Uyghurlarda Millet we Hakimiyet Chüshenchisi

Korash Atahan

Xitaylar özlirining tajawuzchiliq qara néyitini ishqa ashurush, heliqni aldash üchün mehelliwiy hoquqning simiwoli bolghan Aptonomiye dégen nersini kötürüp chiqip, bir milletlik salayitini hazirlighan helqimizni, tash uruqni merkez qilip türlik groppilargha parchilap zomigerlik mehsetlirige yetelmey, ich uruqni merkez qilip yene bir talay gruppilargha parchilap, yerlik ihtilap peyda qilip, milliy égilikimizning qanuniyetlik tereqqiyatini cheklep, ishlepchiqirish küchliri we ishlepchiqirish wastillirini, bazar égiliki we tawar almashturush chüshenchilirimizni édare qilish en´enimizni weyran qilip, bizni özliri teshebbus qiliwatqan "ortaq güllinish"shuarigha zit halda parchilanmisaq bolmaydighan, düshmenleshmisek bolmaydighan, ming yillap dawam qilghan en´enimizdin waz kechmisek bolmaydighan, hemme ishta ularning qoligha qarimisaq yashiyalmaydighan, öz menpietimiz üchün birleshsek "hatalishidighan" haletke chüshürüp, nechche ming yilliq qimmet qarashlirimizdin waz kechip,ularning tilida sözlep, ularning yashash usulini qobul qilip, yaki ulargha asilimatsiye bop ketish yaki ajizlap nesili qurup ketish yologha bizni qistap keldi.

Ular helqimizni parchilap édare qilish üchün "millet" degen atalghugha ubiyektip qanuniyetke zit halda tebir bérip,özlirining reyal menpietini chiqish qilghan halda milliy tepekurimizni jümlidin tarixi,iqtisadiy, siyasiy, ijtimaiy,,jughrapiyiwi, diniy we pelesepiwi qarashlirimizni bizge paydisiz tereptin izharlap, iqtisad, medeniyet we din tereptin öz ara aktip maslashqan milliy ediologiye sestimimizge buzghunchiliq qildi.Bu meqsetlik qilinghan buzghunchiliq hakimiyet chüshenchisi zeipleshken, diniy tepriqiwazliq ewij alghan, ishlepchiqirish wastilliri zamanisigha layiqlishalmighan, ishlepchiqirish küchliri tarqaq we chechilangghu halatte turiwatqan, ediologiye sahiside jahaletlik yillar höküm süriwatqan, milliy qol- sanaet zeyipleshken, ishlepchiqirish tehnikisi arqida qalghan, tawar almashturush palech halgha chüshüp qalghan weziyetke toghra kelgechke tajawuzchilarning ghayisidikidek wayigha yetküzilip elip berildi.

Xelqimiz iqtisadiy tereqqiyattiki tekshisizlikni,sheherlishish hayatining ohshimighan tereqqiyt basquchliridiki tutqan ornini, piwodal hakimiyet endizisi keltürüp chiqarghan zamani ötken hakemiyet chüshenchillirini, jemiyette tutqan sinipiy ornini, ishlepchiqirish shekli we yashighan jughrapiylik ornining periqlirini, diniy etiqattiki meliwiy periqlerni özlirige paydiliq shekilde meniwiy jehettin hulasilep bolalmighanliqi üchün, qatlamlar boyiche tajawuzchilargha paydiliq pursetlerni yaritip berdi.Tajawuzchilarni "qutqazghuchi" dep qarash jemiyetning yoquri qatlimidin töwen qatlimighiche, nisbiten tereqiy qilghan sheherlerdin chet yeza we taghliq rayonlarghiche, toluq birlikke kelgen étnik topluqlardin, öz-ara iqtisadiy, siyasiy, ijtimayi we diniy jehette baghlinip turghan toplamlarghiche yamrap, hakemiyet üstidikiler, toghra pikirlik diniy zatlar, wetenperwer qehrimanlar chetke qeqildi.

Hakimiyet sahisidikilerning, herbiy emeldarlarning,diniy dahilarning chiriklishishi,yoqarqi üch sinipning ghalchisigha aylinip qalghan maaripning, milliy hayatiy küchni boghidighan bala terbiylesh enenisi töwen qatlamda yashawatqan helqning asiyliqini keltürüp chiqardi.Shuning belen nechche ming yillardin beri millitimizning keng türkistan rayonining siyasiy sehnisidede put terep turushigha küchlik tesir körsütip kelgen, miliy ijtimayi punkitsiye éghir kiselge giriptar bolghan Uyghur wetini asanla tajawuzchilarning qologha ötüp qaldi.ikki esirge sozulghan, horluq we munqerzlikte ötken hayat helqimizni, körmigenni körsütip jaq toydurghan, ornini toldurghuli bolmaydighan eghir bedellerni töleshke mejbur qilghan bolsimu, zulmet qaplighan bu dunyada ulargha ümit nuri chachidighan bir küch helighiche shekillenmigechke, toghrisini eytqanda siyasiy we nezeriywi jehettin ularni yeteklep mangalaydighan bir küch bolmighachqa,iddiye jehettiki teslimchilik, ümitsizlininsh bügünki kündimu ewj almaqta.

Xelqimiz milliy azatliq ishlirimizgha charisizliqtin ümitsiz beqiwatidu.chünki bizning ediologiye jehette kötüriwalghan shuwarimiz,qanche güzel, qanche heywetlik bolishidin qetiy nezer yetmekchi bolghan mehset üchün aktip hizmet qilalmighachqa, pütün heliqning himayisidin uzaq turiwatidu.eger biz yengiche bir tepekkur endizisi belen bu hil inqilap yolidin waz kechsek, bizni bu dawagha baghlap qoyup, u ayighi chiqmas tilsimliq yolda helqimizni ojuqturiwetishni alla burun kün-tertipke kirgüzip qoyghan Xitay tajawuzchilliri astirittin bu hil shekildiki dawa choghini püwlep yandurushi, yalqunlitishi, azatliq we hörlik heqqidiki hayati küchi urghup turghan ediylirimizni büshikidila ujuqturiwetish ishlirini "milliy inqilapchillirimiz"ning qoli arqiliq orunlishi mümkin bolghan xeterlik bir halette turiwatimiz. Kommenist bilen kapitalistning islamgha tutqan pozitsisyesi oxshash bolup, bu oxshashliqni Yehudiy millitining tüp ediologiysi belgüligen.Siyasiy heriketning bu ikkisining iskenjisidin qutulup chiqishidiki mumkinchilik jumhuriyet sistemisi bolup, Jumhuriyet dewrimu axirqi basquchqa berip qalghan, insanuiyet yip-yengir bir turluk jahangirlik dewrini kütiweliwatqan mushundaq bir peyitte, Uyghurlar nemini qurban qilip nemini qazinish kerekliki heqqide pikir bayan qilmay ketiwerse asanla yaman niyetlik kuchler ottursida qattiq talapetke uchraydu.Demokiratiye, insan heqliri, islam, super kuchler reqabiti we ichkiy ziddiyerler heqqidiki bir qatar éghir mesililerde ortaq pikirge kelip, ewrishim, janliq, eqiklliq, jessur we iradilik bolushni tekitlesh asasida milletni nowettiki we kelichektiki kirzistin qutulduriwelish üchün yéngi pikirlerni ishlep chiqiralmisaq halak bolimiz.Bu türdiki izdinish- pikirde, ishta we mewqede birlik, barawerlik we ittipaqliqni eng yoquri mumkinchilikte ishqa ashurushni shert qilidu.Bundaq dégenlik Uyghur milliy herkiti sépidikilerni xurapiyliq, öktemlik, satqunluq we hayasizliq bilen emes, eksinche birlik, barawerlik, qérindashliq we teqdirdashliq nuqtisidin pütünley birleshtüreleydighan bir küch meydangha kelmey turup, bundaq bir chéchilangghuluq ichide élip bérilghan herket haman bir meghlubiyet bilen axirlishidu.

Undaqta néme qilish kerek? Buninggha pütünley qayil qilarliq jawap bérishke ajizliq qilsaqmu, bu heqte az-tula pikir qilip béqishni wijdaniy, milliy we diniy buruchimiz dep oylaymen.

Millet ortaq siyasiy, iqtisadiy, medeniy we ijtimayi teqdirge ége, melum bir rayonda kiriship olturaqlashqan topluqlarning omumiy nami bolup, uning mezmuni ohshimighanrayon we dewirlerde özgürüp turushi mümkin.millet bolup uyushush, shu rayon helqlirining yüksek menidiki iqtisadiy, meniwiy, ijtimayi isteklirining mümkin bolghan eng yoquri derijide qénishini aldinqi shert qilghan bolidu.bu shert orunlanghan rayonda köp din, köp til, köp erq bolishi mümkin.emma jemiyet qanun belen edare qilinidighan hakimiyet sheklini alghanliqi üchün iqtisadiy bazis we üstiqurulma jehette tebi´iy shekildiki birlikke kélish we tereqqiy qilish basquchini besip ötken bolidu.

Uyghuristan xelqi bu xil aldinqi shertni öz jughrapiylik alayidiliki asasida nisbiy halatte orunlighan bolup, uni, öz nöwitide bu rayonning emeliyitini chiqish qilmighan herqandaq rayondiki siyasiy we ijtimayi nezeriyelerning téormilliri arqiliq chüshendürgili bolmaydu.elbette bu tereqqiyat basquchida medeniyti bir qeder algha ketken yaki , yüksek hayati küchke ége bolghan etnik uruqlarning yeteklesh küchi asasiy rol oynaydu.

Uyghurlarni misalgha alsaq, ular meyli miladidin ilgirki, keyinki, ottura esirdiki, yeqinqi zamandiki mundaqche eytqanda Sack,Tochar, Hun , köktürk, Uyghgur, Mungghul dewirliride özidiki medeniyet ewzellikliri sewebidin, Uyghuristanni merkez qilghan halda bu rayon helqlirining ediologiyside tarqaq terepterdin birlikke kelish we özige has enene shekilllendürishide aktip rol oynighnliqini bilimiz.bu qanche ming yil ichide Uyghuristanda yashawatqan heliqler til jehette standart bir shekilde birlikke kelelmigen bolsimuheli zor derijide yeqinliship, iqtisad, medeniyet we siyasiy teqdirdashliq jehette öz-ara kem bolsa bolmaydighan, tashqiy küchning tesirige ortaq sezgürchan, yekke mewjut bolup turushta bir birining mewjut bolup turishini öz-ara shert qilidighan ichkiy munasiwet shekillendürgen.

Hazirche köp hil dep qarilip keliwetilghan etnik topluqlardin mungghul, shiwe, qirghiz, qazaq, tajik, tatar qatarliqlarning ilgiri keyin bolup Uyghirlarni pana tartip bu yege kelip olturaqlishishining sewepliri erqiy jehettiki qerindashliq, siyasiy jehettiki teqdirdashliq, din jehettiki ortaqliq yaki medeniyet chüshenchilerdiki tesirchanliq qatarliq seweplerdin bashqa ular nechche ming yildin beri issiq qanliri bilen ortaq yezip qaldurghan seltenetlik hateriler bar.ejdatlirimiz yezip qaldurghan bu haterilerning betliri, Xitaylarning üzülmey dawamliship keliwatqan kengeymichilikige ortaq taqabil turush we seltenetlik merkizi asiya medeniytini mürini- mürige tirep birlikte yezish tarihidur. bu tarixni Uyghuristan inqilawigha tedbiqlash lazim. Yiraqni oylimighandimu helqimizning 40-yillardiki Xitay tajawuzchillirigha bergen qaqshatquch zerbisi neziriymizning emiliyettin ötken pakitidur.

Bir Xelqning aile boyiche qoghdaydighan, gorupilar boyiche qoghdaydighan, rayonlar boyiche qoghdaydighan we öz-ara qoghdaydighan bir nersisi bolidu.biz belen teqdirdash yashawatqan xeliqlerning ejdadi öz üstige alghan mejburiyet belen bizning biwaste ejdadimiz üstigte alghan rol nisbiten perqliq bolup, ularda bizning perwish qilishimizni, bizde ularning perwish qilishini saqlawatqan, öz-ara perwish qilishmisaq ichkiy ishlardin chataq chiqidighan hakemiyet chüshenchimiz eghir ziyankeshlikke uchrighachqa siyasiy jehettiki sirliq enirgiymizdin ayrilip qalduq.bu xil ziyankeshlikni xitayning özquli belen tüjüpilep pilanlap chiqip mexsetlik paydisini köriwatqanliqini eniq biliwelishimiz lazim.

Biz uyghurlar ichkiy enirgiymizni eslige keltürishte we xitayning tajawuzchiliq pelesepisi chiritip tashlawatqan meniweyitimizdiki qimmetlik engüshterlirimizni qoghdap qelishta sözni az qilip, ishni jiq qilishimiz, bir-birimizni hörmet qilishimiz, sewrichan bolishimiz, yükning eghirini kötürishimiz bes salmasliqimiz lazim. Uyghuristandiki qerindash milletlerning teqdiri bir birige heqiqiy türde sewep netijilik shekilde baghlanghan bolup, melum groppining sünniy shekilde yaki tebiiy shekilde ajizlap kétishi, yene bir topluqning mewjut bolup turishi üchün hewip tughduridu.bizni bundaq déyishe ilhamlanduriwatqan tarihiy sawaqlar bar. Uning némilikini biliwélishimiz we qérindashlirimizgha anglitishqa eqliy we maddiy küch serip qilishimiz kérek.

Undaq qilalmisaq aililimizdikilerning, wetendashlirimizning we yat milletning kemsitishi we horlishigha uchraymiz,undaq qilalmisaq Uyghuristan inqilawida 200 yildin beri bolupmu keyinki 60 yildin beri kirip qalghan qatimal ramkining ichidin qutulalmayla qalmastin helqimizni öz qolimiz belen halaketke tutup bergen bolimiz. Uyghuristanda qerindash heliqler ara dindin,Tildin,yerlik adetlerdin tashqiri bolghan, Aililerni, mehelilerni, yurt we rayonlarni merkez qilip shekkillengen saghlam bir ijtimayi munasiwetke asas selinmastin, Xitay tajawuzchillirigha ilgiri axir bolup ünümlik zerbe bergili, hemmimizning ortaq mewjut bolush hoquqimizni qoghdap qalghili,we bu rayonda tarihtikidek teqdirdash heliqlerning ortaq güllinishige shert sharayit yaritip beridighan, qerindash heliqlerning menpietini öz jenidin ela köridighan bir Uyghur döliti qurup chiqqili bolmaydu.eger biz yoqarda eytqanlirimizni Uyghuristandiki omumiy helq hezim qilalighidek derijide, emiliyetke uyghun bir shekilde weten ichi we siritidiki dawalirimizgha yetekchi ediye qilalisaq, Uyghuristan inqilawi dölet qurushning téxirsizlikige hameldar bolidu.

2003-yili Dikabér Frankfurt/Gérmaniye