Sherqiytürkistan Jumhuriyiti-Uyghur Tarixidiki Untulmas Sehipe
2007.11.12
Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
Awaz köchürüsh

1933 - Yili 12 - Noyabir we 1944 - Yili 12-Noyabirdin ibaret oxshash bir künde uyghur xelqi ikki qétim öz musteqilliqini jakarlap,20-Esirdiki, öz-Özi xoja bolghan sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan idi. Ene shu künidin étibaren 12-Noyabir uyghur xelqining tarixidiki untulmas we shereplik sehipe bolup qaldi.

Birinchi jumhuriyet-Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti
Melumki,1931-Yili uyghur xelqining 20-Esirdiki keng kölemlik milliy musteqilliq qozghilingining tunji oqliri qumul taghlirida étildi.
Xoja niyaz hajim bashchiliqidiki bu qozghilang ghelibiséri kéngiyip, uyghur élining hemme jaylirigha küchlük tesir körsitish bilen xelqning azadliqqa,musteqilliqqa bolghan ishenchisini ashurdi.

Netijide, 1933-Yili.2-Ayning 13-Küni xoten xelqi muhemmed imin bughraning rehberlikide qozghilang kötirip, shu yili 4-Ayning11-Küni xoten hökümitini qurdi. Shuningdin kéyin turpan, kuchar,aqsu,qeshqer qatarliq jaylardimu arqimu-Arqidin qozghilang kötirilip, bu jaylardiki jinshurén hökümranliqi aghdurup tashlinip, hakimiyet qozghilangchilar qoligha ötti. Xoja niyaz hajim we mehmut muhitilar bashchiliqidiki qumul-Turpan qozghilangchilirimu tengri taghlirining jenup tereplirige kéngeydi. Mana mushundaq sharaittin paydilinip, sherqiy türkistan musteqil jumhuriyitini berpa qilishni meqset qilghan sabit damollam 1933-Yilining küz aylirida xotendin qeshqerge kélip, qeshqerni azad qilghan tömür éli bilen körüshti hemde "sherqi türkistan istiqlal jemiyiti"ni qurdi we jiddi teyyarliqlardin kéyin 1933-Yili 12-Noyabir küni qeshqer shehride daghdughiliq murasimlar bilen sherqi türkistan islam jumhuriyiti qurulghanliqi jakarlandi.

Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti özining asasiy qanuni, dölet belgisi, dölet gémni, dölet bayriqi qatarliq döletchilik ipadilirige ige bolghandin sirt yene her qaysi ministirliqlar tesis qildi. Xoja niyaz hajim menggülük prézidént, sabit damollam bash ministirliq wezipisige teyinlendi.

1934-Yili, féwral éyida bu yash hakimiyet tashqi siyasi jehettin sowét ittipaqining ariliship, shéng shiseyni herbiy-Siyasiy jehettin qollishi, ichki jehette ma jungying terepdarliri bolghan tunggan qoralliq küchlirining biwaste herbiy hujumliri shundaqla qozghilangchilarning ichki nizaliri hem ittipaqsizliqlar qatarliq sewebler tüpeylidin üzül-Késil aghduriwétildi.

Gerche bu hakimiyet qisqa waqit mewjut bolsimu, lékin u uyghur tarixidiki tunji milliy jumhuriyet bolup, eyni waqitta asiya qiteside küchiyishke yüzlengen jumhuriyetchilik pikirlirining shuningdek eyni waqittiki ichki-Tashqi amillar tesirining netijisidin ibaret idi.
1934-Yilining etiyaz éyida sowét ittipaqining wastichiliqi bilen xoja niyaz hajim aqsuda shéng shisey wekilliri bilen kélishim tüzüp, birleshme hökümet qurushqa razi bolup, ürümchige bérip, muawin ölke reislik wezipisini tapshuruwaldi. Shuning bilen milliy inqilabqa qatnashqan hem xéli köp sandiki bir qisim kishiler mesilen yunus beg, mexmut muhiti, sali dorgha we bashqilar ölkining naziridin tartip, wali hem hakimliq wezipilirige érishti. Epsuski, 1937-Yilidin kéyin shéngshisey esli mahiyitini biraqla ashkarilap, özi bilen ittipaq tüzgen xoja niyaz hajim bashliq barliq milliy bashliqlarni tutqun qilip, türmige tashlidi hemde öltürdi. Shing shiseyning térrorluq siyasiti bilen 1943-Yilighiche bolghan ariliqta 100 mingdin artuq ademning tutqun qilinip öltürülgenliki melum.

Ikki qétim qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti
Ariliqta 11 yil ötüp, 1944-Yili 9-Ayda nilqining ulastay taghlirida fatix batur, gheni batur ekber, nurum, osman we xemit qatarliqlarning bashlamchiliqida qozghilang partlap, milliy azadliq inqilabi ili taghlirida kéngiyishke qarap yüzlengende, 1944-Yili 4-Ayda ghulja shehride qurulghan" azadliq teshkilati" mexpiy türde ghulja qozghilingigha teyyarliq qildi.

10-Ayda nilqa azad boldi. 7-Noyabir küni azadliq teshkilati ghulja shehiride nilqa partizanliri bilen birliship qozghilang kötirip, 12-Noyabir künigiche ghulja shehiridiki herembagh, langshang qatarliq jaylardin bashqa pütün sheherni azat qildi. 1944-Yili 12-Noyabir küni sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümitining qurulghanliqi jakarlandi. Elixan töre reis, hakimbeg ghoja bilen qazaqlardin obul xeyir töre muawin reis boldi hemde uzun ötmeyla 9 maddiliq siyasi xitabname élan qilindi. 1 6 Kishi hökümet ezaliri békitildi hemde sehiye, maarip, déhqanchiliq-Ormanchiliq, dini ishlar, baj, soda we charwichiliq ministirlikliri quruldi. Shuningdin tartip, sherqi türkistan jumhuriyiti hökümitining rehberlikide ili xelqi tézdin ilini toluq azat qildi.

1945-Yili 8-Aprilda milliy armiyisini qurulup, 6-Aydin bashlap üch yönilish boyiche hujumgha ötüp, tarbaghatay we altay wilayetlirini hemde jenub terepte aqsu, qeshqer hem yeken wilayetlirining bir qisim yerlirini azad qildi. Biraq, xelqara weziyetning teqezzasi hemde stalin hökümitining bésimi sewebidin 1945-Yili 10-Ayda sherqiy türkistan jumhuriyet hökümiti bilen xitay merkizi hökümiti otturisida téchliq söhbiti bashlinip, 1946-Yili,7-Ayda birleshme hökümet tesis qilindi. Emma, xitay merkizi hökümiti bilen sherqiy türkistan hökümitining tinchliq kélishimining rohi boyiche qurulghan birleshme hökümet bir yilgha yéqin mewjut bolup, siyasi küresh ewji alghan bolsimu, lékin mezkur hökümet buzulup, exmetjan qasimi bashchiliqidiki birleshme hökümetke qatnashqan wekiller ghuljigha qaytti.

Ene shuningdin tartip taki 1949-Yili 10-Ayghiche ili, tarbaghatay we altayni bir gewde qilghan mezkur hökümet musteqil mewjut bolup turushni dawamlashturghan bolsimu, biraq 1949-Yili 9-Ayda exmetjan qasimi, ishaq beg munonof qatarliq inqilab rehberliri sowét térritoriyiside "ayropilan hadisisi" dégen nam astida sirliq türde qazagha uchridi. Köpinche tarixchilar exmetjan qasimi qatarliqlarning stalin hökümiti teripidin öltürülüp, sherqiy türkistan hökümiti jümlidin pütün uyghur élining stalin teripidin mawzédung bashchiliqidiki xitay kommunist hökümige sogha qilinghanliqini xulasilaydu.

Shundaq qilip, 1949-Yili 10-Ayda sowét ittipaqi bilen xitay kommunistliri arisidiki hemkarliq we pütüshüsh boyiche xitay azadliq armiyisi uyghur éligha kirdi. Milliy armiye 5-Korpus qilip özgertilip, sherqiy türkistan jumhuriyiti nami bilen qurulup, üch wilayette besh yil mewjut bolup turghan hakimiyet axirlashturuldi.(Ümidwar)

http://www.rfa.org/ din élindi