Ilham Toxti: «Uyghurlargha Qarighanda Köchmen Xitaylardiki Radikallishish Éghir»




Muxbirimiz Méhriban

2011-05-09



Ilham toxti ependi bu qétim radiomiz ziyaritini qobul qilghinida, uyghur rayonidiki weziyet heqqide birqeder etrapliq toxtaldi.



Biz aldinqi anglitishlirimizda ilham toxti ependining, yillardin buyan rayonda yüz bergen uyghurlarning naraziliq heriketlirining hökümet dairiliri teripidin xata halda xelqara térrorluqqa baghlinip, rayondiki uyghurlargha qarita yuqiri bésimliq siyaset yürgüzülgenlikige bolghan tenqidi, 5-Iyul weqesidin kéyin rayonda yürgüzülüwatqan «halqima tereqqiyat» tin uyghurlarning qanchilik behrimen boluwatqanliqi hem yéngidin partkom sékrétari qilip teyinlengen jang chünshiyenning xizmetliri heqqidiki qarashlirini anglatqan iduq.



Bügünki programmimizda biz, ilham toxti ependining uyghur rayonigha köchmen bolup kelgen xitaylar bilen yerlik uyghurlar otturisida barghanche chongiyiwatqan perq hem rayondiki xitay köchmenliridiki radikallishish ehwalining uyghurlarningkidinmu éghir bolushidiki sewebler heqqidiki mulahizisini anglitimiz.



Ilham toxti ependi 5-Iyul ürümchi weqesidin kéyin, merkizi hökümetning pilanlishi bilen «shinjanggha yardem» namida 19 ölke, sheherlerdiki xitay shirketlirining rayondiki bayliqlarni échishqa orunlashturushi hem rayonda élip bériliwatqan «halqima tereqqiyat» namidiki bu xil bayliqlarni échish qurulushidin uyghurlarning menpeetdar bolalmighanliqini ilgiri sürdi.



U bu heqtiki qarishini bayan qilip, «halqima tereqqiyat» ning yerlik uyghurlarning iqtisadini yükseldürüshte ünümining tolimu töwen boluwatqanliqini, eksiche bu xil échish we tereqqiyat rayongha köchmen bolup kéliwatqan xitaylar menpeitini chiqish nuqtisi qilghini üchün, yerlik uyghurlar bilen rayonda barghanche köpiyiwatqan xitay köchmenliri otturisidiki iqtisadi hem qanuni jehettiki perqning barghanche chongiyiwatqanliqini otturigha qoydi.



Ilham toxti ependi öz bayanida, rayondiki yerlik uyghurlar bilen uyghur rayonigha köchmen bolup kelgen xitay puqraliri otturisidiki munasiwet hem perq heqqide toxtilip, rayondiki xitay köchmenliridiki radikallishish ehwalining uyghurlardin éghir ikenlikini hem bu xil radikalliqning sewebi heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.



Ilham toxti ependining qarishiche, rayondiki xitay köchmenlirining, pütün wujudi bilen rayondiki bayliqlardin paydilinishqa ziyade intilishi hem rayondiki bayliqlardin menpeetdar bolushta yerlik uyghurlarni özige tosalghu boluwatidu dep bilishi, hökümet dairilirini bu bayliqlarni échishta özige yölek bolidu dep qarash psixikisidin bashqa, yillardin buyan hökümet teshwiqatliridiki uyghur aptonom rayonida «3 xil küchlerge zerbe bérish», «bölgünchilikke qarshi turush», «térrorluqqa qarshi turush» teshwiqatlirining ziyade köp bolushi qatarliq amillar, rayongha köchmen bolup kelgen xitay puqraliri éngida, yerlik uyghurlargha qarita radikal halettiki qarshiliq tuyghusining küchiyishi hetta bu xil radikallishishining yerlik uyghurlardin nechche hesse yuqiri bolushini keltürüp chiqarmaqta iken.



Ilham toxti ependi hökümet dairilirini, uyghur aptonom rayonidiki xitay köchmenliride uyghurlargha qarita barghanche küchiyiwatqan radikal qarshiliqqa qarita tedbir qollinishi kéreklikini tekitlidi.U eger rayondiki milletler munasiwitide uyghurlargha qarita milliy aptonomiyilik qanuniy belgilimiler adil ijra qilinmighinida, uyghur aptonom rayonining bundin kéyinki weziyitide, uyghurlar bilen xitay köchmenliri otturisidiki perqning barghanche chongiyip, rayon weziyitide téximu éghir milliy toqunushning kélip chiqishi mumkinlikini eskertti.

Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.



http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-05092011213447.html/story_main?encoding=latin