Sherqi Türkistan Uyghur Aliy Kéngishining 3-May Künidiki Yighinida Chüshken Bir Qisim Perqliq Teklip Pikirler


Muxbirimiz Shöhret Hoshur

2011-05-03

Bügün, 3-May dunya uyghur qurultiyi uyghur aliy kéngishining birinchi qétimliq muzakire yighinida kishini eng jelp qilidighan teklipler otturigha qoyuldi.


Yighinda aldi bilen amérikiliq xelqara munasiwetler tetqiqatchisi shon robérts, andin adwokat nuri türkel, dunya uyghur qurultiyining muawin reisi siyit tümtürk qatarliq 10 din artuq tetqiqatchi, siyasiy paaliyetchi , özliri turuwatqan dölettiki sherqi türkistan dawasining nöwettiki weziyiti heqqide melumat bérip ötkendin kéyin, buningdin kéyin qilinishqa tégishlik ishlar heqqide teklip pikirlirini otturigha qoydi. Elwette bügün otturigha chüshken teklipler her xil, mezmuni nahayiti etrapliq, men bularning diqqitimni tartqan we muhim dep qarighan bir qisim tekliplerni bayan qilip ötimen.



Bügün diqqetni eng tartqan teklip pikirlerdin biri amérikiliq tetqiqatchi, jorji washington uniwérsitétining proféssori, uyghurshunas shon robértsning sözliri boldi. Shon robérts uyghur élide xitay élip bériwatqan tereqqiyat qurulushliri, bu tereqqiyatning yerlik xelqqe körsitiwatqan tehditni hem bu tehditning aldini élish heqqide teklip pikir otturigha qoydi.


Shon robérts deyduki, «dunyada bügün az sanliq milletler rayonlirini tereqqiy qildurush pilani yalghuz xitayda emes, bashqa döletlerdimu bar, bu xil pilanlarni b d t mu qollaydu, dunya bankisi qatarliq xelqara iqtisadiy qurulashlarmu qollaydu we qollap nurghunlighan pul ajritiwatidu, emma xitayning tereqqiyat pilani dunyadiki bashqa tereqqiyat pilanlirining eksiche yölinishte kétip baridu , yeni bu tereqqiyat pilanni uyghurlarni öy/makanliridin mehrum qaldurush, ishidin mehrum qaldurush, kélechikidin mehrum qaldurush qatarliq milliy mewjudiyetke tehdit salidighan shekilde kétip baridu, shunga uyghur teshkilatliri b d t gha we munasiwetlik organlargha xitayning mushu tereqqiyat pilanining mahiyitini we xetirini nuqtiliq chüshendürüshi kérek».


Shon robértsning yene dégini shuki, hazir köpligen xelqaraliq shirketler uyghur rayonigha köplep meblegh séliwatidu, buningdin kéyinki 10 yil ichide bu xil meblegh salidighanlar téximu köpiyidu, shunga uyghurlar bu shirketlerge, bu rayongha meblegh sélishning özliri üchün paydiliq emeslikini bildürüsh kérek, bu shirketler bu rayongha meblegh salsa éghir ziyan tartidighanliqini hés qilishi kérek.


Shon robértsning qarishiche, hazir xitay uyghurlarning bu zéminning yerlik xelqliri ikenlikinimu ret qiliwatidu, bu arqiliq chetel shirketlirige xatirjemlik tuyghusi bériwatidu uyghurlar özlirining bu zéminning heqiqiy igisi ikenlikini her xil yollar bilen, hetta bésim shekillendürüshi bilen bolsimu bildürüsh kérek.


Yighinda söz qilghan yene bir muhim paaliyetchi nuri türkel, « shimali amérikida sherqi türkistan mesilisining nöwettiki ehwali we kelgüsige nezer» dégen témida söz qildi. U sözide uyghur dawasi bilen tibet dawasi arisida bir sélishturma élip bardi hem uyghur mesilisining amérikida tonulush tarixi anche uzun bolmighan bolsimu, amérikiliq dölet erbabliri, bolupmu amérika siyasitini belgileydighan, muhim qatlamlarda keng derijide bilingenlikini, uyghurlarning tibetliklerge nisbeten xelq ichide tonulushi ulardek kengri emeslikini, emma dölet erbabliri arisida tonulushining bolsa, tibetliklerdin töwen emeslikini, shunga uyghur paaliyetchiliri amérikida élip barghan paaliyitini burunqidek hökümetsiz teshkilatlargha anglitishtin hökümet ichige, dölet mejlisige anglitishqa merkezleshtürüsh kéreklikini, uyghur teshkilatliri alghan bir qisim qararlarning amérika dölet mejlisidimu testiqlinish we qanunlishish imkani barliqini otturigha qoydi.



Nuri türkel tibetlikler bilen uyghurlar arisidiki perq heqqide sözligen chéghida tibetliklerning heriketni töwendin bashlighanliqini, emma uyghurlarning bolsa, heriketni yuqiridin bashlighanliqini, yeni amérika dölet erbablirining nahayiti qisqa waqit ichide uyghur mesilisini bilip we tonup yetkenlikini bildürdi.


Biz nuri tükeldin «buninggha néme seweb boldi» dep sorighan waqtimizda, u , «xitayning teshwiqati dep jawab» berdi. Nuri türkelning bildürüshiche, xitay hökümiti, uyghur mesilisini dunyagha ashkarilighanda he dégendila mesilini xitayning dölet bixeterlik mesilisi dep tonutti mana bu dunyadiki nurghun dölet erbablirining uyghur mesilisige jiddiy shekilde diqqet bérishigha seweb boldi.


Elwette bu yerde nury türkel ependi, xitayning uyghur mesilisini dölet bixeterlik mesilisi qilip tonushturushigha seweb bolghan amillar üstide toxtalmidi.


Emma perez qilishimizche weten ichidiki uyghur musteqilliq küchlirining weten dawasi mesilisidiki bir qisim, qetiy meydani we keskin inkasliri bu yerde muhim rol oynighan bolushi mumkin.



Yighinda söz qilghan yene bir paaliyetchi, yaponiyidin kelgen muxter abduqadir. Muxter abduqadir, yaponiyining dunyada xitay bilen jiddiy mesililiri bolghan döletlerni biri ikenlikini, xitayning xitayning, iqtisadiy, siyasiy we herbiy jehettin xitaygha béqinmaydighan bir dölet bolush ewzellikidin paydilinish kéreklikini bildürdi. Muxter abduqadir, eger yaponiyidiki uyghurlar arisida küchlük bir teshkillinish shekillense, yaki dunya uyghur qurultiyi paaliyetlirini yaponiyige köprek merkezleshtürgen ehwalda yaponiyide her türlük yardemni qolgha keltürüshning mumkinchilikini bayan qildi. Muxter abduqadir, yaponiyide paaliyet élip barghanda yaponiyidiki siyasiy köz qarash jehettiki ongchi qanatlardin paydilinishning zörürlükini, chünki ongchi yeni konsiriwatiplar arisida partiye we parlamént ezaliri bolushtin bashqa, nurghun karxanichi we sodigerlerning barliqini , bularningmu sherqiy türkistan kürishi üchün yardem bérish éhtimalining yuqiriliqini we bular bilen alaqilishish üchün derhal heriketke ötüsh kéreklikini bildürdi.



Yighinda gérmaniyidin kelgen diniy zatlardin turghunjan atawulla söz qildi, u sözide, sherqi türkistan dawasining, din we millet halqighan , insaniy bir dawa ikenlikini, yeni uyghur xelqining sherqi türkistanning musteqilliqini telep qilishining insaniy bir telep ikenlikini, emma xitay hökümiti nöwette uyghur musulman kimlikidin paydilinip dunyadiki melum bir guruppilargha baghlap, qarilash paaliyiti élip bériwatqanliqini, uyghur paaliyetchiliri arisidimu bezilerning xitayning bu teshwiqattin endishe qilip, uyghurlarning milliy kimliki, jümlidin islami kimlikini gewdilendürüshtin özini qachuruwatqanliqini, buning bir ziyanliq qilmish ikenlikini, uyghurlarning musulman kimliki, uyghurlarni xitaydin qoghdaydighan qorghan we musteqilliqi üchün qoral bolushtin bashqa dunyadiki héch bir döletke tehdit emeslikini, buni dunyagha chüshendürüshningmu mumkinchilikini tekitlidi.



Yene, turghunjan ependining «musulmanliqimiz pexrimiz we bayliqimiz, bizning bu kimlikimiz, amérika we yawropa bilen islam dunyasi arisida özara chüshürüsh hem hemkarlishishta köwrüklük rol oynishi mumkinki ziyanliq, emes, islami kimlikimizge sahib chiqayli» dégen mezmunda söz qildi.


Awstraliyidiki paaliyetchi nurmemet mijit awstraliyining bir köchmenler döliti ikenlikini, bu dölette uyghurlarning herqandaq arzu-Armanlirini ashkara otturigha qoyush mumkinchilikini, musteqilliqtin ibaret siyasiy iradisini ashkara bayan qilishtimu bir cheklime yoqluqini, chünki awstraliyining iqtisadiy we siyasiy jehettin xitaygha baghlinip qalghan bir dölet emeslikini bayan qildi. Nurmemet ependining yighinda qilghan yene bir muhim sözi, sherqi türkistan musteqilliq körüshi, zor bir iqtisadiy küchke mohtaj, bu iqtisadni bedel puli yaki iane arqiliq toluqlap bolush mumkinsiz, shunga choqum, bu iqtisadiy menbeni toluqlash we üzlüksizleshtürüshning her xil chariliri teng qollinilishi kérek, dégen teklipni otturigha qoydi.



Axirida deydighinim bügünki yighinda eng diqqetni tartqan pikir shon robértsning nopus heqqidiki pikirliri boldi. Shon robérts dédiki sherqi türkistanning eng axirqi teqdirini belgileydighan amil sherqi türkistandiki milletlerning nopus nisbiti, uyghurlar barliq imkanliri bilen rayondiki nopus nisbitidiki üstünlükni qoghdishi kérek we buni sherqi türkistan musteqil bolalamdu? bolalmamdu? dégen nuqtida qarash kérek dédi.


Bu xil pikir burun bezi uyghur tetqiqatchiliri we paaliyetchiliri teripidinmu otturigha qoyulghan, mesilen, türkiyidiki uyghur proféssor alimjan inayet bultur erkin asiya radiosining ziyaritini qobul qilghanda sherqi türkistandiki eng jiddiy mesile, nopus mesilisi, xitay köchmenlirining sherqiy türkistangha köchüshini toxtitish eng bolmighanda süritini astilitish, kérek dégen idi.





Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/aliy-kengesh-3-05032011173311.html/story_main?encoding=latin