Yaponiyide, xitay we shangxey guruhidiki döletlerge uyghurlar toghrisida xet yézish herikiti qozghaldi
2007.11.12
Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
Awaz köchürüsh

2007 - Yili 11 - Noyabir, yekshenbe, rabiye qadir xanim yaponiye ziyaritining 2 - Békitide, déngiz sahilidiki bu timtas bazarning puqralirigha nutuq sozlep, uyghur medeniyiti we milliy kimlikining jiddiy tehditke duch kéliwatqanliqini we tanabe xelqining yaponiye parlaménti hem hökümitige xet yézip, uyghur mesiliside xitay hökümitige bésim ishlitishke yardem qilishini soridi.

Tanabe, yaponiyining jenub teripige toghra kélidighan wakayama ölkisige tewe kichik bir bazarning ismi bolup, bu bazargha qoshna jaydiki nenkishirihama déngiz sahili yaponiyining yirik sayahet menzilgahlirining biridur.

Rabiye qadir xanim yaponiye ziyaritining 2 - Békitide yekshenbe küni déngiz sahilidiki bu timtas bazarning puqralirigha nutuq sozlep, uyghur medeniyiti we milliy kimlikining jiddiy tehditke duch kéliwatqanliqini we tanabe xelqining yaponiye parlaménti hem hökümitige xet yézip, uyghur mesiliside xitay hökümitige bésim ishlitishni telep qilishni otturigha qoydi.

" Uyghur xelqi silerge hemme nersisini berdi, siler zadi qandaq muqimliqqa muhtaj"
Özining uyghur milliti duch kéliwatqan krizis aldida pütün imtiyazliridin waz kéchishke mejbur bolghanliqini tekitligen rabiye xanim, 1997 ‏- Yili 2 - Ayda yuz bergen ghulja weqesi sewir - Taqetning toshushigha sewebchi bolghanliqini eskertip, " men béyjingda ulargha uyghur xelqi silerge hemme nersisini berdi, lékin siler zadi qandaq muqimliqqa muhtaj, dep soridim " dédi.

2007 - Yili 11 - Noyabir, yekshenbe, rabiye qadir xanim yaponiye ziyaritining 2 - Békitide, déngiz sahilidiki bu timtas bazarning puqralirigha nutuq sözlidi. Sehnide, rabiye xanim xelqara kechürüm teshkilati yaponiye shöbisining xadimliri bilen birge.

Rabiye qadir xanim yene, xitay dairilirining 1949 - Yili sherqiy türkistangha kirgende uyghur medeniyiti, tili we diniy étiqadigha chéqilmaydighanliqini, uyghurlarning öz - Özini idare qilish, tebiiy bayliqini özi ishlitishige yol qoyidighanliqini wede qilghan bolsimu, lékin az kem 60 yil mabeynide uyghurlarning " iqtisadi, diniy - Étiqadi, rohi haliti,maaripi,medeniyitini bitchit qilip, öz tarixi we öz ana tilini ügünish, tughut we köpiyish erkinlikini cheklidi.

Uyghur déhqanlirini qaqas yerlerge heydep, ularni hashargha tutti, xitay köchmenlirini bolsa munbet yerlerge ige qildi " dep körsetti. U nutuqida, 11 - Séntebir weqesining uyghurlargha körsetken tesiri heqqide toxtilip, "xitay bu weqeni oxshimighan pikirdiki uyghur yazghuchi, senetchi, diniy zat, ziyaliylar we addi puqralarni " térrorchi"dep yoqitishning yaxshi pursiti qiliwaldi" deydu.

Ular"uyghur bolup qélishning bedilini ötewatqan kishiler"
Rabiye xanim, tanabe puqralirining güentanamodiki uyghur tutqunlar heqqidiki suallirigha jawab bergende, ularning amérika hökümiti teripidin "térrorchi emes " dep aqlanghanliqini hemde 17 kishi 3 - Bir döletning qobul qilishini kütüwatqanliqini eskertip, ular"uyghur bolup qélishning bedilini ötewatqan kishiler" dep körsetti. Lékin u, bu nöwetlik yaponiye sepiride, eger yaponiye parlaménti we hökümet emeldarliri bilen körüshse, ularni yaponiyige qobul qilish iltimasida bolmaydighanliqini bildürdi. Bu tanabediki yapon puqralirining uyghurlar toghrisida birinchi qétim doklat anglishi bolup, tingshighuchilarning kop qisimi uyghurlarni birinchi qétim anglawatqan kishilerdur.

Rabiye xanimning doklati ularni chongqur hayajanlandurdi déyishke bolatti. "Xitay hökümitining uyghurlarni basturushi néme üchün zörür bolup qaldi ? " dégen mesile ular jawabini élishqa qiziqidighan suallarning biri bolup qaldi. (Tingshighuchi) yighinda özining nahayiti hayajanlanghanliqini ipadiligen bir tingshighuchi, "siz öz xelqingiz uchun nahayiti nurghun nersilerni qurban qilipsiz. Sizge hörmitimni ipadilimekchi. Men burun tibetler toghrisida nurghun nersilerni anglighan, lékin bügün siler toghrisida nurghun nersilerni biliwaldim" dédi. Rabiye qadirning tanabe'diki paaliyet küntertipini orunlashturush ishigha yaponiye xelqara kechürüm teshkilatining tanabe'diki shöbe ishxanisi mesul boldi. Tanabe'diki ishxanining mesuli matsushita seiji ependim bügünki doklat toghrisida muxbirimizgha mundaq deydu: (matsushita) " yapon xelqining uyghurlar toghrisidiki chüshenchisi anche chongqur emes. Bügünki doklatni uyghurning ehwalini chüshinishtiki muhim bir qedem, dep qaraymen."

Nöwette yaponiye xelqara kechürüm teshkilati we tanabediki shöbe ishxanisi, xitay hemde shangxey hemkarliq teshkilatidiki ottura asiya ellirige we pakistan hökümitige xet yézip,uyghurlarni basturush we uyghur musapirlarni xitaygha ötküzüp bérishni toxtitishni telep qilish üchün imza toplash paaliyiti qanat yayduruwatidu. Matsushita ependi muxbirimizgha bu paaliyet toghrisida toxtaldi. (Matsushita) rabiye xanimning tanabediki nutuqi yaponiyilik tingshighuchilargha sözligen birinchi nutuqi emes. U, buningdin bir kun burun tokyodiki bir zalda her sahediki 300 dek yaponiyilik tingshighuchigha doklat bérip, xitay dairilirining uyghurlargha qaratqan diniy we maarip siyasitini eyibligen idi.

" Qosh tilliq maarip siyasiti, uyghurlarni assimilyatsiye qilish herikitining bir qisimi"
Shu künki nutuqida xitay dairilirining " qosh tilliq maarip siyasiti uyghurlarni assimilyatsiye qilish herikitining bir qisimi" dep qaraydighanliqini tekitligen rabiye qadir xanim, "ichkiridiki 'shinjang' siniplirining roli uyghur perzentlirining kallisini yuyushni meqset qiliwatidu. Xitayning maarip siyasiti uyghur milliy maaripini weyran qilip, uyghur oqutquchilar qoshunini ishsiz qoydi. Xitayning assimilyatsiye qilish niyiti bolmisa, néme üchün nariside balilarni ata - Ana terbiyisige éhtiyaj bolidighan mezgilide ata - Anisining qoynidin yulup élip ichkirige apiridu ?"dep soridi. Uning eskertishiche, mektep yéshidiki uyghur balilirining namaz oqush, roza tutush hemde diniy ibadet bilen shughullinishini chekleshning özi assimilyatsiye pilani uchun xizmet qilmaqtiken.

Yaponiyide oquwatqan mongghul qizi hasi rabiye xanimning doklatini anglighan tingshighuchilarning biri bolup, u öz tesiratini mundaq bayan qildi. ( Hasi) " men bügün Rabiye xanimning nutuqini anglap nahayiti tesirlendim hemde nahayiti azaplandim. Chünki uning dégenliri shinjangdila yüz bergen weqeler bolup qalmay, bu yene ichki mongghuldimu yuz bergen we biz öz közimiz bilen körgen hem anglighan weqelerdur. Shunga men uni bashqilargha qarighanda téximu chongqur hés qilalidim. Biz bir adem bolush süpitimiz bilen bashqilargha oxshash imtiyaz we hoquqlardin behriman bolush heqqimiz bar dep qaraymen."

Yaponiye xelqara kechürüm teshkilatining, bixeterlik seweblirini közde tutup, rabiye xanimning paaliyitini nahayiti éhtiyat bilen orunlashturghanliqini körüwélish mumkin. Rabiye xanim, tokyoda doklat bergende yighin zalini yaponiye bixeterlik organlirining 5 neper xadimi qoghdidi hemde rabiye xanim chüshken méhmanxana yatiqining téléfoni bixeterlik tüpeyli üzüwétildi. Yaponiye kechürüm teshkilatining rabiye xanimning paaliyitige mesul xanimi muxbirimizgha " yaponiyide xitay her nersige qadir, shunga nahayiti éhtiyat qilishimiz kérek" dédi. (Erkin)
Uyghurche
© 2007 Radio Free Asia
Munasiwetlik maqalilar
Rabiye qadir xanim yaponiyiliklerni uyghur mesilisige köngül bölüshke chaqirdi
Dunya uyghur qurultéyining shiwitsiyidiki paaliyetliri
Rabiye qadir xanimning uyghurlargha éytqan yürek sözliri (5)
Rabiye qadir xanimning uyghurlargha éytqan yürek sözliri (4)
Rabiye qadir xanim yaponiye ziyaritini bashliwetti
Rabiye qadir xanimning uyghurlargha éytqan yürek sözliri (3)
Rabiye qadir xanimning uyghurlargha éytqan yürek sözliri (2)
Rabiye qadir xanim bilen söhbet --- Yéngi ira gézitidiki maqale heqqide
Asasiy meqset yenila xitaygha taqabil turushtur
Yaponiye dölet mejlisi ezaliridin 160 qa yéqin kishi yasukuni buzrukgahini tawap qildi

Dostigha yollash
Xewerge mushteri bolush
Torda anglashqa yardem
Qoyghuchi köchürüsh
Dolqun süzgüch
Radio Free Asia
2025 M Street NW, Suite 300, Washington DC 20036, USA 202-530-4900 uygweb@rfa.org RFA Jobs
© 2005 Radio Free Asia