiyiti üchün shara’it teyyarlap bergen idi. Bundaq teleyge qarap heriket qilmaqchi bolghan herqandaq birsini, birer qehrimanliq körsitish pursitidinmu waz kéchidighan adem dep qarishimiz mumkin. Meghlob bolush éhtimali küchlük bolghan her qandaq bir heriketni ghelibige érishtürüsh üchün choqum qehrimanliq körsitishke toghra kélidu. Alayluq, ölüm bosughisigha kélip qalghan bir rak késilige giriptar bolghuchi aparatsiye qilinishigha maqul kélishi üchün aparatsiyining yüzde ellik bir pirsen oqushluq bolush éhtimaligha éhtiyaji yoq. Eger bundaq bir késel kishi aparatsiye arqiliq hayatini saqlap qélish éhtimali yüzde ellik bir emes, hetta yüzde birgimu yetmigidek az éhtimalliqila bolidiken, undaq birsi qorqmas birsi bolghinida, bundaq éhtimalliqtin paydilinish üchün aparatsiye üstilige özila bérip yétip béridu. Bundaq qilishtinmu qorqidighan birsining pat arida ölüp kétidighan oxshaymen dep etrapidikilerge zarlinip yürüsh heqqi yoq!
Etrapliq oylighinimizda, zamanimizning wabasi haligha kelgen arzu qilish bilen qarar bérish jehettiki dilighulluq késili bügün’giche yashlirimizgha bériliwatqan terbiyilerning pütünley xata bolup kelgenlikini ochuq körsitip bermekte. Bundaq nachar mijezlerning ziyanliq tesirler chonglardimu körülmekte bolup, bundaq nachar mijezler hakimiyetni qolida tutup kéliwatqanlarning medeni gheyriti éghir yitersiz qélishi jehette eng yoquri pellige yetti.
Bu arida, bügünki kündiki mes’oliyetni üstige élishtin qorqush mijezige nisbeten éytqandimu yoqurqidek pitinalmasliq késilining körsetken tesirliri asasi orunda turmaqta déyish mumkin. Yashlargha singdürülgen bundaq mes’oliyetni üstige élishtin qorqush mijezi pütkül jemiyitimizning ortaq késili haligha kélish bilen birge, bu ajizliq parlamént tüzümi ichide özgertkili bolmighidek éghir mesile peyda qilish haligha kélip bolghanliqini ochuq körüp alalaymiz.
Bügünki mekteplirimizde, oqughuchilarning qorqmastin, erkin halda ochuq köngüllük bilen qilin’ghan xataliqini étrirap qilish mu’amilisi töwe qilip turup, pushman bolup turup étrap qilishchilik medihilinishke érishelmey kelmekte. Öz ixtiyari bilen xataliqini boynigha élish ipadisi nurghun oqutquchilarning qarishida özgertkili bolmaydighan tüzelmes adet dep tonulup kélinmekte. Her qanche ishenmisekmu, oqughuchining bundaq semimi ipadide bolishi éghir jazagha tartilish bilen netijilinip kelmekte. Bundaq bir ehwalda kimmu rastchil bolushqa jasaret qilalaydu?
Irqchi dölet, künlerning biride pütün diqqitini, pütün tirishchanliqlirini jasaretlik bolishigha, keskin qarar qilish rohini yétishtürüshke teshna halgha kélish bilen birge, yashlarning qelbini kichik waqtidin tartipla mes’oliyetchanliq rohi bilen singdurush, birer ishni qoqmastin telep qilalaydighan qilip yétishtürüshke gheyret qilidu. Irqchi dölet bu wezipining qimmitini, ehmiyitini toluq tonup yételiginidila, bu türde terbiye bérishni esirler boyiche dawamlashturghinida bugün millitimizning weyran bolishigha sewepchi boliwatqan mijezlerdin tazilan’ghan jasaretlik bir milletni otturgha chiqiralaydu.
Irqchi dölet, bügünki künde hökümet teripidin millitimizni terbiyilesh meqsitide yolgha qoyup kéliwatqan oqutush tüzümi üstide omumiy yüzlük islahat qilish zörüriyitini hés qilidu. Bu yéngiliq mundaq üch noqta boyiche ishqa ashurilidu:
Aldi bilen némis yashlirining yüzde toqsen besh pirsent méngisi qilche paydisi yoq, héch ishqa esqatmaydighan, netijide uzun’gha qalmay untulushqa mehküm bolidighan bilimler bilen toshquzulushqa xatime bérilishi kérek.
Bügünki künde, bolupmu bashlan’ghuch we ottura mekteplerde yolgha qoyuliwatqan ders programmiliri bekla köp menisiz nersiler bilen toldurulghan. Köpünche hallarda oqughuchilargha hajitidin artuq nersiler zorlap ögütilmekte. Balilar bu nersilerning peqet intayin az bir qisminila éside tutalaydu. Ögitilgen bilimning bekla az qismi kelgüside yashlar üchün kargha kelmekte. Shuningdek yene, birer ishqa kirgen we turmushini qamdashqa mejbur bolghan yashlirimiz üchün bu bilimler bekla azliq qilip qalmaqta.
Ottuz-qiriq yashtiki otturahal bir memori kadirni misalgha alidighan bolsaq, bu memori kadir toluq ottura mektep imtihanigha qatniship mektepni ela derijide püttürgen birsi bolsun. Mektepler ming bir japalar bilen bu memori kadirning kallisini toldurghan bilimlerdin qaysilirini bügün’giche saqlap qalalighanliqini küzitip baqayli. Küzitish netijiside burun ögen’gen bilimlirining bekla az qismining uning éside qalghanliqini köreleymiz. Beziler buninggha mundaq bahane körsitishi mumkin: u waqitlarda oqutulidighan barliq derslerning ghayisi oqughuchilarni keng da’irilik, chongqur sewiyilik bilimler bilen xewerdar qilishni meqset qilghan emes. U waqitlarda bu xil ders programmisini tüzüsh arqiliq oqughuchilarda tepekkür qilish, bolupmu tetqiqat we küzitish qabiliyitini yétildürüshni meqset qilghan. Bundaq jawap bérishni qismenlikte xata dep qarashqimu bolmaydu, eliwette. Emma bunche éghir bésim astida yashlarning mingisini bilim deryasi ichide tunjuqturp nqoyishimiz mumkin. Yash bir minge, bu türdiki bilimlerni ehmiyitige qarap qatargha tizishni, ularni özleshtürüshni we lazim bolidighanlarni tallap chiqirishni asanliqche bijirelmeydighanliqimu éniq. Hetta köpünche hallarda muhim bilimler ornigha ehmiyetsiz nersilerni éside qalduriwélip, muhim bilimlerni pütünley untup kétidu. Buning aqiwitide bu türdiki keplep bilim bérish ishi közligen meqsidige yételmey qalidu. Chunki taghargha qachilighandek zorlap bilim qachilash arqiliq bir yash mingini hergizmu bu bilimlerni chüshineleydighan qilalmaydu. Buning eksiche, oqughuchini shundaq bir bilim bérish mitodi bilen yétishtürüsh lazimki, uning alghan bilimi kelgüside hem özige, hem jemiyetke esqatidighan bolsun. Mana bu, ma’aripning ghayisidur. Emma yashlarning mingisige zorlap tiqishturulghan uqumlarning köpliki, u minge igisini bu bilimlerni untulduridighan halgha keltüriwetkinide yaki muhim noqtilarni tapalmas halgha keltürüp qoyghidek bolsa, bundaq oqutush teshebbusi qilche ehmiyetsiz bir tshebbus bolup qalidu. Alayluq, milyonlighan kishining yillar boyiche tirishchanliq körsitip ikki-üch xil chet tili ögünishi eqlgha sighmaydu. Chunki, milyonlighan bu ademler arisida bekla az qismi ögen’gen tilidin paydilinalishi, mutleq köp qismi bolsa shunche japa tartip shunche köp waqit serip qilip ögen’gen tillirini kéyin pak-pakize untup kétidu yaki ömüride birer qétimmu ishlitelmeydu. Mesilen fransuz tilini ögen’gen her yüz ming kishidin peqet ikki mingila kelgüside bu tildin paydilinalishi mumkin. Qalghan toqquz yüz seksen ming kishi yash waqtida ögen’gen bu fransuzchisini ömüri boyi emeliyette ishlitidighan yer tapalmay untup kétidu. Shundaq qilip yashliq dewride minglighan sa’etlik waqtini qilche esqatmaydighan bir ish üchün serip qilghan hésaplinidu. Til ögütüsh asasi bilim ögünüshke yardemchi bolalaydu déyishningmu toluq asasi yoq. Eger kishiler mektepte oqughanliridin, ögen’gen nersiliridin pütün ömüri boyiche paydilinalisa idi, u chaghda ögen’genlirining birer qimmiti bolishi mumkin idi. Démekchimenki, ikki ming kishigila paydiliq bolidighan bir tilni ögitimen dep, toqquz yüz seksen ming kishinimu birlikte qiynash shunche zörürmidi?
Shuningdek yene, bügünki künde körüliwatqinidek chet’el tili oqutushida alayluq latinchini mukemmel chüshineligidek ögiteleymen déyish asasen mumkin emes. Buningdin mundaq xulasini chiqirishimiz mumkin: yashlargha bu tilning asasi qisminila ögitiish, toghrisi oqughuchilargha u tilning tüzülüsh sximisini, omumi pirinsipinila körsitip qoyishning özila eng muwapiq kélidu. Chet’el tilining eng tipik alahidilikini, grammatikisini tipik misallarni körsitish arqiliq teleppuz qilinishi we u tilning jümle tüzülishi qatarliqlarni körsitip ötüshla yéterlik bolidu. Bu mitot, oqughuchining mutleq köp qismi üchün yéterlik bolidighanliqi, este saqlash téximu asan, yadlash téximu ongaylishidighanliqi üchün, bügün’giche yolgha qoyup kélin’gen usluplardin téximu köp paydiliq bolidu. Bügünki kündiki chet’el tili ögünüshte yashlarning kallisigha bu tillar omumi yüzlük mejbori toldurulup kélinmekte. Halbuki, yashlar héchqachan ögütülgen u tilni özleshtürelmey kelmekte yaki ögen’gininimu kéyinki yillarda pütünley untup ketmekte. Bu türdiki heddidin artuq bilim bésimi eqilde maslashmighan parche-purat izlarni qaldurush xewipinimu birlikte peyda qilmaqta. Yeni, yashlar eng köp lazim bolidighan nersilerni ögünishi, omumiyliq bilen qismenlikler yashlarning paydisi üchün aldin mölcherlen’gen bolishi kérek.
Bundaq omomi pirinsiplar asasida ögen’gen nersiliri yashlarning mutleq köp qismigha bir ömür yétidu. Waqti kelginide fransuzchidin paydilanmaqchi bolghanlar téximu chongqurlap tetqiq qilish we tepsili oqushning asasigha ige bolghachqa, tepsili öginish yolini asanla tapalaydu. Shu arqiliq oqush jeryanida waqitinimu téjep qalalighan, bu waqtini jismani chéniqish pa’aliyetlirige, mijez-xaraktérini yétildürüsh üchün téximu köp waqitqa érisheleydu.
Bügünki tarix oqutush métodikisi jehetidimu omumi yüzlük islahat qilinishi zörür bolup turmaqta. Tarix derslirige, tarixy tejribe sawaqlargha némis xelqichilik muhtaj halette turiwatqan bashqa millet bolmisa kérek. Xuddi shuningdek, tarixtin némis millitidek az paydilan’ghan bashqa bir milletnimu uchurtish qiyin. Eger ryal siyasetler kelgüsi tarixni shekillendüridighan amil bolidiken, undaqta bizge tarix derside oqutulghan nersiler ijra qiliwatqan siyasitimizningmu tarix shekillendürüshige yardimi bolishi kérek dégenlik bolidu. Eger biz bu jehette xelqimizni ene shundaq tarix yaritish meqsitide terbiyiliyelmiginimizde bügünki siyasetliririmizning kütken ümidni bermeslikidin renjip yürishimizning hajiti yoq. Eger biz oqutuliwatqan tarix derslirining qaysi türde oqutiliwatqanliqining hésawini qilip köridighan bolsaq, bügünki tarix derslirining yüzde toqsen qismi bekla külkilik nersilerdin teshkil tapidighanliqini köreleymiz. Yeni oqutulghan derslerdin aran mingde bir qismila yashlarning kallisida saqlinip qalalishi mumkin. Este qalidighanlirimu yene kélip qaysi bir dewirning yili, qaysi bir kishilerning ismi weyaki tughulghan küni, textke chiqqan waqti qatarliqtinla ibaret bolidu. Esli bilishke tégishlik bolghan muhim we zor weqeliklerning sewebi, analizi pütünley untulup kétilmekte yaki qet’i tilgha élinmay ötküziwétilmekte. Weqeliklerning iz bésip otturgha chiqishining asasi sewepliri oqughuchining téxi yéngidin yétiliwatqan tepekkür qilishigha, bash qaturup tépip chiqishigha tashlap qoyulmaqta. Bundaq bir ehwalgha qarita her qanche naraziliq bildürülsimu azliq qilidu. Bir qétimliq qurultay yighinida wekillerning ichki we tashqi siyaset toghriliq sözligen nutuqliridin birersini diqqet bilen oqup körgidekla bolsaq, hemme ish mana men depla otturgha chiqidu. Bu siyasetchilerning hemmisila dégidek ottura mektep püttürgen, hetta pakoltitlarda bir qanche ishtanni koniratqan kishiler ikenliki éniq. Emma ularning sözligen nutuqlirigha qarap ularning tarix heqqidiki bilimining neqeder tüwen ikenlikini ochuq körüp alalishimiz mumkin. Eger bu siyasetchiler undaq cholta tarixni oqighinidin peqetla oqimighan, qabiliyetlikirek kishilerdin bolsa idi, belkim millitimizge az-tula paydisi tégishi mumkin idi.
Shundaq iken, tarix dersliridiki dogmilarni, kéreksiz yüklerni azaytish shert. Tarix dersliri weqeliklerning otturgha chiqishigha sewep bolghan qanuniyetlerni bilishni meqset qilghan bolishi kérek. Ege tarix oqutulushi mana shu ishlargha bekirek köngül bölidighan halgha keltürüp tüzülginide, her bir oqughuchi ögen’gen nersiliridin kelgüside paydilinish yolini chiqiralishi, netijide xelq ammisining aktipchanliqini uyghutushqimu türtke bolalishi mumkin. Chunki, tarix dersi ötmüshte néme ishlar yüz bergenlikini bilish üchün oqutulmaydu. Tarix dersi, oqughuchining kelgüside öz millitini saqlap qélish üchün némilerni qilish kéreklikini, qandaq heriket qilishi kéreklikini bilish üchün oqutulidu. Mana bu, tarix ögünüshtiki tüpki meqset. Tarix, bu ghayige yétishte paydilinilidighan wastilarning peqet birsidinla ibaret. Emma bügünki künde waste meqset ornigha qoyulup, meqset ontuldurulmaqta. Tarixni chongqurlap tetqiq qilish üchün, imkaniyetning bariche köpirek tarixi hadisilarni tépip chiqish zörür bolidighanliqi üchün, yeni zor tarixi weqelikler tizimliki asasida tarixning muhim tereplirini otturgha qoyush mumkin ikenlikini bahane qilip tarixi weqelerni bek muhim orun’gha qoyiwalmasliq lazim déyishke narazi bolushning qilche asasi yoq. Tarixni bundaq tepsilar asasida otturgha qoyush ishi oqughuchilarning wezipisi bolmastin, belki tarixchilarning wezipisidur. Chunki yolda kétiwatqan adettiki birsini profissorgha teng qilishqa bolmaydu. Tarix dersi puxralargha tarixi hadisilerning bügünki siyaset ishlirigha qandaq tesir körsitidighanliqini bildürüshnila özige wezipe qilghan bolishi kérek. Tarix profissori bolushni arzu qilidighan kishi kéyin bu ishqa chongqur chöküp tetqiqat bilen shoghullansa bolidu. Ene shundaq birsila tarixning barliq ujur-bujurini, hetta eng ehmiyetsiz dep qaralghan qisimliridin tartip estayidilliq bilen tetqiq qilish bilen shoghullinishi mumkin. Bügünki künde oqutuliwatqan tarix dersliri bundaq chongqurlap tetqiq qilish üchün peqetla yetmeydu. Bundaq chongqurlap ögünüsh oqughuchi üchün bekla artuqluq qilsa, mutexessiler üchün bekla yétersizlik qilidighanliqi éniq.
Irqchi döletning wezipisi, irq mesililirini aldinqi orun’gha qoyidighan bir dunya tarixini estayidilliq bilen tüzüp chiqishqa nazaret qilidu.
Irqchi Dölet Puxraliri We Medeniyet
Endi biz yoqurida dégenlirimizni qisqiche yighinchaqlap öteyli: irqchi dölet, umumi sawad oqutush ishini eng muhim noqtilarni öz ichige alidighan shekilde teyyarlaydu. Bundaq oqutush, oqughuchigha téximu chongqurlap ilgirlesh, her qandaq bir sahe boyiche örlep bilim élish imkaniyitini yaritip bérishni meqset qilghan bolishi kérek. Shexsiler alidighan omumi sawadlar bilen asasliq usullardin xewerdar bolalighidek derijide öginishila yéterlik. Bundaq oqutush, kishilerning köz qarash tikliwélishi üchün asas bolush rolini oynaydu. Omumi sawat bilimliri barliq bilim saheliride mejburi oqutulishi kérek. Mexsus bilim ögünüsh ishi u kishining ixtiyarigha qoyup bérilishi kérek. Eger qaysi bir sahe ukishini emeliyette mejbur halgha keltürginide bu kishi u sahediki bilimlerni téximu chongqurlap öginishke özlikidinla mejbur halgha kéleleydu.
Shu arqiliq, ders sétkiliri qisqartilip, bashqa pa’aliyetler üchün waqit éshinduralaydighan bolidu. Artuq waqitni yashlarning beden chéniqturush pa’aliyetlirige, mijez-xaraktér terbiyisige, iradisini kücheytish ishlirigha, höküm qilish qabiliyitini yétildürüsh ishlirigha ayrip, bu jehette paydilinishqa bolidu.
Epsuski, bügünki künde mekteplirimizde bériliwatqan dersler, bolupmu ottyra mekteplirimizde ötülidighan dersler yashlirimizning kelgüsidiki shoghullinidighan kesipi ishliri üchün qilche yardimi tegmeydighan bilimlerdin teshkil tapmaqta. Bundaq paydisiz oqutush pa’aliyiti bir-birsidin tüptin perqlinip turidighan üch xil mekteplirimizning hemmisidin, yeni bashlan’ghuch, ottura we aliy mekteplerni püttürgen birsi, bügünki künde birla ishta we birla orunda ishlep turughluqmu oxshash netijini yaritalmay kelmekte. Démek, bashlan’ghuch mektepni püttürüp ottura mektepte oqughan birsi, ottura mekteptiki waqtini bikargha ötküzgen déyish mumkin. Adette muhim bolghini omumi sawad bilimliri bolup, bir yashni eqil ishlitishke türke bolidighini mexsus bilimler bolmastin omumi sawat bilimliridur. Xuddi yoqurida körsitip ötkinimizdek, eger mexsus bilimge éhtiyajliq bolghinida, bu éhtiyajni bizning ottura mekteplirimiz hergizmu teminlep bérelmeydu.
Irqchi dölet, bundaq chala-bula oqutush tedbirlirini derhal tüzitishi lazim bolidu.
Irqchi döletning oqutush saheside yolgha qoyishi kérek bolghan yene bir islahati tüwendikilerdur:
Matériyalizimchi dewrimizning körinerlik alahidiliklirining biri shuki, ma’aripta herda’im tebi’i pen bilimlirige bekirek ehmiyet bérip kélishidur. Mesilen, matématika, fizika, ximiye we bashqa tebi’i penlerge alahide ehmiyet bérilidu. Shunisi éniqki, kündülük turmushimizning éhtiyajliridin bolghan téxnika bilen ximiye bilimliri höküm sürüp kéliwatqan dewrimizde bu bilimlerning paydiliq tereplirini heqiqetenmu inkar qilish mumkin emes. Emma bir milletning asasliq medeniyet sawat bilimliri bu bilimler asasighila tiklinishi bekla xeterlik bir ehwal. Bu yerde diqqet qilishqa tégishlik bir noqta, medeniyet asasi her da’im bir ghayini közligen bolishi kérek. Bundaq asasi penler bilimining asasi ottura mektep oqutishining kéyinki üch yilida “insanliq” bilimlirini asas qilghan bolishi, kelgüside téximu mukemmel kesipi kültür üchün lazimliq asaslarni yétildürüsh lazim. Undaq bolmaydiken, milletning qabiliyitini namayen qilidighan téxnikiliq we bashqa bilimlerdinmu muhim orun tutidighan küchi ehmiyetsiz ishlargha serip qilinip kétishi mumkin. Bolupmu tarix oqutushining burunqi tejribe sawaqlarni yekünlesh tetqiqatigha hergiz sel qarimasliq kérek. Rim tarixini muhim noqtiliri boyiche tetqiq qilinishi, bügünki dewrimiz bilen kelgüsi üchün bekla muhim mayak bolidighanliqini tonup yétishimiz kérek. Yonan medeniyitining ghayilirinimu barliq yaxshi terepliri bilen qoghdap qélishimiz kérek. Milletler ottursidiki oxshimasliqlar, ularni pütünleshtürgen, téximu muhim ehmiyetlik bolghan irq pütünlikini muhim orun’gha qoyishimiz üchün hergiz tosalghu peyda qilalmaydu. Bügün’giche dawamlashturup kéliwatqan körishimiz bu jehette intayin ulugh meqsetlerni közlep qanat yaydurulmaqta. Yeni bir medeniyet izchilliqigha kapaletlik qilalishi üchün ching turup küresh qilip kelmekte. Bu medeniyet minglighan yillardin buyanqi küresh qilishning netijisi bolup, bu küresh ta bügün’giche némisliq üchün quchiqini keng échip kelmekte.
Omumiy medeniyet bilen kesipi bilimlerni éniq perqlendürishimizge toghra kélidu. Kesipi bilimler bügünki künde yalghuz birla mammonning xizmitini qilishtek xewip ichige pétip qalmaqta. Shunga, bu yerde asasi medeniyet bilimlirini eng muwapiq shekilde buninggha taqabil turalaydighan halgha keltürishimiz kérek. Biz bu yerde shuni hergiz unutmasliqimiz kérekki, sana’et bilen téxnika, soda sana’et bilen her qaysi kesipler, ulugh bir ghaye arqiliq milli jemiyetni, uning tereqqi qilishini her türlük shara’itlar bilen teminliyeleydighan, teminliyeligen bolghinidila, andin bu jemiyet tereqqi qilalaydu we algha qarap ilgirliyeleydu. Yeni ghayisi bolmighan jemiyet qilche tereqqi qilalmaydu. Bu shara’itlar, maddi amillargha baghliq shexsiyetchilikni asas qilidighan shara’itlar bolmasliqi kérek. Bu shara’itlar öz menpetidin raziliq bilen waz kéchidighan pidakarliq rohini asas qilghan bolishi kérek.
Milliy Istek
Bügünki künde bir yashqa bérilgen terbiye, asasi jehettin alghanda kelgüside öz kesipi saheside birer netijige érishelishi üchün kéreklik dep qaralghan bilimler uning kallisigha su pompisi bilen su toldurghandek sighdap qachilinish sheklide emelge ashurulup kélinmekte. Bu ishqa mes’ol bolghanlar mundaq déyishidu: “bu bala künlerning biride jemiyetke paydiliq birsi bolup yétiship chiqishi kérek.” bu dégenlik, “bu yigit kelgüside halal emgikige tayinip kün alidighan bolalishi üchün qabiliyitini yétildürüshi kérek” dégenliktur. Bu türdiki yétishtürüsh bilen teng yolgha qoyuliwatqan puxraliq terbiyiliri heddidin tashqiri ajiz halette turiwatqanliqini körsitidu. Dölet dégen bu nerse eslide bir shekildinla ibaret bolghanliqi üchün, paydiliq kishilerni bu uslupta terbiyilep chiqish, bolupmu ularning yétilip chiqishgha asasen birer wezipige qoyush unche asan emes. Bundaq bir ehwalda döletning shekli bekla asan buzulup kétishi mumkin. Yoqurida éytqinimizdek bügünki “dölet” uqumi ochuq sherhilenmey kélinmekte. Démek, yolgha qoyuliwatqan wetenperwerlik wezipisi bu ehwalda qilche menisiz bolup özgirip kétidu. Burunqi gérmaniyide telim-terbiye ishliri eng tüwen derijilik emeldarlarnimu ishen’güsiz derijide ilahi orun’gha yükseltiwitetti. Shundaq bolghachqa, xelqimiz ushshaq emeldarlarning heqiqi qimmitini tonup yételmes halda qalatti. Emeldarlargha choqunush ishidin qarisaqmu némis xelq ammisining némis tarixi heqqide tüzük bir melumati bolmighanliqini körsitip bermekte. Bu yerde yenila shu oqutush programmisidiki asasliq uqum yétersizliki sewebidin ene shundaq quruqtin-quruq emeldargha choqunush weziyitining shekillinishige sewep bolghan déyishimiz mumkin.
Heqiqi milli hayajan bilen milli joshquni bu türde meydan’gha keltürüsh mumkin emes idi. Bügünki oqutush sistémimiz xelqimizning tarixidin tallan’ghan kishilerni közge chéliqqidek orun’gha kötürüsh, ularni barliq némislarning resmi mülki haligha keltürüsh hüniridin mehrum qaldurulghan idi. Eslide pütün millet üchün lazimliq bu “resmi bilim” ler, hewes bilen joshqu, milletning perzentliri arisida üzülmes bir baghni barliqqa keltürishi kérek idi. Bügünki ewlatlirimizgha heqiqi ulugh kishilirimizni birer qehriman süpitide sunushni bilelmidi. Hemme kishining diqqitini bu ulugh qehrimanlirimizgha merkezleshtürüshni bilelmidi; Shu arqiliq saghlam milli rohning barliqqa kélishige kapaletlik qilalmidi. Ma’aripning her qaysi tarmaqliri yashlirimizgha millitimizning iptixarlinishigha sewep bolidighan nersilerni tonitalmay keldi. Weqeliklerni téximu soghuqqanliq bilen izahlash arqiliq bu tür shanliq misallarni otturgha qoyup milli ghurur yalqunini peyda qilalmidi. Chünki, bu türdiki shanliq ülgiler küchep teshwiq qilin’ghinida bundaq teshwiqatlar showénizm teshwiqati bilen shoghullan’ghanliq dep qarilinip, xelq ammisining himayisige érishelmes halgha kélip qélishidin qorqatti. Xandanliqqa boy sunush, u ushshaq burju’aziye wetenperwerliki eng küchlük milli ghururning méywisi bolghan yalqunluq arzugha qarighanda téximu muwapiq dep tunulup kélin’gen idi. Xandanliqqa baghliq wetenperwerlik her da’im boy sunushqa teyyar bir halet idi. Emma burzhu’aziye bolsa künlerning biride hakimiyet üstige chiqishni, döletke hükümranliq qilishni telep qilishi mumkin idi. Monarxiyige baghliq bolghan wetenperwerlik, kona emgekchiler bilen herbilerdin teshkil tapidighan jemiyetler wastisida yoqilishi mumkin idi. Milli heweslerni bu usulgha tayinip qozghaymen, heriket qilimen déyish heqiqetenmu tes idi. Milli hewes, xuddi sap nesillik atqa oxshaydu. Bundaq at xalighan bir igerni qobul qilmaydu. Ularning bundaq xewptin qorqushigha heyran bolush hajetsiz. Künlerning biride urush bolidighanliqigha, bombardiman dolquni bilen zeherlik gaz buulutlirining wetenperwerlik derijisining qaysi derijide ikenlikini sinashqa kirishidighanliq éhtimaligha héch kim ishenmeytti. Emma urush partilishi bilen, bu türdiki wetenperwerlik hayajanining tutamsizliqi ispatlinip, buning derdini yétip ashqiche körduq. Bundin kéyin kishiler impratorlar üchün, padishahlar üchün ölüp bérishni xalimaydighan halgha kelmekte idi. Millet dégenning néme ikenlikinimu nurghun kishiler bilmeytti.
Inqilap borinining gérmaniyige yétip kélishi, xandanliqqa baghliq wetenperwerlik qizghinliqi özlikidin öchüshke bashlighinidin buyan tarix oqutushining ghayisimu adettiki bilim bérish derijisige chüshürülgen idi. Bu dölet, wetenperwerlik qizghinliq bilen hayajanini néme qilidu? Qolgha keltürmekchi bolghan nersisini héch qachan qolgha keltürelmes halgha kélip bolghan idi. Chunki, xandanliqqa baghliq bolghan wetenperwerlik, millet pirinsipliri üstünlükte turiwatqan bir waqitta eskerlerge axirghiche taqabil turush küchini bérelmigende, jumhuriyetchilerning milli qizghinliqimu héch qandaq bir rol oyniyalmas halgha chüshüp qalatti. Qilche shöbihe yoqki, “jumhuriyet üchün” deydighan bu shu’ar, némis millitini töt yérim yil urush sepliride tutup turushqa küchi yetmey qalatti. Bundaq ajayip chöl serapini keship qilghanlar urush saheliride berdashliq bérish küchi eng az bolghan kishiler hésaplandi.
Undaqta bu jumhuriyetning mewjut bolup turushigha düshmenlirimiz néme üchün süküt qildi? Düshmenlirimiz bu jumhuriyetni, öz üstige artilghan baj-siliqlarni tapshurushqa, yer-zémin teleplirini her da’im testiqlashqa teyyar turghanliqi üchün uni öz ixtiyarigha qoyiwetken idi. Rsitip béretti. Shu chaqqiche bu némis jumhuriyitini yaman démey uninggha yol qoyup bérishti. Chünki ularning qarishi boyiche némis xelqini tutup turushta buningdinmu yaxshiraq birer hökümet bolishi mumkin emes idi. Bu heshemetlik orgean ene shu meqsette choqum yashitilishi kérek idi! buning üchün yene kélip her qandaq bir milletchi telim-terbiyidin qol özishi lazim bolatti. Réych (rayix, gérmaniye hökümet kabinti – u.T) tughining qehrimanlirigha yashisun dep towlap bérish bilenla cheklendi. Emma yashisun déyilgen bu qehrimanlar bu tugh üchün qan töküshke toghra kelginide toshqandek pitirap qachidighan kishilerdin idi.
*****
Terjimandin
Adolf hitlérning "Méning Küreshlirim" yaki "Küreshlirim" dégen bu kitawini némischidin bir-ikki xil tilgha terjime qilin’ghan 4~5 xil terjime nusxiliri boyiche nechche on qétimlap neshri qilip bésilghan kitaplar asasida uyghurchigha terjime qilishqa tirishmaqtimen.
Dunya jama’eti, bolupmu ilghar gherp elliri her qanche étirap qilishmighandek körünsimu, emeliyette gherp milletchilikining tipik ülgisini namayen qilip bergen gérman tewekkülchisi adolf hitlér (uyghurchida bu isim ”gitlér, gitlir, gétlir“ dégendek islawyan yéziqliridin élin’ghan bir qanche xil buzulghan ahang terjimisi bar) ning milletchilik digen nime? Digen mesilini chöridep bayan qilip chiqqan köz qarashliri bügünki yawrupaning yoshurun ghururi bolup kiliwatqanliqi shöbhisiz. Xelqimiz tayini yoq geplernimu milletchilik dep qarawatqan, hetta bu uqumdin qorqup tilgha élishmay kiliwatqan bügünki künde, gherp ellirining milletchilik heqqidiki her türlük bayanliridin xewer tépip, özlirining weten, millet, weten düshmini, milliy düshmen, wetenperwerlik, milletchilik, weten-millet üchün pidakarliq digen uqumlirini qaytidin közitip chiqishigha yardimi bolup qalsa hejep emes digen arzuda gherbning milletchilik, wetenperwerlik chüshenchilirini özgiche bir qarash we uslupta bayan qilghan bu kitapni udulluq xalis terjime qilip xelqimge sunshqa tirishmaqtimen. Bu kitapning bashqa tillardiki terjimisi estayidil némis tili terjimanlar qolidin chiqmighanmu qandaq, uyghurchigha men bilidighan bir-ikki xil ikkilemchi terjime tildin terjime qilishta bekla köp qiyinchiliqlargha düch keldim. Shu seweptin ming betke yéqin bu kitapni bir qanche qétim nechche yillap terjime qilishtin toxtitip qoyup, qayta sélishturghan asasta bashqidin terjime qilishqa kirishmektimen. Kitapxanlardin buning üchün kechürüm soraymen. Terjimide chüshüp qalghan yaki xata ketken yerliri bolsa tüzitip oqughaysizler.
- A. Boran (Uyghurchilashturghuchi)
Bu Dangliq Eser Heqqidiki Bahalar
Ikkinchi dunya urushi dewridiki dangliq shexslerdin biri bolghan en’giliye bash weziri chérchil öz eslimiside mundaq deydu: eger biz hitlérning «küreshlirim» dégen kitawini öz waqtida estayidilliq bilen oqup chiqqan bolsaq, belkim ikkinchi dunya urishining aldini alalighan bolar iduq.
Heqiqetenmu hitlér bu kitawida kelgüside yolgha qoymaqchi bolghan siyasiy tüzümini intayin ochuq otturgha qoyup yézip chiqqan idi. Hitlér bu kitapni yézip élan qilghan 1925-yillardila gérmaniye bilen awustriyining ijtima’iy weziyitini, rusiyining ehwalini, bashqa ellerge yürgüzmekchi bolghan pilanlirini shuningdek komunizimning bügünki aqiwétini, hetta kelgüside meydan’gha kélidighan junggoning qiyapitini heyran qalarliq derijide aldin körsitip ötken idi.
"Méning Küreshlirim" dégen bu kitap, dunyani özgertiwetken, keng ammigha tesir körsetken 10 kitaptin biri hésaplinidu. Bu kitap özining tesirini ta bügün’giche yoqatqini yoq. Shundaqtimu bu kitapni oqighanda uning idiyisini ijra qilishni meqset qilidighan axmaqane oyda bolmay, bügünki yawrupaning shekillinish tarixini tetqiq qilishni meqset qilip oqulishi kérek dep qaraymiz.
− esli nusxidin terjime qilghan terjimanlardin biri yazghan kirish sözining qisqartilmisi.
Kitapning Aptori Adolf hitlér dégen kim?
Adolf hitlér 1889-yili 20-afrilda awustriyining linz boyidiki brawnaw am in dégen yéride tughulghan bolup, adettiki bir tamozhna kadiri bolghan aloys hitlér dégen kishining oghli idi. Hitlérning oqughuchiliq dewri dégendek netijilik bolmighanliqi, oqushqa bekla qiriq bolghanliqi üchün ottura mektepni toluq püttürelmeydu. 1905-yili dadisi wapat bolidu. Uning keynidinla apisimu qaza qilghachqa, baliliq waqitliridin tartipla qiziqip kéliwatqan sen’etchilik arzusida sen’et kesipide oqush üchün wiénagha baridu. Güzel sen’etler pakoltitigha ikki qétim imtihan béripmu ötelmeydu. Shundin bashlap poshta markiliri bilen élan sen’et pilakatlirini sizip turmushini qamdashqa kirishidu. Bu jeryanda karl lyugér yitekchilikidiki awustriye sotsyal xiristiyanlar partiyisidin hemde gé’org fon shönérérning yehudiy düshmini partiyisining tesirini yuqturdi. U yilliri némistin bashqa milletlerni, bolupmu yehudiy millitini öch köridighan kelgüsi teghdirige hel qilghuch tesir körsitidighan shexsi mijezi boyiche jemiyettin ayrilghan halda yalghuz béshigha turmush köchürüshke bashlaydu.
1913-yili gérmaniyining miyonxén shehirige bérip orunlishidu. Kéyinki yilisi eskerlikke chaqirilip awustriyige qaytip bérishqa mejbur bolidu. U yerde salametlik ehwali esker bolush shertige toshmighanliqi üchün miyonxén’gha qaytip kélidu. Birinchi dunya urushi partilishi bilen teng gérmaniye armiyisige pida’iy esker bolup herbiylikke qatnishidu. On béshi herbi unwanini élip bawyéra piyadilar polkida pütkül urush jeryani boyiche aldinqi seplerde jengge qatnishidu. Urushta körsetken qehrimanliqi üchün ”tömür kirist midali“ bilen mukapatlinidu.
Urushtin kéyin herbiy qisimgha qarashliq teshwiqat xadimi bolup bolshéwiklikke qarshi küresh qilish, némis milletchilikini omumlashturush wezipisini öteydu. 1919-yili herbi septin chékinip drékshlér yitekchilikide yéngidin qurulghan gérmaniye ishchilar partiyisige eza bolidu. Partiye ichide bu partiyining teshwiqat ishlirigha mes’ol bolup pa’aliyet qilishqa bashlaydu. Kéyinki yili bu partiyining ismi ”milliy sotsyalizm gérmaniye ishchilar partiyisi“ (natsitlar partiyisi) dégen’ge özgertilidu.
Birinchi dunya urushida gérmaniyining urushta meghlop bolishidin kéyin gérmaniyining iqtisadiy bohran ichige pétip qélishi netijiside weziyetning künsayin nacharlap kétishi bu partiyining küchlinip kétishige sewep bolidu. Bu partiye öz küchini namayen qilish meqsitide qurup chiqqan ”es achilar“ (sturm abteylung) teshkilatigha tayinip sotsyalistchilar bilen komunistlarning mitin’glirige hujum qilip zorawanliq qilishqa kirishidu. Bu partiyining küchlinishining hitlérgha baghliq ikenlikini hés qilishqan merkezi komutit hey’iti 1921-yili uni toluq hoquqluq partiye sékirtarliqigha teyinlishidu. Hitlér, bu wezipige teyinlinishi haman gézit wastisi we mitin’g chaqirish wastilirigha tayinip teshwiqat pa’aliyetliri bilen keng kölemde shoghullinishqa kirishidu. Bu jeryanda partiye merkizi komutitigha qabiliyetlik kishilerni jelip qilip, shu asasta dölet hoquqini tartip élish pilanini tüzüshke kirishidu. 1923-yili noyabirda myonxéndiki bir piwixanida échilghan bir qétimliq yighinda partiyisining meqsidi hökümetni tartip élish ikenlikini élan qilidu. Etisi hökümetni qolgha élishni meqset qilip yolgha chiqqan bu partiyining namayishchilirini saqchilar tosiwélip tarqitiwétidu. Andin bu partiyining rehberlik gurupisidiki kishilerni qolgha alidu. Shu qatarda hitlérmu birge qolgha élinidu.
Landsbérg türmisige qamalghan hitlér, türmide turup ikki qisimliq «küreshlirim» ‹méyn kampf› dégen kitawining birinchi qismini yézip pütküzidu. Toqquz aydin kéyin qoyiwétilgen hitlér, yoqulush girdawigha kélip qalghan partiyisini qaytidin teshkillep chiqidu. Metbu’at wastisi arqiliq namini gérmaniyigila emes hetta dunyagha tonutushqa bashlighan hitlér, küchlük ongchi hökümet qurulishini arzu qilidighan kapitalistlarning iqtisadiy yardimigimu ériship partiyisini tonushturush arqiliq ishsizlar bilen namrat némislarni bu partiyige eza bolushini qolgha keltüridu. Eyni waqtidiki hökümetning ichki-tashqi siyaset jehettiki iqtidarsizliqi natsitlar partiyisini saylamda zor utuq qazinishigha türtke bolup béridu. 1930-yilqi omumiy saylamda érishken awaz netijisi bu partiyini ikkinchi chong partiye halitige keltüridu
1932-yili prizdént namzati bolup saylamgha qatnashqan hitlér netijige érishelmeydu. Yene shu yili ötküzülgen saylamda partiyisining érishken awazi téximu aziyip kétidu. Emma küreshni toxtatmay dawamlashturghan hitlér, 1933-yili yaniwarda ongchi közqarashtiki kapitalistlarning yardimige tayinip pirizdént pawul fon hindénburg teripidin bash ministér ‹shansölye› liqqa teyinlinidu.
Bu qétim hitlérning tunji qilghan ishi, prézdént hindénburgni qayta bir qétim saylam ötküzüshke maqul keltürüsh bolidu. Shundaq qilip parlamént tarqitiwétilidu. Es a chilarning zorluq-zombiliq qilishliri hemde özliri ot quyup ot apiti peyda qilghan 1933-yili 27-fiwral réychstag ‹gérmaniye xelq quraultiyi zali, parlamént binasi› yan’ghinining jawapkarliqini komunistik partiyige artip qoyup, bir qisim erkinliklerge cheklime qoyushqa bashlaydu. Netijide nurghun kishini qolgha alidu. Bu chaghda zzorluq-zombiliqliri sewebidin armiye ichidikiler es a chilardin bekla narazi bolup yüretti. Shunga hitlér génrallarning himayisige érishish üchün 1934-yili 29-iyon künisi es a chilarning qurghuchisi érnst ruhm bilen uning mu’awini bolghan édmund héynésni, shuningdek yene grégor strassér, kurt fon shiléychér hemde bir qisim siyasiy reqipliri bilen birge qoshup öltegüzidu. ”xenjerlikler kéchisi“ dep atalghan bu kéchidin kéyin, herbiy qumandanliq shitawidikiler xatirjem bolidu. Bu jeryanda hitlérmu gépini anglimay barghansiri öz aldigha pa’aliyet qilishqa bashlighan es a chilardin qutulidu. 1934-yili 2-awghust küni prézdént hindénburg ölidu. Pursetni ghenimet bilgen hitlér derhal qanun chiqartip pirizdéntlik bilen bash ministirliqni birleshtüriwétip, ”réych führer“ ünwani bilen wezipige olturidu. Keynidinla omumiy xelq awazining yüzde 88 pirsentlik mutleq üstün awazi bilen bu wezipisini xelqige testiqlitiwalidu.
Shundin étiwaren,
Qoshumche matériyal:
Adolf hitlérning "Méning Küreshlirim"ning 2-kitawini tonushturush
Kitap Öz Waqtida Neshri Qilinmighan
Hitlér, natsistlar partiyisi 1928-yilqi saylamda netijige érishelmigendin kéyin öz közqarashlirini yiterlik derijide uqturalmisam kérek dep öylaydu. U miyonxin’gha qaytip keleinidin kéyin «küreshlirim» dégen kitawining dawami hésawidiki bir kitap yézishqa kirishken. Tashqi siyasetni asas qilip yézilghan bu kitawi «küreshlirim» de bayan qilin’ghan közqarashliri asasida yézilghan idi. Kéyinki yillarda dunyada küch körsitish urushliri partilishi mumkinlikini, bu urush a q sh, gérmaniye we en’giliye qataridiki üch dölet ottursida yüz bérish éhtimali körülidighanliqini perez qilidu.
Bu kitawini yézip püttürgendin kéyin peqet ikkila nusxa arginalini teyyarlap chiqidu. Emma «küreshlirim» dégen kitawi kütkinidek sétilmighachqa, bu kitawini élan qilish niyitidin waz kechken iken. Yeni neshriyattikiler hitlérgha, eger ikkinchi kitawini bastursa birinchi kitawining sétilishi téximu azlap kétishi mumkin dep meslihet bergen. 1930-yilqi saylamda netijige érishkendin kéyin uning «küreshlirim» dégen birinchi kitawigha bolghan qiziqish artip, sétilishi tézlikte éship baridu. Emma bu qértim hitlér tashqi siyasetke munasiwetlik közqarashlirini ashkarilashni xalimighanliqi üchün ikkinchi kitawini basturush xiyalidin waz kechken. Shundaq qilip, ikkinchi kitawining arginali bir sanduq ichide urush tügigiche hawa mudapiye öngkürliridin birside saqlinip qalghan. 1945-yili amérikiliq bir ofissér hitlérning ikkinchi kitawining arginallirini tépiwalidu. Bu arginal, burun natsistlar neshriyatida ishligen joséf bérg bilen nurnbérg sot mehkimiside urush jinayetchilirini sotlash hey’itining bashliqi bolghan amérikiliq général létnat télford taylor ikkisi bu arginalning hitléree tewe esli arginal ikenlikini ispatlap chiqqan.
1858-yilisi, gérmaniyide tughulup ösken amérikiliq yehudiy tarixshunas gérxard wéynbérg a q sh diki natsistlar arxiwi üstide tetqiqat bilen shoghulliniwatqanda bu kitapning qimmitini birinchi bolup keshp qilidu. Emma amérikida bu kitapni basturushqa maqul bolidighan birermu neshriyatchini tapalmaydu. Axiri myunxéndiki yéngi zaman tarix tetqiqat yurti 1961-yili bu kitapni neshri qilishqa maqul bolup basturup béridu.
Hitlér bu kitawida «Méninfg küreshlirim» kitawigha qarighanda öz pikirlirini téiimu kengiri otturgha qoyghan. − dénnis showaltér
Hitlérning bu kitawini uydurma deydighan birer kishinimu yoluqturmidim. − wolkér bérgxahin
Hitlérning ikkinchi «küreshlirim» kitawi nurghun jehette birinchisidinmu muhim ehmiyetke ige dep qaraymen. − gu’ardi’an
Kitap ismi: Méning küreshlirim -2
Aptori: adolf hitlér
Hejimi: norimal kitap chongliqida 300 bet etirapida
Munderije:
Kirish söz
Hayatliq kürishide urush we ténchliq
Hayatliqni qoghdashta sana’et emes urush kargha kélidu
Irqlar, toqunushlar we quwwetler
Tashqi siyaset üstide tenqit we tewisiyilirim
N s d a p (milliy sotsyalizm gérmaniye ishchilar partiyisi) siyasiti
Réchning birlishishidin gérmaniye siyasitigiche
Ikkinchi réchning xata iqtisadi we küchini birleshtürüsh siyasetliri
Herbiy küch éhtiyaji 1914-yilqi chégralar meqset emes
Chégra siyasiti, iqtisadiy siyasiti we pan yawrupa siyasetlirining héchbiri yoq
Bitereplik kérek emes
Gérmaniye siyasi ehwali rosiye bilen küchini birleshtürelmeydu
Gérmaniye tashqi siyasitining pirinsipliri
Yetmekchi bolghan meqsetler
Gérmaniye bilen en’giliye
Gérmaniye bilen italiye
Xulase
*****
