UYGHURISTANDIKI MENPIETDARLIQ MUNASIWETLIRI HEQQIDE IZDINISH

Korash Atahan

Insan yaritilishtin "yahshiliq" we "payda"gha herismen, "yamanliq" we "ziyan"din bizar bolidighan, yamanliqtin, ziyandin saqlinip qelish üchün milliy birlikke muhtaj bolidighan, milliy birlik ichide öz-ara yahshiliq qilishidighan hem shexsiy we kollektip paydillirini pilanliq türde yekke halette we kollektip halette jan tikip qoghdap, netijilerdin shehsiy we kollektip istekliri qanghuche paydilinishni isteydighan haraktergha ege bolghan mehluqtur.

Uyghuristanliqlar Din, Anterpologiye, Pelesepe we Pisihologiye nuhtilliridin qarighanda, hayatliq iqtidari jehette perqliq bolghan hususiyetlerni hazirlighan, tekshisiz tereqqiyat dewride turiwatqan bir xelqtur.xelqimiz eqli iqtidari, bilimi, tejirbisi, kelip chiqishi, iqtisadiy ehwali, jemiyette tutqan orni shundaqla milliy siyasiy we diniy chüshenchilliridiki ohshimasliqlar tüpeylidin jemiyette ohshimighan groppilarni tebéiy halda shekilllendürgen bolup, yekke ademdin groppighiche, groppilardin melum bir jamaetkiche, jamaettin jemiyetni berpa qilghan her türlik qatlamlarghiche ya yetekleydighan, yaki yeteklinidighan rollarni atquridu.Bezi qatlamlar bezide yéteklesh rolini alsa bezide yéteklinish ornigha chüshüp qalidu.qatlamlar ottursidiki bu xil munasiwet kollektip menpeétdarliq üstige qurulghan bolup, yéteklinish ornida turghanlarning kolléktip shekilde masliship bérishini aldinqi shert qilidu, yetekchi orunda turghan qatlamlar bu arqiliq özidiki aktip amillarni toluqlaydu we maslishishchan tereplerning menpietige meniwiy yaki maddiy tereptin hamiyliq qilip, ichkiy mayilliqini semmimiy bir shekildiki ammiwiy munasiwetler, diniy murasimlar, örpi-adet sheklini alghan jemiyet qanuni , maarip enenisi, pelesepe we étiqat chüshenchilliri shundaqla özige yarisha bir xil shekildiki teshwiqat wastisi ... arqiliq kontrol qilip turghan bolidu.

Uyghuristan jemiyitide yeqinqi bir qanche yüz yildin béri étnik groppilar yaki mehelliwiy topluqni shekillendürgen bu hil qatlamlar, menpiettdarliq nuqtisidin bir-birini sewep netije qilghan halda organik baghlinidighanliqi heqqidiki chüshenchilliridin yatliship ketken bolup, ortaq mewjut bolup turishi üchün bir-birini teqezza qilidighan yengiche menpietdarliq chüswhenchilliri büshikidila tajawuzchilar teripidin ujuqturiliwetiliwatidu.bu seweptin étnik bekinmichiliktin qutulup chiqqan siyasiy édiyiler bash kötürüp, yéteklesh we yéteklinish hususiyti tereptin bir-biridin rushen perq hasil qilghan shekilde siyasiy sehnige chiqalmighachqa, milliy inqilawimizda her qétim asasiy rolni alghan, inqilapning pundamentini belgülep beridighan siyasiy goroh etiqat we etnik chüshenche sewebidin ichkiy zidddiyetke toyunghan siyasiy we iqtisad qarashliri periqliq obyekitlardin teshkillinip, tölengen bedel qanche köp bolsimu wetenni munqerzliktin qutulduridighan ulughwar nishanni emelge ashuralmidi.Bu meghlubiyetlerning köpinchisi yeteklesh ornida turghan qatlamning siyasiy mewqe jehette tar we bekinmichiliktin saqlinalmighanliqidin, keng xeliq ammisining ortaq qollishigha erishelmigenlikidin, oxshimighan ijtimayi tereqqiyat basquchida turiwatqan xelqimizning yeteklininsh ichidiki belgülesh rolini, rayon alayidilikimizge mas kelidighan bir xil shekildre jariy qilduralmighanliqidin kelip chiqti.Uyghuristan hazirqi zaman tarixidiki birqanche qetimliq quralliq inqilap we tench shekildiki weten millet dawasi jemiyet tereqqiyatigha mas kelmeydighan istixiylik bir shekilde elip berilghan bolup,( 40-yillardiki Ili inqilawi we 90-yillardiki Barin inqilawidin Bashqa) siyasiy progirammiliri, yetmekchi bolghan meqsidi dewirning ehtiyajini qanduralmighanti we qanduralmaywatidu.

Ular özlirining qoshunini omumiy xelqning menpiettdarliqi nuqtisidin üzil kesil, bayriqi mustehkem, hayat-mamatta birge bolidighan, heqiqiy teqdirdash jamaettin teshkilleshke sel qaridi, inqilapning meqsidini melum bir uruq yaki wekil xaraktergha ege bolmighan grohlarning menpietinige baghlap qoydi.shu seweptin weten ichi we siritidiki weten-millet dewayimiz eng deslepte wetinimizdiki bashqa qerindash xeliqlerni düshmen terepke yolgha selip qoyghini yetmigendek özi terepte qalghanlarningmu hemayisidin asta-asta ayrilip, yetim halette qeliwatidu.bu ahalisi tarqaq olturaqlashqan, sheher ahalisi tereqqiy qilmighan, ziyalilar qoshuni chuwalchaq, qol sanaeti arqida qalghan, yeza ahalisi bir qarisa charwichi, bir qarisa dehqan, bir qarisa baghwen, bir qarisa hünerwen, bir qarisa dinchi, bir qarisa jedit körinidighan, iqtisadiy jan tomuridin ayriwetilgen namrat xeliqtin, yoqurda tekitlengen serxil inqilap pundaméntini qurush qiyingha toxtighachqa weten munqerz, millet qul halette yashawatimiz.eqilgha uyghun bolghan bir türlik shekilde rayon alayidilikige qarap teshkilatlininsh emiliyette bizdek bir xeliqqe nisbiten unche qiyingha toxtimisa bolatti. Uyghuristan inqilapning ghelbe qilish qilmasliqi teshkilat pundamentining jemiyetimizning ayrim qatlimigha wekillik qilidighan melum bir étnik yaki siyasiy groppidin emes, eksinche memliketni qaplighan pütkül xeliqning menpietini chiqish qilghan, bir hil siyasiy meslektiki (tar hem keng menidinmu teqdirdash bolghan)wekil xaraktergha ege jamaettin teshkillengen yaki teshkillenmigenlikige baghliq bolup, uning siyasi, ijtimayi, diniy hoquqi, shu qatlamlarning ichidin yetiship chiqqan küchlük jamaet erbapliri arqiliq yetekligüchi orunda turghan yoquri derijilik organgha( Uyghuristandiki omumiy xeliqning musteqilliq ediysige wekillik qilalaydighan muessege) merkezleshtürilgen bolishi kerek edi. herqandaq bir siyasiy meslek üzil- kesil ghelbe qilishni isteydiken u halda omumiy xelqning qollishini qolgha keltürishi, ularning janijan menpietlirige wekillik qilishi, hergizmu tarihimizdikidek, yoqutush mexset qilinghan mustebit hakimiyetning yene bir qetimliq yengi ündürmisidek tesir bermesliki kerek edi..shuni estin chiqarmasliq kerekki, biz inqilapni qandaq pilallimayli her türlik etnik topluqlardin kelgen bolsimu, uzaq tarih jeryanida ijtimayi we tarihi sewepler tüpeylidin xelqimiz belen oxshimighan derijidiki qandashliq torini shekillendürgen bu her xil reng we her xil shekildiki, qismen perqliq yaki periqliq tillarda sözlishidighan xelqning bizni kötürüp turghan köwrük ikenlikni, bizning ularni qoghdap turidighan qalqan ikenlikimizni, wetenning aldi belen kim bolsa bosun wetenning azatliqi üchün qan kechip küresh qilghan ezilgüchi xeliqlerge mensup ikenlikini untmasliqimiz lazim.

Hazir xelqimizning heq hoquqliri hechqandaq kapaletke ége bolmayturup, aktip siyasiy paaliyetchillirimiz arisida meghrurluq maxtanchaqliq körülüshke bashlidi. ish qilghan bolsaq özimizni özimiz mahtimayli, xelq bizni maqtisun.bir milliy dölet qurush, yaki bir milletning mewjutluqini qoghdap qelish undaq asan emes.biz dayim rayon xarakterini alghan, yeteklesh salayitidiki bezi qatlam(Teshkilat, jemiyet, shexisler )larning ishni az qilip quruq gepni köp qiliwatqanliqini, weten menpieti aldida bes séliwatqanliqini, özini chaghliyalmaywatqanliqini, jismaniy we eqliy küchini düshmenge qarshi inqilapqa emes, özining shan shöhritini chiqirishqa chüshiriwatqanliqini, azghine ish qilip qoyup bürokiratliq qiliwatqanliqini, düshmenni untup ichkiy ziddiyetke chirmilip qelip xeliq menpietige ziyan seliwatqanliqini, teqdirdashlirini reqip tuttiwatqanliqini, milliy dawani muesseleshtürüp qoyghanliqini körüp turiwatimiz.bundaq yerdin xelq qachidu.


Xelq her zaman düshmenge rehimsiz, weten milletke ghemguzar, özining ichidin yetiship chiqqan bir hökimet(siyasiy teshkilat)ni qollaydu.Millet,hökimet yaki u xil teshkilat öz xelqining janijan menpietini démokirattik qanun asasida jan tikip qoghdawatamdu, yaki melum bir groppa weyaki melum bir shexisning yekke menpieti üchün milletning teqdirini oynawatamdu buni bilip turidu.

Shuning belen xeliq belen hökimet(siyasiy teshkillat) ottursidiki belgülesh xarakterini alghan türlik toghra yaki natoghra munasiwetler shekillinidu. kolléktip immonet sistemisini belgüleydighan bu hil munasiwetning saghlam rawajlinishida, jemiyetning eng kichik hüjeyrisi hesaplanghan her bir yekke ezadin jamaet toplirighiche Qanun, Din, Ehlaq, Adet sheklini alghan chong kichik mejburiyetlerni öz-üstige alghan bolidu.bu hil munasiwetler türlik ichkiy we tashqiy ziddiyetlerge toyunghan halette bolup, insan tebéiytidiki "yahshiliq" we "yamanliq" hem "payda" belen "ziyan"isteklirining türtkiside beyip baridu, tereqqiy qilidu we mukemmellliship turidu.uni her waqit tehlil qilip turush, tetqiq qilip turush shu asasta jamaet pikirige yetekchilik qilish lazim.

"Yahshiliq" belen "yamanliq" we "payda" belen"ziyan" Iptidayi insanlar siwilizatsion dewrige qedem qoyghandin tartip ta bügüngiche jemiyet tereqiyatining ichkiy heriketlendürgüch küchi bolup kelgen ikki türlik hadese heqqidiki kelime bolup, u, shehisning we kollektipning yoshurun engigha yiltiz tartip turghan bolidu.bu ikkisini yer sharini, melum bir döletni(milletni), melum bir rayonni we yaki melum bir siyasi mewqeni merkez qilip chüshendürishke bolghini üchün eniq bir omumiy tebir berish tesraq.

Insaniyet yoshurun engidiki bu hil hadese arqiliq özlirining Aile, Jemiyet, dölet we Xeliqara jemiyet belen bolghan türlik munasiwetlirini belgüleydu.yoshurun angdiki bu hil hadese dinning, exlaqning, qanunning we herbiy edare qilishning iskenjisidin qutulushni isteydu we ularning sheklini, mezmunini yengilap özige chiqish yoli isteydu.bu nuqtidin eytqanda xelqimiz iqtisadiy bazis we üstiqurulmida inqilap qilishni kütiwatqan bir millet.milliy egilikimiz özimizning ichkiy jehettin angsiz rewishte masliship berishimiz we tajawuzchilarning meqsetliq ziyankeshlik qilishi netijiside weyran boldi.yeza egilik, charwechiliq, baghwenchilik, baqmichiliq, kanchiliq, soda, sanaet we qol hünerwenchilikimizni ilmiy usulda perwish qilishimiz we uninggha tayinishni yoquri dolqungha kötürishimiz kerek.edebiyat- senet, din, tarih we pelesepe jehettin yengi pikirlerni ishlepchiqirishimiz uni iqtisadiy basis we üstiqurulma jehettiki oyghunishimizgha teqlidi jehettin mas kelidighan shekilde pilanlishimiz lazim.bularni sözlep qoyghan belen ish pütmeydu, naheti köp eqiliy, jismaniy, meniwiy, siyasiy küch chiqirishqa toghra kelidu.undaq bolmaydiken xeliq bizdin yahshiliq we payda körelmeydighanliqini aldin bilip, Xitay tajawuzchilargha mayil kolliktip angning iskenjiside Uyghuristan inqilawigha mas kelmeydighan treptin meydangha chiqip azatliq ishlirimizgha istixiylik shekilde ornini tolduriwalghili bolmaydighan ziyanlarni salidu.

Nusret qazanghan bir milletning güllinishke qarap mengishi, yoqarqi köp amillarning maslishishidiki aktipchanliqtin, yaki melum bir qatlamning we yaki öz dewride yetiship chiqqan milliy qehrimanlarning öz punkitsiysini wayigha yetküzip atqurghanliqtin bolup, u yene öz nöwitide ichkiy we tashqiy küchlerning etirap qilishi yaki chetke qeqishigha uchrap turidu.etirap qilish yaki inkar qilish öz dewride ichkiy we tashqiy jehettin jamaet toghra dep qarighan "yahshiliq"we "yamanliq" belen "payda" we "ziyan"chüshenchisi teripidin belgülinidu.melum bir xeliqning milliy qurtulush herikiti Xelq teripidin yaki xoshna eller we xelqara jamaetchilik teripidin "yahshiliq" we "payda" dep chüshinilgende ichkiy we tashqiy sharaet piship yetilgen, xelq we xoshna milletler yaki xelqara jamaetchilik "yamanliq"yaki "ziyanliq" dep chüshengende tuyuq yolgha kirip qalghan bolidu.shundaqtimu ichkiy amil belgülesh, tashqiy amil yeteklinish rolini alghan bolidu.bizning qanche esirdin beri elip barghan qurtulush herikitimiz tar we bekinmichilik halettin, qalaq we bir tereplimiliktin azad bolalmighanliqtin ichkiy we tashqiy meselilerni toghra bir terep qilalmidi.xelq ichidiki ziddiyetlerni we dost belen düshmen ottursidiki munasiwetlerni chigishleshtüriwalduq.zamanisigha has bolghan weten, millet we siyaset we iqtisad kallisigha ege bir qoshunni serhillashturalmiduq.bizning xurapiylashqan diniy chüshenchillirimiz, yengi qan telep qiliwatqan pissihik enenillirimiz, allaqachan tewrinip qalghan öz-özimizge bolghan ishenchimiz qandashliq munasewetlirini, diniy munasiwetlerni, wetendashliq munasiwetlirini belgüleshke tesir körsütip, xelqimizning öz alayidilikini chiqish qilghan "yahshiliq" bélen "yamanliq" we "payda" bélen "ziyan" heqqide pikir qilishini cheklep keldi."yahshiliq" bélen "yamanliq" we "payda" bélen "ziyan" munasiwetliri xeliqning aktipliqini qozghaydighan yaki öltüridighan amillardur.meyli döliti bar bolsun yaki yoq bolsun, küchlik bolsun yaki ajiz bolsun, herqandaq bir milletning qurtulush(azatliq) herikitini, bu hil munasiwet ichidin ayrip qarighili bolmaydu.biz ziyalilar teshwiqat qurallirimiz arqiliq, xelqimizge neme üchün inqilap qilishni tekitleydighanliqimizni, inqilap qilishning meqsidining maddiy jehettin neme, siyasiy jehettin neme, meniwiy jehettin neme ikenlikini anglitishqa, yene kelip toghra we semimiy anglitishqa küch serip qilishimiz lazim.


Biz Uyghuristan helqining ikki esirlik tarihimiz ispatlidiki, milliy teritoriymizde bash kötürüp chiqqan wekil xaraktergha ege bir qanche qetimliq inqilawimizning meqsidi, Uyghuristan xelqining pütün jemiyet xarakterliq janijan menpietni omumiy yüzlik öz ichige alalmighachqa, özning tarihi wezipisini orunliyalmidi, istexiylik pilanlanghan bu bir talay inqilaplar öz meqsidige yetish u yaqta tursun, kelgüside yüz beridighan inqilaplarningmu ülgisi bolalmay, her zaman ishni yengidin bashlashqa mejbur qilip qoydi.bu seweptin her qetimqi inqilap, xeliqning toluq hemayisige, qollishigha we medet berishige érishelmidi. xeliq "yahshi", "yaman" we "payda"," ziyan" mesiliside ular bélen tajawuzchilarning anche perqi yoqtek hes qilip, inqilapqa tesewwur qilghili bolmaydighan ziyan saldi.xelqimizning undaq teslimchilik yoligha mengishidiki sewepler intayin köp bolup, bu sewepning asasliqi xelqimizning "yahshiliq" belen "yamanliq" we "payda" belen "ziyan" heqqidiki chüshenchillirini milliy dölet qurghan we mustemilke bolghan dewirlerdiki chüshenchilliri belen tarihi materiyalistik meydanda turup selishturup, chiqirilghan eqliy yekünlerni, aile, jemiyet we milletning chong kichik ishlirini pilanlighanda selbiy we ijabiy derislik qilip mengishning asasi bolghan nezeriywiy bilimlirining yetersiz bolghanliqi belen munasiwetliktur. mundaqche qilip eytqanda xelqimizge rayon xarakterimizni chiqish qilghan halda, inqilawimizda ehtiyaj tughuliwatqan shekilde wetenperwerlik, milletperwerlik, meripetperwerlik terbiysi elip berip, hem bu heqtiki nezeriywiy tetqiqatni qanat yaydurup, azatliq kürishimizning meqset we alayidiliklirini chüshendürüp, ularning "yahshiliq " bélen "yamanliq" we "payda" bélen"ziyan" meselisini yiraqni körgen, emiliyetni chiqish qilghan halda pilanlishigha meniwiy jehettin medet berishimiz kerek..