Sherqiytürkistanda Axbarat We Neshriyatchiliq

Korash Atahan

Bügünki dunyada uçur almaşturuş işlirining tez tereqy qilişi şundaqla neşiryat ahbarat ixliriğa qolayliq şert şarait hazirlap béridiğan internetning keşip qilinişi qizil Xitay kommunistik hakimyitining Uygur xelqini menggu asarette qalduruştin ibaret rezil çüşini berbat qilip ularning mustemlikçilik we kengeymiçilik işliriğa tehdit élip keldi.

Uygur xelqi arisida yéqinqi yillardin buyan özining heq hoquqliri üstide oylinidiğan, dunya milletliri qatari erkin yaşaşqa intilidiğan démokratik idiyeler oturğa çiqip, türlik şekildiki musteqilliq herketliri arqa - arqidin yüz bérip kelgen idi.

Uygur xelqidek uzak tarix, özgiçe medeniyet we özige has diniy étiqad hem milly örpi adetke ige nopusi 20 milyondin aşidiğan bir itnik guropta tebe'i bolidiğan insaniy intilişlerning barliqqa kélişini, Uygur til yéziqi, diniy étiqad, neşriyat- ahbarat we radio- televiziyedin körgen Xitaylar özining zeherlik qolini uzaq yillardin béri az bolsimu xelqimizge meniwi ozuq bérip kéliwatqan neşriyat - ahbarat orunlirimizğa uzatti.Hazir wetinimiz Şerqiy Türkistanda bar bolğan neşriyat- ahbarat, radio- telveziye orunliri gerçe kommnist Xitay hakimiytining zorawanliq siyasitini teşwiq qilidiğan, yerlik itnik milletlerning mewjut bolup turuş hoquqini inkar qilidiğan, türlük betnamlar bilen diniy erkinlikni boğidiğan, yerlik milletlerning til yéziqi we mediniytini yoqutiwétiş üçün xizmet qilidiğan téroristik organlar bolsimu ular yene haterjem bolalmay yéngi - yéngi şumluqlarni oylap çiqip, milly haraktirimizni ajizlaşturuş, mediniytimizni weyran qiliş, til-yéziqimizni yoqutiwétiş jehetlerde wehşiyane herketlerni élip barmaqta.Men şu munasiwet bilen uzaq yil Xitayning Şerqiy Türkistandiki neşriyat- ahbarat saheside işligen bir wetendişimizni ziyaret qildim.

SUAL: Siz wetendiki çeğingizda Xitayning Şerqiy Türkistandiki neşriyat ahbarat saheside işleptikensiz bu rastmu?
JAWAP: rast.
SUAL: nimişqa wetenni taşlap çet’elge çiqtingiz?
JAWAP: men bir yazğuçi dunyaning weziyitini obdan çüşinimen. Wetende böliwatqan tengsizliklerge çidimidim, kommunist Xitay hakimiytining xelqimge qaratqan téroristik herketlirini dunya jamaetçilikige anglitiş arzusi bilen wetendin ayrilişqa mejbur boldum...

SUAL: Şerqiy Türkistanda nime xizmet bilen şuğullinattingiz?
JAWAP: Muherrirlik hizmiti belen şuğullinattim.

SUAL: Siz qandaq tengsizliklerni nezerde tutiwatisiz?
JAWAP: Ahbarat-neşriyat, radio- teliwiziye orunliri reyal turmuşning inkasi, u özi obiyekit qilğan rayondiki köp sanliq kişilerning menpe’etige wekillik qilişi kérek.méning wetinim gerçe Xitay faşistliri mustemlike qiliwalğan rayon bolsimu Xitaylar dunya xelqining közini buyaş üçün bu yerde aptonomiya siyasitini yolğa qoyğan idi. Undaq bolğan ıken heqiqi türdiki aptonomoya siyasiti yurguzilişi kérek idi, emilyet undaq bolmidi, til yéziqimiz çetke qeqildi yaki körniştiki nersige aylandurup qoyuldi; normal diniy étiqad erkinligimiz boğuldi, yaki din faşistik hakimyetning menpeeti üçün xizmet qilduruldi; milli maaripimiz weyrançiliqqa uçridi, yaki Xitayning asimilatsiye qiliwétiş siyasiti üçün xizmet qilduruldi. Iqtisadiy jehette arqida qaldurulduq yaki teb'i bayliqlirimiz talan - taraj qilindi; hotun- qizlirimiz terbiysiz qalduruldi yaki işsizliq we namratliq tüpeylidin ayaq asti qilindi; téhi bu yetmigendek ular nomussizlarçe Xelqaradiki tughum konturuli atmospurasini bahane qilip nopusimizning normal köpiyelmesliktin ibaret qirğinçiliqni keltürüp çiqardi.

Balilirimizning ey boluş nisbiti atom sinaq qiliş, özuqluk yétişmeslik, yoqumluq késel, dawalitişqa pul bolmasliq, dohturhanilarda türlik tejirbilerge materyal boluş, tuğuluşqa az qalğanda qesten çüşürüwétilip organizimlirini sétiş, téhi yoruq dunya körmigen buwaqlarning qimmetlik ezalirini isil tamaq qatareda yiyilidiğan özuqluqqa aylanduruwétiş…qatarliq usullar bilen nopusimizning éşiş derijisini dunyaning herqandaq yeridikige nisbiten zor derijide töwenlitiwetti..Yesli terbiysini alğan balilarning başlanğuç terbiyesige ige bolişi, başlanğuçni pütküzgenlerning ottura mekteplerge, ottura mekteplerni pütküzgenlerning aliy mekteplerge, aliy mekteplerni pütküzgenlerning xizmetke kirişi bes muşkul bolup bala terbiyelep qatarğa qoşuş xelqimiz beşiha bala boldi. Déhqanlar türlük heqsiz haşar we alwang yasaq derdidin halidin ketti, biz bularni ahbarat neşiryat wastiliri arqiliq xelqara jamaetçilikke uhturalmiduq, erzimizni atalmiş qizil Xitay hakimiytige anglitalmiduq, öz köz qaraşlirimiz kiçikkine bolsimu ekis etken ahbarat, edebiyat - senet, we siyasiğa ayit maqalilirimizni az bolsimu neşir qilalmiduq. Yazğuçilarning normal qelem tewritişige qattiq çek qoyuldi, undaq qilğanlar çiqip qalsa türlik yaman qalpaqlar keygüzilip türmige solandi, qestlep öltürüldi, sarang qiliwétildi mana bu tengsizlik bolmay nime?!

SOAL: anglisaq Uygurçe kitaplarni neşir qilmaq bekla teslişip ketti deydu rastmu? emiliyette çiqiwatqan kitaplar xéli köpken bu qandaq gep?
JAWAP: rast .Uygurçe kitaplarning xéli köp çiqiwatqanliğimu rast biraq u kitaplarning 95% tige kommunistik Xitay hakimiyitining tarixni burmilaş, milletni yoqitiwétiş, diniy étiqad erkinlikke yol qoymasliq, neşiriyat- ahbarat erkinligini çekleş, demokrattik pikirlerni basturuş, Uygurlar nopusning köpiyişining aldini éliş, türlük ussullar bilen ğeripçe pikir eqimining yamrap ketişining aldini éliş, Xitay medeniyitini perdazlap körsütüp xelqara jamaetçilikni we Uygur qatarliq yerlik Türkiy xelqlerni aldaş qatarliq rezil idiyliri singgen. Biz adette özimizge kéreklik kitap-jornallarni, gezit we teşwiqat materyallirini çiqiralmaymiz. Adettiki neşir qilinidiğan materyallarmu Xitaylarning qattiq tekşurişidin otidu.

SUAL:Uygurçe materiyallarni Xitaylar qaysi usulda tekşüreleydu?
JAWAP: u bek asan, ilgiri Uygurlarning téhi közi eçilmiğan çağlarda zeherlik sotsialistik eqidiler bilen bizni aldap, iqtidarliqlirimizni pepilep özi uqun xizmet qildurğan bolsa zaman özgergendin kéyin xelqimiz içidiki hulqi yumşaq, Xitay mekteplerde oquğan yaki Xitayğa mail iqtidarsiz kişilerni izlep tépip, ularni pul we hoquq bilen sétiwélip, şundaqla türlük siyasi otkemilerdin ötküzüp öz eqidisidin yatlaşqan, hükümran millet üçün qulçiliq qilidiğan bir Türküm ğalçilarni yitişturup işqa salidu.téhi ular xizmet bijirgende Xitaylardinmu aşuriwetidu. U yarimas insanlarning birdin bir alahidiligi şu bolğaçqa purset kelsila qerindaşliriğa qattiq özini korsitip eqeliy bolidiğan eserlerdinmu qusur izleydu. Nöwiti kelgeçke şunimu qisturup otey: Xitay jemiyiti uzliksiz tereqqi qilip özlirining muşu dewirde bésip otuşke tigişlik tereqqiyat yoloni tamamlawatidu, öz xelqini qudret tapquzuş yolida izliniwatidu, yéngiliqqa intiliwatidu, şu seweptin neşiriyat- ahbarat sahesidimu melum yéngi dewirge mas kélidiğan seyasetlerni tüzüp özi üçün xizmet qilduriwatidu. Ularning özliri üçün tüzgen siyasetlerni melum nisbette xelqimiz üçün xizmet qildurğilimu bolatti, bizdiki Uygurlarğa wekil bolup çong kiçik menseplerge qoyulğanlarning beziliri öz xelqige jan köydirişni xalimaydu, bezilliri bekla bilimsiz aq qarini periq etelmeydu, beziliri horun türlik medinyet bilimlirini, xelqara çong weziyetni we Xitay hökümitining siyasetliridiki biz üçün paydiliq hem paydisiz bolğan ajizliqlarni çuşenmeydu, yaki bolmisa çiwinning qulqidek hoquqidin ayrilip qéliştin ensirep tohu yüreklik qilip, medinyet tereqiyatimizğa putlikaşang bolidu. Yaki ğalçiliq qilipmu Xitayğa yahşiçaq bolalmaydu, yaki bolmisa milletning şu orundiki wekili boluşni qamlaşturalmaydu. Mundaq bir hikayini sözlep berey: Bir küni men bir yaş yazğuçining özem neşirge teyyarliğan kitapini melum bir kiçik işhanining mes'ulining yéniğa testiqlitiş üçün élip kirdim, eser nahayiti yahşi idi. Biraq xéliqi nadan “ bu bala bek yaş iken, esirini çiqirişqa aldirimayli, téhi resiminimu beremtingiz, taza kulkilik iş de bu 30 yaşqa kelgen soymilarning kitapiğa resimlirini bergili tursaq 50-60 yaşqa kirgenlerningkini qandaq qilimiz“ dédi. Emelyette Xitaylar yaşlarning eserliride démokratik idiyler köp dep qarap, neşir qilişni ançe halap ketmeydu. Ular esli hazir yétişip çiqiwatqan yaşlardin nahayiti çong umitlerni kütken, çonglirini bir nersilerni qilip yoqattuq, kiçikliri biz üçün xizmet qilidu dep çöçirini ham saniğan idi. Ular bügünki dewirdiki yaşlarni körüp özlirining çotni xata soqqanliğini bilip yetken bolsa kérek zeherhendilikining tiğ uçini yaşlarğa qaratti. Biz bir qançe yil tirişçanliq körsütüp yurup ming teste yaşlarning bir qisim eserlirini azraq bolsimu çiqiralaydiğan bolduq. Undaq kişilerning bizge tepip béridiğan her bir awariçiliqi Xitaylarni héçqandaq bedel toletmeyla mehsetlirige yetküzidu, kişilerning kallisini qandaq qilip özgertip özi üçün eşundaq hudini yoqatqan halda xizmetke salğili bolidiğanliği kişige sir bolup tuyilidu. Yene bir qétim bir yazğuçining esirini birqançe otkeldin saq salamet ötküzüp bir başliqning yeniğa élip kirsem buningda erkin muhebbetlişiştin ibaret ğeripning burjaçe erkinleştutruş iddiyesi bar iken, neşir qilğili bolmaydu, dédi. Emiliyette u eserde Uygur yaşlirining kommnist Xitay hakimiyitining Uygurlarni yoqitiwitiştin ibaret téroristik siyasetlirige bolğan isyankarliq royi ekis atturulgen idi. Ular özlirining menpeti üçün aqni qara qarini aq dep adetlengen.Yane bir parçe çong tuptiki esernı pilanğa yollap, 6 ay tehrirlikini qilip testiqlatqili kirsem birsi u başliqqa körset deydu birsi bu başliqqa körset deydu, axiri hemmisi meslehetleşkendek eserde milliy bölgünçilik idiyesi bar iken. Sawut damollamning obrazi ijabi qehriman qilip teswirlinip qaptu, Uygurlarning ezeldin doliti bolup baqmiğan tursa, dölet qurğan qilip teswirligen qandaq gep dep testiqlimidi. Radio teliweziye orunlirida bolsa Xitayning bu xil bésimi téhimu éğir. Hökümet Uygurlarning menpetige ayit jamiyetning qarangğu tereplirini ekis atturidiğan temidiki eserlerni işligili qoyuş uyaqta tursun hetta bezi çağlarda Uygur, Türk, milliy maarip, Şerqiy Türkistan digendek sözlerni işlitişkimu yol qoymaydu. Uygurlarning işligen her bir kiçik programmilirinimu qattiq tekşureydu. Eger Uygurlar işligen herqandaq filimde undaq atalğular bilip- bilmey tilğa elinip qalidiğan bolsa filim işliguçi qolğa élinidu yaki xizmettin tohtutulidu, şu orunğa mesul hadimlar emilidin élip taşlinidu, qattiq jazalinidu, hetta işligen filimida milliy hessiyat qoyuqken depmu bu kişige ohşimiğan derijide jaza bérilidu. Ahbarat peqet Xitayning mustebitligi, yerlik milletlerni medinyet jehetttin arqida qalduruş; asimilatsiye qiliş qatarliqlar üçün xizmet qilsila bolidu, uningdin başqa adette çingraq tinğilimu qoymaydu. Bu addiğina misallardin Xitaylarning Şerqi Türkistanda neşriyat we ahbarat saheside yolğa qoyiwatqan meniwiy jehettiki téroristik siyasitini xéli derijide çuşiniwalğili bolidu.

SUAL: Şerqiy Türkistanda hazir Uygur tilida kitap we gezit-jornal çiqiridiğan qançe orun bar? yiliğa qançe hil kitap we gezit jornal çiqiridu? ularda qaçilik Uygur xizmet qilidu?

JAWAP:neşriyatlar on’ğa yetmeydu, her bir welayette birdin jornal we gezit çiqirilidu ( Qazaq, Qirğiz tillirida kitap-jornal neşir qilidiğanlirimu şuning içide) lékin bu metbuat orunlirida asasliqi Xitay tilida kitap-jornal çiqirilidu. Bir yilda tehminen ming hilğa yéqin kitap we gezit-jornal neşir qilinidu.Uygurçe çiqidiğan gezit jornallar tehminen 30--40 % ni igilişi mumkin, bularni tepsiliy sözlep olturmisammu siz bilisiz.asasliq başqurğuçi orunlarning hemmini Xitaylar igelliwalğan, melum bir çong neşriyatni misalğa alsaq uningda 500 ge yéqin adem işleydu, Uygur tehrir bolumide aran 47 neper muherrir işleydiken, buningdin metbuat orunliridiki Uygurlarning sanini qiyas qilğili bolidu.

SUAL: Şerqiy Türkistandiki Uygur tilida çiqidiğan ahbarat-neşriyat orunlirining iqtisadiy ahwali qandaq? xelqimiz qandaq kitaplarni yaqturidu?

JAWAP: Uygur tilida çiqidiğan metbuat orunlirining iqtisadiy ehwali tariximizdiki herqandaq çağdikige qariğanda intayin osal ehwqalğa çüşüp qaldi. Uygur millitining bügüngiçe mewjut bolup turişining asasliq seweplirining birini neşriyat-ahbarat orunliridiki Uygur tili medeniyat hadisisidin körgen Xitay mustebitliri yéqinqi bir qançe yildin buyan Uygur metbuat orunliriğa bolğan siyasiy bésimni hessilep aşuruştin başqa kitap we gezit-jornallarning sanini we sehipillirini atalmiş iqtisadiy we siyasiy seweplerge bağlap, kişini endişige salğudek derijide qisqartmaqta. Nurğun jornallar Xitay qesten keltürüp çiqarğan bay eldiki namratçiliq destidin tohtap ketti we tohtap kétiş aldida turiwatidu. Bezilirining sehipiliri hessilep qisqartilip ohşimiğan bir nersige aylandurulup qoyuldi. Neşriyatlar we gezit-jornal tehrir bolumliri éğir iqtisadiy qiyinçiliqqa duç keldi, Şerqiy Türkistandek tebe'i bayliqi köp, yerlik itnik milliti qedimiy we mediniyetlik bir elde tarixta korulup baqmiğan derijidiki mediniyet qirğinçiliqi yüz bériwatidu. Metbuat orunliri iqtisadiy qiyinçiliq destidin bar puliğa kitap çiqirip maaş tarqitişqimu amalsiz qeliwatidu. Melum bir neşriyatning xelqperwer bir mesuli atalmiş Uygur aptonum rayonning melum bir qorçaq hakimidin neşriyat üçün mebleğ soriğanda "kitap çiqirimiz dep aware bolup yürgiçe bergen maaşni hejlep yatsanglar bolmamdu, nime béşimizni ağritip kiliwerisiler"digen. Bilmigen kişige bu bir adettikiçe söz bolsimu bilgen kişige nisbiten bu bir qorqunçluq signal. Qarang bizning pisihik jehettiki ajiziliqimizni néme dégen biliwalğan? Biz hiyalimizda yoq yürgen bilen dunyağa nupus wabasi we qarnining açliqidin şekillinip qalğan ğayet zor istimal baziri arqiliq insaniyetke apet élip kelgen, özining eqil parasitige tayinip yaşaşni bilmey Uygurning mol tebi'i bayliqlirini talan taraj qiliş bedilige semirip, közlirige yağ tiqilip ketken bu tuğma eqli kemtuk milletning bizni tar yerge qistaş üçün baş qarurup tepip çiqqan atalmiş beş ming yilliq tarixidiki bu tunji keşpiyatini. Qarang! Insaniyetning behti üçün birer keşpiyatni yaritişqa musteqqil eqil parasiti yetmigen bu milletning, nupus jehettin özi bilen ruşen küç sélişturmisi hasil qilidiğan ajiz milletlerni qandaq şekiller bilen asimilatsiye qilip yoqutuwétişke işlep ketken kallisini. Zeminimizni aldi, tebi’i bayliqlirimizni talan taraj qildi, xelqimizni nadanliqta qaldurup iqtisadiy jehettin weyran qildi, diniy étiqadimizni suslaşturdi. Eemdi umu yetmigendek rohiy dunyayimizğa qiliwatqan bu tajawuzini tohtutuş kérek idi. Rast kitap materyallar Uygur tilida çiqmaydu emes çiqidu. Sanimu xéli bar, lékin yahşi kitaplarni yézişqa yaki terjime qilişqa yol qoymaydu. Tariximiz, diniy étiqadimiz we milliy medeniyitimizge ayit kitaplirimiz ming qétim taraşlinip, burmilinip özige layiqlasturulup yaki apturlarni tar yolğa qistaş arqiliq ijat qildurup héçnimige ohşimaydiğan nersige aylandurğandin kéyin neşir qilişqa yol qoyidu. Yene bezi çiqiwatqan kitaplarning waqti ötken.

SUAL: anglisaq BDT pen maarip teşkilatidin Uygurlarning maaripini we milliy medeniyitini qutuldurup qéliş üçün nurğun pul bériptu bu rasmu? bu pullarğa xéli köp kitap materyal neşir qilinğandu herqaçan?

JAWAP: rast, nahiti köp pul bergen iken, biraq uning bir qismi kitap-materyal neşir qiliş üçün işlitildi, qalğinni nimige işletkinini éniq bilmiduq. Bir qismiğa kitap neşir qilinğini bilen neşir qilinğan kitaplarning maarip we milliy medeniyitimizge héç paydisi bolmidi. Buning sewepliri mundaq.1) Bu pullar bilen hökümet 80-yillarda neşir qilinip ketken eneniwi Uygur maaripi asasida tuzulup qalğan Uygur medeniyiti arqa körünuş qilinğan bir qeder yahşi dersliklerni Xitayning mustemlikiçilik siyasiti we Xitay medeniyiti arqa körüniş qilinğan kitaplarğa özgertip atalmiş Uygur "dersliklirini yéngilaş " pilani emelge aşuruldi. Asasiy pen kitapliri kona peti qeliwerdi.2) Bu pullar bilen Xitaylar özliri alla burun waz keçken, xelqarada "ötmes mata zorlap sata"ğa aylinip ketken kommunizimliq iddiyler bilen kişini qaymuqturidiğan Xitay yazğuçilirining atizim terbiyisi, sotsializim, kommnistik ehlaq we atalmiş milletler ittipaqliqi qatarliqlarğa ayit milletni ğeplette qalduridiğan siyasiy we edibiy kitaplar neşir qilindi. 3) Bu pullar bilen balilar we maaripqa héçqandaq alaqisi bolmiğan Xitay, Rus we Uygur yallanma yazğuçilirining Xitaydin bizge miras qalğan sotsiyalizim iddiysi singdurulgen "qizil qiya"; "qanatliq het"; "çeksiz ormanliq qarliq dala"; "Dongzi"; "pulat qandaq tawlandi"; "buran balliri"; "Qizil laçin"; Le Ping tağa"; "Ludungyi"; "pidakar su işliri mutehessisi Wang Wei" qatarliq ismini sanisimu ademning kongli élişidiğan insaniyet tepekkuriğa zit bir qatar bizni qulluqta qalduridiğan kitaplarni çiqardi.4) Bu pullar bilen yoqarqidek kitaplarni çiqirip, biçare mezlum xelqimizge zorlap sétip yiğqan pullarni belkim Qazaq, Qirğiz, Özbek, qatarliq biçare qerin daşlirimizni bizge qarşi sétiwélip, ular bilen wetenimiz we xelqimizning insaniy heq hoquqliri bolğan musteqilliq we horluk üçün koreşken şir yürek oğlanlirimizni qandaq qilip qirğin qiliş üstide tohtamlarni tuzgendu.5) Kitap materiyal neşir qilişqa ajritilğan pullarning köp qismi Xitay maaripini tereqqiy qilduruş üçün işlitiwelindi. Ular bir qisim yéngi derisliklerni neşir qiliwaldi, ariçiğa alte tayaq dep hemmidin ziyan tartqini Uygur milliti boldi. Qazaq, Mongğul, Qirğiz, Şiwe qatarliq mediniyette bir qeder arqida hesaplanğan milletler mehsetlik Uygurlarğa qarişi küç supitide tereqqiy qildurilidiğan bolğaçqa ularning bu pullarni işlitiş işliri Xitay hökümitining astirittin awaylap qomandanliq qilişi bilen bizningkidin éditliqraq boldi. Ular hazirğiçe ma'aripta qilalmay kelgen bir qisim işlirini qiliwaldi.


SUAL: xelqimiz qandaq kitaplarni yaqturup oquydu? neşir qiliniwatqan kitaplar bu hil ehtiyajni çanduralamdu? Uygurlarning kitap oquş qizğinliqiğa qandaq qaraysiz?

JAWAP: ejdatlirimizdin miras qalğan eneniwi tepekkurimizğa mas kélidiğan yéngiçe ma'aripimiz téhi güdek halitidila Xitay asaritige çüşüp qalğaçqa uningda özige has alayidilik we dunyawi zamaniwilik téhi şekillengini yoq. Maaripimiz intayin éhtiyajliq böliwatqan bilim igilirini Şerqiy Türkistanliqlarning emiliy yaşaş iqtidarini küçeytidiğan küç supitide nişanliq terbiyeleydiğan sestimiliq maarip nezeriyisini we yetekçi iddiysini iptidayi şekilde bolsimu barliqqa keltürelmiduq. (bunungda kommnist Xitay hökümitining hessisi bar elbette.) Bundaq bolğaçqa tuluq ottura, téhnikum, aliy tehnikum we aliy mekteplerde allaqaçan waqti otup ketken derislikler ötülidu, oqutuş usulliri hazirqi zaman xelqara weziyetke maslişalmaydu. Oquş pütküzgenlerning sewyisi özining milliy maarip en'enisi we milliy medeniyitige bir qeder mas kélidiğan mitotta tuzulgen ijtimayi penlerde bolupmu edebiyat, senet, tarix qatarliq penlerdiki sewiyesi dunyawi sewiyedin nahayiti yiraq bolsimu milliy medeniyitimizning başqa terkiwi qisimliriğa nisbeten bir qeder yoquri. Şundaq bolğaçqa kitaphanlarning mutleq köp qismining medeniyat sewiyisi ançe yoquri emes. Ular mustemlikiçilikning derdini yetküçe tartti, zamaniwi bilimlerni uguniştin nahayiti uzaq zaman mehrum qaldurulğaçqa hazirqi zaman dunya idilogiysi we zamaniwi penlirige ayit kitaplarni oquşqa ançe qiziqip ketmeydu. Ularning eng qiziqidiğini zulmet qaplap ketken rial hayatini birdem bolsimu untup, özlirining sunuq konglige teselliy isteş üçün kongluge birdin bir tesselli béridiğan islamğa , Uygur tarixiğa, Şerqiy Türkistan inqilawiğa we xelq eğiz edebiyatiğa ayit kitap materyallardur. Xelqimiz ilim sahesidiki éğir eqliy emgek telep qilidiğan temilarğa ayit kitap-materiyallarni oqumaydu yaki oquydiğanliri yoq hisapta. Bizde islam diniğa ayit her kim özi bilgençe şerhiylep baqqan, tariximizğa ayit köp burmilanğan Xitay we bir qisim Uygur ziyalilirining kitapliri köp neşir qilindi. Bularni oquş hazirqi zaman Uygurlirining "zamaniwi pen-tehnika "izdinişliri bolup qaldi. Lékin bundaq kitaplarning bir qeder bolidiğanlirini tapmaqmu asan emes, tapqan belenmu sétiwalalaydiğanlar nahayiti az sanni teşkil qilidu. Bezi kişilerning turmuştin eşininp az tula iqtisad qilğan puli siyasiy kitap matiryallarğa mejburi hetlinişke yetmeydu. Neşiryatlar hokometning başqa seliqliri yetmigendek xelqimizning béşiğa "kitap séliqi"ni muptila qildi. Ular pul tepiş üçün başqa yol tapalmay yene şu koturuşluk xelqimizni tapti. Xinjiang yaş - ösmürler neşriyati qatarliq bir qisim metbuat orunliri Xitayning mustemlike siyasetlirini teşwiq qilidiğan qurultay hojjetlerini, Xitay mustebitlirining hayati ekis etturulgen eserlerni, kommnistik iddiyiwiy ehlaq teşebbus qilinğan maqalilarni, atizim terbiysige ayit kişilerning diniy itiqadini zeherleydiğan neşir boyumlirini xelqimizning mejburiy sétiwélişi heqqide hökümetning namida qizil taşliq hojjet çiqirip jaylarda mejburi satti. Bu yerde zorul tépilip qalğaçqa bu hil " kiatap séliqi" keltürüp çiqarğan bir pajieni tilğa élip ötsem artuqçe ketmes dep qaraymen. Hotende bir déhqanning ikki balisi bar iken. Bir kuni melum bir neşriyat déhqanlarğa mejburi kitap sétiş üçün Hotenge keptu. Ular satqan kitaplarni almisa siyasiy jinayet bolidiken. xéliqi déhqan ikki balisini egeşturup bérip, yenidiki azraq pulğa baliliri yahşi körgen kitapni élip bériptu. Neççe kun otmeyla aka singil ikkeylen mekteptin kélip dadisiğa, muellimning 32 yuendin kitap materiyal puli élip kilişni eyitqanliğini deptu. Oyde pul yoq iken, u kişi pul ariyet élip turuş üçün barmiğan yeri qalmay aran digudek bir balisiğa yetkudek pul tepip kélip baliliriğa qattiq kayiptu we pulni yaşta çongraq bolğaçqa oğliğa bérip, qiziğa birelmeptu. Biçare güdek qiz kiçiçe yiğlap ming teste tangni atquzuptu. Singlisining eçinişliq yiğliğan yiğisiğa berdaşliq berelmigen xéliqi ösmür nahayiti parakende boptu. Ular ettigende mektepke mengiptu, mektep derwazisiğa barğanda ösmür yigit singlisiğa:
----- jenim singlim, bundaq qayğurma, me bu pulni oqutquçing´ğa bergin--deptu.singlisi bir tereptin heyran bolup, yene bir tereptin akisiğa koyinip:
----- aka sen işletkin, bu pulni men alsam sen qandaq qilisen--deptu. akisi gudeklik çiqip turğan sebiy közlirige yaş élip:

-----mendin haterjem bol, méning öydikilerdin hupiyane saqlap kéliwatqan azraq pulum bar idi, şuni bérimen deptu.Kiqik qiz huşalliqini basalmay akisining boyniğa esilip söyüp kétiptu we yügürgen peti sinipiğa kirip ketiptu. Emiliyette xéliqi ösmür balining yenida pul yoq iken. Singlisi kirip ketkendin kéyin, tebi’i bayliqliri Xitay teripidin talan taraj qiliniwatqan, dunya boyiçe eng bay döletke ayliniş ehtimali éniq bolğan bir elning bu biguna namrat perzenti mekteptin haliy bir jayni izdep tépip ésilip öliwaptu. Men bu weqeni anglap özemni tutalmay yiğlap kettim. Bu wetinimizde yüz bériwatqan pul we iqtisatqa bağlinişliq bolğan tümenligen pajialerning biri. Mana bu mustemlikiçilikning ewlatlirimizning beşiğa keltüriwatqan külpetliri, mana bu yerim esirdin buyan Xitay zeminiğa kéçe - kündüz toşulup kétiwatqan nefit we qimmetlik yer asti bayliqlirimizning bizge élip kelgen şapaiti, mana bu Şerqiy Tukistandiki bir çuka muz satidiğan manglur Xitayçilekmu puli yoq turup weten azat bolğandek terilirige patmay yaşawatqan Uygur baylirining yançuqiğa siğmay qéliwatqan nijis pulning hasiyiti, mana bu millitining insaniy heq hoquqlirini sétip milletning wekili boluş salayitige érişiwalğan qorçak hakimlarning bizge keltürgen şapaiti, mana bu buzuqçiliqa, zeherlik çekimlikke, haraq-şarapqa, qimar we türlik keypi sapalarğa bérilip ketken bir qisim baywetçilirimizning heyrihaliqi, mana bu 21- esirge saq-salamet ulişiwalğan mezlum xelqimizning ilim-pen sahesidiki kişini éçinduridiğan şum teğdiri. Muşundaq halettiki bir millette kitap oquş qizğinliqi yene qandaq bolmaqçi?! Muşundaq bir iqtisadiy jehettin talan taraj qilin'ğan, medeniyet jehettin weyran qiliwitilgen bir milletning ahbarat we neşriyatçiliq işliri qandaq bolmaqçi?! kişiler eng awal zağrada bolsimu uç wah qursaq toyğizişi kérek-de.

SUAL: wetinimiz Şerqiy Türkistanda hazirğiçe neşir qilinmay kéliwatqan isil eserler barmu? yana şundaq eserler yézilarmu?

JAWAP: Uygur xelqi 6 ming yilliq medeniyet tarixiğa ige qedimiy millet, buni dunya ilim sahesidikiler obdan bilidu. Biz şanliq medeniyitimiz bilen pehirlinişke tegişlik uluq milletlerning biri. Bundaq bir millette elbette nurğun mediniy, ilmiy miraslar bolidu. Lékin Xitay mustemlikisi içide yaşawatqan bizdin basqa xéli köp milletlerning ata-buwisi qongini eytip taşliwetken qeğezlirimu neşir qilinip boldi, biraq bizge ejdatlirimizdin miras qalğan neççe on ming parçe kitap Xitayning kitap turmiliride, çet’elning qarang'ğu kutuphanilirida, sawatsiz qaldurulğan xelqimizning quyaş nuri çuşmeydiğan qazinaqlirida héçqandaq qoğdaş tedbiri bolmiğan ehwal astida çirip ehletke aylinip barmaqta. Şerqiy Tukistanning qaysi bulingiğa barmang kona kitapqa putlişip yiqilip ketkili tas qalattingiz. Lékin Xitayning yerlik milletlerni medeniyette arqida qalduruş arqiliq yoqitiwétiştin ibaret tarixtiki bediwi milletlerning kitap köydirişidinmu neççe hesse éğir bolğan téroristik siyasetliri mediniyet miraslirimizning barğançe yoqulup ketişini keltürüp çiqarmaqta. Buningğa dunya jamaetçilikining diqqitini tartiş kérek. Weyran bolup ketiwatqan kitaplar ejdatlirimizning bizgila emes putkul insaniyetke qaldurğan bibaha soğiti.Sualingizning axirisiğa jawap bersem undaq kitaplar tohtimay yézilidu. Bezi qisqa waqitlarni hesapqa almiğanda Xitayning bizge uzliksiz zulum sélip kéliwatqiniğa ikki esir bolup qaldi. Bu jeryanda Nizari, Meşrep, Molla Musa Sayrami, Molla Bilal.... qatarliq buyuk ziyalilirimiz wujutqa çiqti we qimmetlik eserlirini qaldurup ketti. Uningdin kéyin Tejelliy, Qutluq Şewqi, Abduqadir Damolam, Abliz Mehsum, Abduhaliq Uyguri, Memtili Ependi... qatarliqlarni tikip osturgen bu millet Memtimin Buğra, Quddus Hujam Yarof, Ziya semidi, Turğun Almas, Abduşkur Memtimin, Murat Hemrayof... qatarliq buyuk alimlirimizni yetuşturup çiqti hem çiqiwatidu. Undaq asan iş yoq biz tarix sehnisidin yoqalmaymiz, xelqimiz téhi ejdatlirimizning izini bésip mangidiğan yéngi-yéngi turelmilerge hamildar bolmaqta. Xelqimiz hayatla bolidiken mediniyet işlirimiz we milliy musteqilliq koreşlirimiz tohtap qalmaydu.

SUAL: Şerqiy Türkistanda hazir bar bolğan ahbarat-neşriyat qoşunimizning milliy medeniyitimizni tereqqiy qilduruş jehettiki töhpisige qandaq qaraysiz ? milliy musteqilliq küreşlirimizdiki ularning orniğa qandaq baha bérisiz ?

JAWAP: meyli qehriman bolsun, yaki satqun bolsun, meyli adettiki kişi bolsun yaki bilimlik insan bolsun u eger Uygurla bölidiken yürikining şiwirlaşliriğa, we xelqining ingiraşliriğa qulaq sélişqa mejbur olidu. Inqilapçilar içidin satqunning, satqunlar içidin inqilapçilarning çiqip qélişini bir çetke qayrip qoyuşqa bolmaydu. Biz Uygur jemiyitide nahayiti pes körgen bir qisim kişilerning milliti üçün töhpe qoşiwatqanliqini, nayiti uluq bilgen bir qisim insanlarning milletke eytqusiz ziyan seliwatqanliqinimu korduq. Buning'ğa qariğanda ahbarat-neşriyat saheside işlewatqan kişilerning milliy medeniyitimiz üçün jan köydiriwatqanliri asasiy orunda turidu, biz bujehette Xitayğa qariğanda köp ewzellikke ige. Ularning konglini özimizge héç bir bedelsizla qaritalaymiz, buning özi bir ğelbe. Asan deyişimizdiki sewep ularning içide milliy hesiyati urğup turidiğan, millet dise nowiti kelgende jeninimu ayimaydiğan, kéçe-kunduz milletning ğemini qilidiğan, çiqiş yoli tapalmay tohtimay izliniwatqan, iqtidarliq we karğa kélidiğan kişiler 90% ni igileydu. Ular körünişte Xitay üçün işlewatqandek qilğan bilen emiliyette un tunsiz halda milliy menpetliri üçün küreş qiliwatidu. Ularning küçige sel qaraşqa qara-qoyuq hemmini bir tayaqta heydeşke bolmaydu.Eng addiysi ular Xitayning til yéziqimizni yoqitiwétiştin ibaret wehşi qara niyitige taqabil turup keldi. Milliy medeniyitimizni qoğdap qéliş jehette köp küç serip qiliwatidu we özlirining fonksiyunluq rolini jariy qilduriwatidu. Medeniyet jehette bek arqida qalğan millette milliy inqilapning ğelbe qilişi natayin. Neşriyat-ahbarat sahesidiki ziyalilirimizning inqilabimizğa obiyektip şert şarait hazirlaş jehettiki töhpilirige yoquri baha bériş kérek.Nesriyat-ahbarat sepidiki qerindaşlirimizğa Xitay hükümiti ezeldin işenmeslik, közge ilmasliq pözitsiyisini tutup kelgini yetmigendek emdi iqtisattin ibaret rezil közur bilen ularning kespiy işliriğa, a-iliwi turmuşiğa éğir qiyinçiliq keltürmekte. Bu bizge melum jehettin paydiliq Xitaylar ularning qimmitige sel qaridi, şunçe tirişipmu özlirige mayil qilalmidi. Hazir ularni Türküm-Türkümlep iş ornidin ayriwatidu we ayriş aldida turiwatidu.Ularning yahşi eserlerni neşir qilişiğa yol qoymayduyu kişiler burni quliqiğiçe toyup ketken siyasiy kitaplarni mejburi çiqarğuzup, uni sétip maaşingning 85% tini tap, bolmisa iş ornungni bikar qil dewatidu. Buningğa bir qisim herbiydin kesip almaşturğan we Xitay mekteplerde oquğan hoquq üçün, ailisining hatirjem turmuş keçurişi üçün milletni, millitning uluğwar menpeetini sétiwetidiğan munapiqlar yan tayaq bolup bériwatidu, hökümettin neşriyat-ahbarat işliri üçün bériliwatqan mebleğni teşebbuskarliq bilen tohtatquziwetip, xelqimizning kitaphumarliqidin ibaret artuqçiliqini Xitay üçün xizmet qildurup yerlik baylirimizning ikki tort tal puliğa tayinip kitap çiqartiwatidu. Mesilen, Şerqiy Türkistandiki melum bir neşriyatning adettiki bir xizmetçisi neşriyat-ahbarat sahesidiki Xitayğa putlikaşang böliwatqan bir qisim neşriyat hadimlirini qisqartiş, hökümettin pul almasliq, çiqiwatqan kitap-jornallarning sehipisini qisqartiş yaki tohtitiwétiş, kitaplarning sanini azaytiş, zorul tépilsa xelqning mebliği belen hökümetning siyasetlirini teşwiq qiliş jehettiki Xitayğa körsetken eqil- parasiti we bu jehette işligen emiliy xizmetliri hesabiğa neşeriyatning ezeldin yoquri sapaliq ziyalilarning basqurişida bolup kéliwatqanliğidin ibaret yahşi weziyetni özgertip bu orunning rehberlik salahiyitige érişiwaldi. Buning milliy medeniyitimizdiki çong bir tiradigiye bolğanliqini, xelqimiz uzaq otmey çuşunip qalidu.

SUAL: biz dayim çet'ellik dostlardin bizning uzaq tariximizğa, medeniyitimizge, qimmetlik asare etiqilirimizge, mol mediniy miraslirimizğa we özgiçe tağ deryalirimizğa qiziqidiğanliqini anglap turimiz, nemişqa şu heqtiki kitaplarni keng turde neşir qilip nowettiki iqtisadiy qiyinçiliqni yéngimaysiler?

JAWAP: bu sualni nahayiti yahşi soridingiz. Bizning taza şundaq qilğumiz bar. Lékin hemmidin qiziqarliqi özimizning ejdatliri qaldurup ketken mediniy miraslarğimu özimizning igidarçiliq qiliş hoquqimiz yoq. Bu gep yene ma'aripqa bérip çétilidu. Birinçidin yesli ma'aripidin tartip aliy mektep ma'aripiğiçe siz yuqarda tilğa alğan medeniyet hadisilirige çétilidiğan penlerge ayit bilimlerni balilirimizning yaş alahidilikke maslaşturup ügitip mangidiğan ma'arip systimisi yoq; ikkinçidin u nersilerni penler boyiçe ayrim-ayrim halda tetqiq qilidiğan ilim-pen muasselirimiz yoq; üçünçidin bu sahediki mutehesislirimiz kemçil; tortinçidin alimlirimizning bu heqte élip barğan tetqiqatliri Xitay hükümiti tereptin qattiq konturul qilinidu; beşinçidin nurğun tarixi miraslirimiz mustemlike halette bolğanliğimiz üçün bir qisim çet'el kutuphaniliri we muziyhaniliridin qayturup kélin'gini yoq; altinçidin nurğun mediniy yadigarliqlirimiz eslige keltüruş bahanasi bilen Xitay teripidin özgertilip kétiwatidu. (bunungğa addiy bir misalni korsitip otsem artuqçe ketmes: men 1998-yili idaridikiler bilen Turpanğa ziyaretke barğan idim. Idarining iqtisadiy qiyinçiliği bolğaçqa biz herqandaq bir medeniy yadikarliq ornining pulğa belet satidiğan rayoniğa kirelmiduq, içim aççiq boldi, özemning nersisidin eqelliy paydiliniş nöwiti kelgende paydilinalmidim, ziyaritimizning axirisida bizeklik ming oyini sirittin bolsimu körüuş pursiti kéliwatatti, biz u yerge barduq, méning tamaq yimisekmu yemey u yerni bir köriwalayli degen teliwim qara qosaq başliqimiz teripidin meshire bilen ret qilindi. Men bir usulni oylap taptim, qarisam çet'ellikler kirip kétiwétiptu, ularğa quşiliwalğim keldi, ular kelgende qoşulup kirdim, biz kirgen çağda qattiq nazaret qilinidiğan işikler çet'ellik dostlarni sahta, yasalma kulkiler bilen kütiwaldi, méning üstihan we tere renggim ularningkidin ançe periqlinip ketmigeçke menmu qizğin kütiwélindim we başqilarning diqqitinimu tartmidim.Biz hemme öylerni ziyaret qilduq, qizziq yéri özimizning medeniy yadigarliqimizni Engilizçe çüşendürüşke Uygurdin adem çiqmiğandek ademni yirgendüridiğan teleppuz bilen Engilizçini çala sözleydiğan bir manglur, tarixni 180 gradus burmilap, bu yerdiki mediniy miraslarni atalmiş qaysi sulali'lerdikidu Xitay senetkarlirining ijat qilğanliqini, Xitaylar bu ziminğa igidarçiliq qilmiğan dewirlerde yerlik xelqler teripidin weyran qiliwitilgenligini, özlirining buni qaytidin eslige keltüriwatqanliğini sözlidi, ğezeptin özemni öltüriwalğum keldi, aççiğimğa hay berdim. Ziyaret axirlaşti, basqilar çiqip kétiş üçün işikke qarap mang'ğanda méning ming teste kirgen bu yerdin ayrilğum kelmey hupiyane halda başqa terepke kettim, bulung tereptiki sim tartip qoyulğan "kirişke bolmaydu" dep Xitay we Engiliz tillirida tahtay ésip qoyulğan bir jayğa közum çühüp qaldi. Nimişqidu şeytinim u yerge qiziqturatti, men u terpke bardim we yéngidin eslige keltüriliwatqan bir öyge kirdim, kirsem bir Xitay qoloğa lapatkini tutup tamni qiriwatqan iken, kirginimni tuymidi, men unimgğa guman neziri bilen qarap turdum, u saqmusaq turğan bir resimning köz qismini qirğili turdi. Men özemni basalmay "néme iş qiliwatisen" dep soridim Xitay tilida. U qattiq çoçup ketti bolğay hoduqqinidin gep qilalmay qaldi, we Xitayçe bilidiğan bu "çet'ellik"ke heyran bolup qarap,"remont qiliwatimen" dep jawap berdi. Men "bundaq qilsang bolmaydu, "men Ürümçidin keldim, ahbarat ornida işleymen, bu işingni maqale qilip yézip ilan qiliwetsem qandaq qilisen?" dédim. U teste isige keldi we méning Uygurliqimni bilip yetti bolğay Xitayning Uygurlarğa qilidiğan körengligi bilen "boludu, yaz!" dédi tehdit arlaş. Men emdi özemdin ensirep qaldim, eger u mehpiyetligini saqlaş üçün meni öltürüp işik aldidiki yardin taşliwetse naheqtin naheq ölüp ketmey, buni Xitaylarmu qanat astiğa alidu, meni kim aqlap çiqidu dep oylap,"tohtap tur" dep qoyup yénip çiqtim, kiçikkinim üçün xéliqi ğalça başliqimning haywandek humuyişiğa qaldim. Eytay desem téhi, eytmay desem téhi, xizmetdaşlirimdin hökümetke çéqip qoyarmikin dep ensirep héçkişige eytalmidim. Uni yézip ilan qilmaqmu tes idi. Men bir Uygur alim bilen uçraşqanda bu weqeni sözlep bersem, u uliq kiçik tinip: "undaq işlarni az demsiz, bular kişilerdin hupiyane halda Xitaydin tépilğan medeniyet yadigarliqini Şerqiy Türkistanğa élip kélip komiwatidu, neççisi yerlik kişiler teripidin tutiwelindi, héliqi Xitayning dangliq tarixçisi, arhilogi Gomoroning 2 ming yil ilgiri yaşiğan Xitayçe şeir yazidiğan yalğan bir Uygur şaerni yasap çiqip Şerqiy Türkistanğa élip kélip Aksuning bir yézisiğa komdurup, neççe kündin kéyin kişilerni mejburi yiğip kélip, komgen nersini éçip ularni yalğan guwaliqqa tartip andin Xitayning ezeldin bu yerni başqurup kelgenligini ispatlimaqçi bolğanliğini, xélimu yahşi bir nerse yézip salmapsiz, yazğan bolsingiz hökümet bu çağqiçe ikki pütingizni bir ötekke tiqip bolatti"dédi.)Emdi öz gepimizge kelsek Xitay hükümiti Uygurlarning bu sahede izdinişini, tetqiqat élip bérişini, mundaqçe qilip eytqanda tarixning tarix petiçe eynen yézilip ketişini halimaydu. Nesriyat-ahbarat sahesidiki Xitaylar Uygurlarning bu jehetlerdiki ajizliqlirini biliwélip we çet'eldiki mujahitlirimizning yérim esirdin köprek ejri singip şekillengen hazirqi xelq'ara jemiyettiki Uygurğa bolğan qiziqiş pursitidin paydilinip tariximiz, diniy étiqadimiz, medeniyet yadigarliqlirimiz, asare etiqillirimiz, örpe-adetlirimiz, folklorimiz heqqidiki çet'ellikler, Uygur alimlar, we bir qisim Xitay alimliri yazğan, topliğan, tuzgen materiyallardin paydilinip özlirining menpeetige uyğunlaşturup neşir qilip keng Xitay we xelqara bazarlarda sétip bay bolup ketti. Biz bolsaq" halwini hekim yer, tayaqni yitim" degendek uningğimu, buningğimu erişelmey talan taraj qiliniwatqan nersillirimizning qaysi birsige yiğlaşni bilelmey yaşawatimiz.Asare etiqilerni neşir qilidiğanğa pul bolsa bolidiken, undaq kitaplar bizde samandek, téhi u kitaplarni foto nusqisi bilen renglik basmisi'ngiz bolmaydu, Uygurda undaq pul bolsa adettiki basma bilen besilidiğan pul az ketidiğan qimmiti yuqiri neşir qilinmay kelgen wetendin tartip tizsa yawropağa yetip kelgudek yoquluş girdawiğa bérip qalğan esil kitaplarni neşir qiliwalğan bolattuq. Xéliqidek BDT bergen pullarni bundaq işlarğa işletkili qoysa idi, insaniyet medeniyitidiki Uygur medeniyet miraslirini qutuldurup qéliştek buyuk bir emgek tamamlinatti, insanlarmu ejdatliri we tarixi aldida pehirlengudek bir iş qilğan bolatti.Buningdin ming- ikki ming yil awal "maytiri simit"; "Altun yaruq"; "Awesta"; "Şahname" qatarliq kitaplarning Uygurçisini, "Türkiy tillar diwani"; Qutadğu bilik", qatarliq şahane eserlerni, 300-500 yillar ilgiri "Hemisse", "Tarixi Reşidiye"; "Ezizane Kaşigar", "Tarixi Hemidiye"; "Qissesul Enbiya" qatarliq buyuk eserlerni ijat qilğan, miladidin neççe ming yillar ilgirki sak dewridin tartip 40 - yillardiki Şerqiy Türkistan inqilabiğiçe 20 din artuq dölet qurğan, Turuk, Qazaq, Özbek qatarliq milletlerning şekillinişige asas bolup bergen, Komrajiwadek, Aqari mandadek, El farabiydek,Yusup has hajiptek, Mehmut Qeşqiridek, Elşir Nawayidek, Ehmet Yesiwidek buyuk mutepekkur, alim, peylasop, tilşunasliri bilen dunyada pehirlinişke heqliq bir milletning insaniyet teripidin untulup, Xitayning wehşi qirğinçiliqiğa qeliwatqanliği, medeniyet jehettin yawayi milletler qatarida saniliş girdawiğe élip kélingenligi, égilik we kişlik hoquqlirining dunya tarixida korulmigen sahta niqap içide depsende qiliniwatqanliği, erlirining qul, qizlirining didek orniğa çuşurup qoyiliwatqanliği qatarliqlarning 21-esirde yüz bériwatqanliği insaniyetni oylandurmiğiniğa men heyran.Biz insaniyet mediniyet oyğunişi güllep yaşniğan 20-esirde mustemlikiçilikning derdini yetküçe tarttuq, tarix bundaq heqqaniyetsizlik qiliwermeydu, perwerdigarning bizgimu buyriğini bardu, kişiler bizge qandaq zulum salğan bolsa perwerdigar ularni şuhil şekilde jazalaydu, muqeddes kitaplarda u " men deginimni qilimen, siler körisiler" degen. Biz Xitay oyliğandek asan yoqitiwetkili bolidiğan ular hem yoqitiwetken milletlerge ohşimaymiz. Xitaydin qélişmaydiğan seltenetlik tariximiz bar, tarix bizge zulumdin qutuluş pursitini yene béridu.

SUAL: Siz nezerde tutiwatqan isil eserler hazirmu yéziliwatamdu? bundaq eserlerning neşir qiliniş imkaniyiti qançilik? Xitaylarning til yéziqimizni yoqitiwétiş ihtimalliqimu barmu? bizni ular rastinla tarix sehnisidin yoqutiwetermu?

JAWAP: yéziliwatidiğu, Alim Abduşkur Memtiminning "Turan tarixi"; (Qedimqi merkizi asiya), "Uygur muqam hezinisi", "Qutadğu bilig hezinisi", Uygur pelesepe tarixidin omumiy bayan"; "Farabiy we uning pelsepe systimisi"; Uygur taş kemir seniti", "Uygur tebabiti we Ibnsina" qatarliq eserliri, Alim Turğun Almasning" Honlarning qisqiçe tarixi", "Uygur kilassik edebiyat tarixi", "Uygurlar"qatarliq kitapliri téhi yéqinqi yillarda neşir qilindi. Yena nurğun eserler yéziliwatidu. Bundaq eserler adette Uygur medeniyet qatlimidiki hazirğiçe mujimel bolup kéliwatqan çong-çong mesililerni yorutup bériş mehsidide yézilidu, bu eserlerni yéziwatqan aptorlirimizning medeniyet sapasi yoquri bolğaçqa Xitay hükümitige asanliqçe quyruq tutqazmaydu.

Ular Xelqimizning başqilar teripidin burmilinip ketken tarixini xelqaradiki Rus, Erep, Grik, Xitay qatarliqlardiki nopuzluq menbeler asasida, yenimu éniq qilip eytqanda Xitayning ejdatlirining düşmenlik neziri bilen ata-bowilirimiz heqqide yézip qaldurğan tarixiy materiyalliri, mol we rengga-reng yazma yadikarliqlirimiz, wetinimiz Şerqiy Türkistandin bolupmu ejdatlirimiz eyni deweirlerde paaliyet élip barğan keng ketken asiya daliliridin yéngidin-yéngi bayqiliwatqan arhiologiylik tépilmilardin we xelqimiz arisida saqlinip kéliwatqan tariximizğa ayit qimmetlik folklor bayliqliridin paydilinip bügünki zaman tarix ilimining neziriyilliri we emeliyitige asasen nur çaqnap turğan tariximizni qaytidin yorutmaqta. Bir milletning tarixi uning ejdatliri bésip ötken rohiyet, medeniyet we jemiyet tereqqiyatining şu milletning milliy haraktirida yitilgen köllektip ang juğlanmisi bolup bundaq bir murekkep hadisini qanaetlinerlik yorutup bériş yaki wehşilik bilen yoqitiwétiş unçe asan iş emes. Millitimizning yéqinqi zaman tarixi bésip ötken buran çapqunluq yillardiki medeniyat hadisilliri gerçe qanliq bedeller hesawiğa qolğa kelgen bolsimu, bu aççiq reyalliq bir tereptin millitimizning dehşetlik zulumğa qarşi turalaydiğan immonet küçini yetuldurdi yene bir tereptin milliy medeniyet işlirimizning rayon harakterini alğan halda uzluksiz tereqqiy qiliweridiğanliqidin ibaret neziriye asasini yaratti. Nurğun kişilerde Xitayning millitimizni yoqutiwétiş üçün élip barğan téroristik herketlerdin qattiq çoçup ketip hudini yoqutup qoyidiğan rohiy alametler koriliwatidu. Bu nowitide kelguside mewjut bolup turuş yaki turalmasliq mesilisidiki umitsizlikni keltürüp çiqiriwatidu. Unçiwala hoduqup kétişning yaki rohyi meğlubiyetçilik qilip asman örülüp çüşiwatsa astida manta yep olturuşning her ikkilisi xata. Qandaq qiliş heqqidiki sualğa hayajanlanmay turup qulaq salsaq Allahning iradisi bilen yurigimiz bir nerse deydu. Yürekning bu hil soqişi musteqilliq herkitimizge mol ilham bériştin başqa medeniyet sahimizdimu nadir eserlerning uzliksiz meydanğa kélişige sobiktip jehetin imkan hazirlap béridu.Bizning ziyalilirimizning yüki nahiyiti éğir, bir tereptin ular xelqimizni yeteklep méngiş jehette tarixta korulup baqmiğan qiyinçiliqqa duç kelse yene bir tereptin murekkep bolğan xelqara ahbarat-neşriyatçiliq kilimatining paydiliq we paydisiz bolğan türlük tesirlirige uçrimaqta. Nemila bolmisun ular xelqi bergen aq sütni halallap içiwatidu. Ularning rohi kotirenggu, iradisi çing, umitwarliqi yoquri. Eger ular Xitayning meniwi jehhettiki mustemlikisidin azraq bolsimu qutuluşni istise qatmu -qat muşkullukler bilen tolup ketken wetinimizdila eser elan qilişni istimey, bir qisim eserlirini weten siritida elan qiliş üçün yazsimu bolidu, undaq bolğanda qelemni erkin tewretkili, yürektikini digili we idilogiye sahesidiki mehsetlirimizni emelge aşurğili bolidu. Bir qisim ziyalilirimiz şundaq qiliwatidu, bir qisimliri bolsa çet'eldiki biz üçün paydiliq bu işni on tağning arqisidiki yétiş bes muşkul bolğan qiyin işmikin dep oylap qeliwatidu.
Bu xelq'ara weziyet we hazirqi zaman uçur tehnikisi bilimlirige sel qariğanliqtin başqa gep emes. (Ular xelqimiz soyup oqiğan bir qisim kitaplarni obdan bilidu, eger şundaq kitaplar bolsa xelqimizning çet'eldiki küçliri uni jan dep neşir qilidu.) unungdin başqa bu hil eserlerning az bolsimu wetende élan qiliniş imkaniyitimu bar lékin bekmu tes, bir parçe Uygurğa paydiliq kitapni Xitayning paylaqçiliri nahayiti asan biliwalidu (sir saqliyalmasliqtin ibaret ajizliğimizdin düşmen asan paydilinip ketidu.) çunki bir yahşi kitap neşir qiliş pilaniğa kiriş üçün başta Uygurlardin terkip tapqan 1) mes'ul muherirning, 2) işhana mes'ulining, 3) bolum mes'uluning tallişidin ötkendin kéyin çong bölümde şu çong bölümdiki yoquri inwandikiler, atalmiş siyasiwiyligi yoquri emeldarlar qatnasqan çong yiğin éçip, tizimliktiki kitaplarni neşir qilsa bolamdu bolmamdu bu heqte neççe kun talaş tartiş qilip qattiq tekşurgendin kéyin talliwelinidu. Bu basquçta kitapning eng esilliri şalliwetilidu.

Qalğanlirini pilanğa kirguzup her bir kitap heqqide Xitayçe arhip turğuzilidu anden yoqurğa qaritilip şallanğan qara tizimliktiki kitaplar we tallanğan teleylik kitaplar heqqide Xitayçe tepsili dokilat yézilip neşriyat mes'ulliriğa yollinidu, atalmiş mutehesislerning tekşurup bekitiştin kéyin ohşimiğan milletlerning tilida kitap jornal neşir qilidiğan çong bolumlerning we neşriyatning küçlük siyasiy otkelge mesul başliqlirining téroristik keypiyatta éçilidiğan, neççe kunge sözilidiğan yiğinida kitaplar qattiq tekşurulup bir qétim şallinidu. Bu qétim tizimlikke kirip qalğan ular başta bayqiyalmiğan yahşi kitaplar tizimliktin öçirilidu.

Axirida bir hil tizimlik teyyarlinip, kitaplar Henzuçe arhiplaşturulup neşriyattin bir derije üstün bolğan neşriyat- ahbarat idarisiğa yollinidu, ular her bir neşriyattin kelgen kitaplarning neşir qilinmaqçi bolğan tizimlikini neççe ay muzakire qilip, şallaydiğanlirini şallap bir tizimlik teyyarlap, emde neşir qilsang bolidu dep neşriyatlarğa çüşürüp béridu. Bular kitapning teqdiri belgulinidiğan birinçi çong otkel, buningdin ötkenlik kitapning resmiy neşir qilinidiğanliği emes. Téhimu éğir bésim peyda qiliwatqini towendiki ikkinçi basquç: buningda kitap 1) mes'ul muherrirning qattiq tehrirlişidin otidu, 2) işhana mes'uli üstidin körüp bekitidu, 3) melum bir yoquri inwandiki işençilik dep qaralğan kişi tekşurep bekitidu, 4) tehrir bolumining ikki yaki uningdin köp başliqi ayrim-ayrim halda tekşurep bekitidu, 5) neşriyatning kespiy xizmetlerge mes'ul basliqi tekşurup testiqlaydu, hem pikirini yazidu, 6) undin kéyin melum bir hökümetke işençlik dep qariğan pen mutehesisining körüp siyasiy jehettin bikitip bérişige mesile çiqip qalsa jawapkarliqqa tartiliş bedilige körüp bériş hawale qilidu, 7) kitap biçare tola tayaq yep halidin ketken Uygur mehbusqa ohşap qalğan halette Xitay döletlik hewepsizlik (jasusluq) idaresige qayitip kélidu, tekşurilidu. 8) neşriyat-ahbarat edarisi hadimliri we başliqliri qol qoyğandin kéyin ölgen yaki yerim jan halettiki kitap neşriyatqa qaytip kélidu. 9) neşriyat başliqi tekşürüp qol qoyğandin kéyin kitap zawutqa yolğa çiqidu, 10) bu jeryanda neşriyatning siyasi işlarni téhimu küçeytip yolğa qoyuş üçün quriwalğan omumiy işlar tehrir bolumining tekşurişi we testiqlişi bilen undin kéyin zawutqa yollinidu. Kitap çiqqandin kéyin 1, 2 ay içide 1) atalmiş XUARning teşwiqat ministerligi, 2) Xitay hükümitining mehpiy saqçi(jasusluq) idarisi, 3) yerlikke orunlasturulğan alahide hadimliri, 4) neşriyat-ahbarat idarisi, 5) ijtimayi penler akademiyisi, 6) jamaet hewepsizlik nazaritining munasiwetlik işhaniliri qatarliqlar eserning hökümet orunliri bekitip bergen halette çiqqan-çiqmiğanliğini tekşureydu. Mesile bayqalsa derhal uhturuş çiqirip kitapni çekleydu hem bu kitapni çiqirişqa qatnaşqan orun we şehislerni mesuliyitining az köplikige qarap qattiq jazalaydu.

Bularning her yili çiqiwatqan kitaplardin siyasiy xataliq izlep yazğan ilmiy maqale we pikirliri ming bet étirapida kitap qilinip, neşir qilinip hökümet orunliriğa mehsus bu jehette işlep bérip jan baqidiğan Uygurçini bilidiğan yallanma hadimlarğa, jamaet hewepsizliki orunliriğa, mehpi saqçi orunliriğa, neşriyat-ahbarat orunlirining mehpiyetlikni saqlaş işhaniliriğa, yoquri derijilik partiye-hökümet rehberlirige, hökümetning heqsiz ğalçiliqini qilidiğan ziyalilirimiz içidin çiqqan milliy munapiqlarğa huşyarliqni östürüş materiyali supitide tarqitip bérilidu. Ular segeklik bilen kitap materiyallirimizni küzütüp, waqti-waqtida hökümetke melumat yollap turidu.

Hökümet yoqarqi materiyallardin paydilinip, millitimizning ajizliq we küçlük tereplirini tetqiq qilidu hem bizni ajizlaştutuş, asimilatsiye qiliş jehettiki pilanlarni tüzüp çiqip xelqimizni çingraq tinğilimu qoymaydiğan haletke, jemiyitimizni üsti oçuq turmige ohşaydiğan zulimetlik dunyağa aylandurup qoyidu. Körünüşte hemme işlirimiz normaldek, tereqqiy qilmasliq xuddi özimizning horunliqidin kéliwatqandek ğayet zor, neççe milyon kişi qatnaşqan "sehne esiri"ni teyarlap Birleşken döletler teşkilati, Xelqara insan hoquqliri teşkilati, -Xelqara zorawanliq we qirğinçiliqning aldini éliş teşkilati, Yawropa itipaqi,şimali atlantik ehdi teşkilati, Xelqara pen-maarip teşkilati, ézilgüçi milletlerge hesdaşliq qilidiğan döleter, dunyawi meşhur şehisler qatarliqlarni we barliq insaniy hoquqliridin mehrum bolğan mezlum xelqimizni aldap, köz buyamçiliq qilip kelmekte.

Qarang mana bu her tereptin dez ketken kommnist Xitay hakimiyitining teşkiliy aparatliri otturisidiki özara işenç, mana bu Xitaylarning BDT pen-maarip teşkilatining yerlik milletlerning medeniyetlirini qoğdap qéliş ehdinamilliriğa emel qiliwatqanliqidin kélip çiqiwatqan "güzel" aqiwet. Mana bu siz köngül böliwatqan milliy medeniyitimizning güllinişi üçün "uluq" Xitay faşist hükümitining korsutiwatqan tirişçanliqliri. Ular nimidin şunçe qorqidu? qolida tomurning suniqi yoq xelqimizdinmu yaki hazirqi zaman türlik heq hoquqliridin mehrum bolğan ziyalilirimizdinmu? méningçe ular hemmidin bek bizning uzaq tariximizdin, özlirige peqetla ohşimaydiğan milliy medeniyitimizdin, reqiplirige tehdit bolup tuyilidiğan güzel diniy eqidimizdin, şunçe qilsimu héçqandaq yetekçisiz turupmu özgermeydiğan milliy oyuşqaqliq küçimizdin, mewjut bolup turuş üçün jan tikip yol izlewatqan kolliktip yoşurun engimizdin, yatlarğa asanliqçe buzek bolmaydiğan Uygurçe tepekkur engizimizdin téhimu yiğinçaqliğanda ölsekmu Xitayğa qenimiz qoşulmasliqtin ibaret heqiqettin bekraq qorqidu. Şunga bizning neşriyat-ahbarat işlirimizğa zeherhendilik bilen ziyankeşlik qilmaqta. Şundaq bolsimu bir qisim yahşi kitaplirimiz çiqti, çiqiwatidu, çiqidu. Xitay hazir maarip qorulmisini özgertip til yéziqimizni yoqutiwétiş suyqestide bolmaqta, bundaq qilsa yoqitimen dep mehsetke yétiş u yaqta tursun özige téhimu köp awariçiliq tepiwalidiğanliqini bilmewatidu. Ular jim-jit yatqan bir borining tumşiqini tatilawatidu. 50 yildin buyan Şerqiy Türkistanda uçriğan meğlubiyetlerni esliyelmeywatidu. Bu jeryanda bir Türküm Xitayğa Xitayning öz tili arqiliq taqabil turidiğan, öz millitini bu wehşi hökümetning türlik ziyankeşlikliridin saqlaydiğan ziyalilirimiz, inqilapçilirimiz, kesipdaşlirimiz yitişip çiqti.
Xitaylar bizge neşir qiliş imkaniyiti bermigen nurğun kitaplarni neşir qildi, men uni oquğandin kéyin közum eçildi, nimining heq nimining naheq ikenligini, kimning dost, kimning düşmen ikenligini we némining démokratiye némining mustebitlik ikenligini çüşendim. Meydanim éniq boldi, Xitay hükümitige bolğan öçmenligim téhimu küçeydi.Eger Xitayning millitimizge qaratqan zulumi muşu peti mengiwerse ularning Xitay tilini mejburi tangidiğan mekteplerning hemmisi Xitayğa qalidu, xelqimiz türlik sewepler we türlük qiyinçiliqlar tüpeylidin balilirini oqutmaydu yaki oqitalmaydu.

Buning sewebi mundaq 1) şaraiti bar bolğan kişilirimiz ming balaliqta çong bolidiğan bir balini Xitay qilip terbiylep çiqişni halimaydu, 2) xelqimiz iqtisadiy jehette qattiq talan-taraj qiliwitildi, bundaq ahwalda hem balilirini aliy mekteplerning yoquri oqutuş heqqini tölep oqutalmaydu, 3) eger bir Türküm ewlatlirimizni Xitay tilida terbiylise axirqi hesapta özining yéngiş tes bolğan téhimu küçlük reqiplirini yetildurip çiqidu, ular xelqimizning qelbide peyda qilğan jarahetni ewlatlirimizğa ming qilğan bilenmu untulduriwitelmeydu. 4) bizning medeniyat en'enimiz we tepekkur şeklimiz Xitay tili maaripini teb'i çetke qaqidu.... mana şundaq bir qatar sewepler tüpeylidin Xitaylarning bu qara niyiti xuddi" beş yilda Engiliyidin, on yilda Amerikidin eşip kitimiz" deginidek ham hiyal bolup qalidu.

Ular Hotende Uygurlarni Xitaylaşturuş üçün bir pilanni tüzüp Xitaylar bilen Uygurlarni arlaş oqutidiğan sinip açqan iken, oylimiğan yerdin Xitaylar Uygurlişip ketip bu sinipni taqaşqa mejbur boptu. Hitalaylar nimişqa Ruslarning tejiribisini qobul qilmaydiğandu, Ruslarning Gerbi Türkistan rayonida yürgüzgen Ruslaşturuş siyasiti néme boldi axir? Obiyektip riyalliqqa toğra kelmigen we yaman neyette élip bérilğan herqandaq herket şu herketning obiyektini bir mezgillik ziyan tartquzğini belen axirqi hésapta özlirining toligen neçe hesse artuq bedelliri köpüktek yoqqa çiqip hesret nadametni alidiğan qaça tépilmay qalidu. Xitay hükümiti xata qildi, özige özi awariçiliq tapti.

Ular dayim çong istiratigiyide yéngilidu, çünki adetlengen iptidayi tepekkuri bilen hüküm qilip dunya riyalliqidin yiraqlap ketidu. Şundaq bolğaçqa "qongamda iştinim yoq étim marjan buwi" dep ajiz milletlerni qural küçi arqiliq talan taraj qilip topliğan bayliqlarni diwanidek sanggilitiwélip dunyaning bulung puşqaqlirida yurup, özining wehşi qiyapitini niqaplap yurgini bilen xelq'arada héç qançe inawiti yoq. Bir qisim ajiz ellerning ularning pulini eliwalğiçe sining toğra dep, pulini hejlep bolğandin kéyin "sini körmidim" deyişimu şuning jumlisidin.Yiğinçaqlanğanda Xitay hükümiti Uygurlarğa qaratqan téroristik siyasetlirining undaq qilsimu, bundaq qilsimu béribir özliri kütkendek netije bermeydiğanliqini yéqin kelguside bilip qalidu. Ular téhi xelqimizge salğan kulpetliri üçün éğir bedel töleydu, xelqara sotlarda qattiq eyiplinidu, bizge qanliq qisaslirimizni alidiğan nöwet yitip kélidu. Dunyada axirlaşmaydiğan kéçe atmaydiğan tang yoq. Ular axiri tarixiy qanuniyetler aldida dunya xelqige, dert tartqan millitimizge tiz püküşke mejbur bolidu.

18/5/2002 Gérmaniye