Sherqiytürkistandiki Tenherket Türliri

Korash Atahan


Bizning yiraq qedimqi ejdatlirimiz, At üstide shungqardek uchidighan, arslannyürek soqashchi bolupla qalmay, öz nöwitide küchlük sporchilar idi.

Xitay Döliti Wetinimiz Sherqiytürkistanni besiwalghandin buyan, milliy alayidiliklirimizni yoq qilishqa orunup we milliy kimlikimizge alaqidar belgülerni her tereptin boghup keldi. Xitaylar til-yéziq, din, maarip we soda-sanaet qatarliqlargha oxshash, eneniwiy tenherket türlirimizning tereqqiyatighimu dölet térori wastisi bilen buzghunchiliq qilmaqta. Ular xelqimiz her-türlük tenterbiye paliyetliri bilen shughullansa, „Néme meqsiding bar?“, „Milliy bölgünchi“, „Térorest“ dep eyiplidi. Beden chéniqturghanlarni iddiyside mesile bar dep solap qoydi. 1997-yildiki Ghulja qirghinchiliqining kélip chiqishighimu, Xitay hökümitining Uyghur yashlirining teshkillinip, ammiwiy tenherket paliyetlirige uyushishini cheklesh qilmishi sewepchi bolghanidi.Bu qétimqi weqede xuddi xelqara Amnestiy raporida tilgha élinghandek minglighan Uyghur yashliri qanliq basturuldi.

Ölüm jasasigha höküm qilinghanlar, muddetsis késilgenler, eghir ten jazasi bilen türmilerde yétiwatqanlarning xitaygha qarshiliq körsitishige, Xitay pashistlirining Uyghur xelqining milliy kimlikini shekillendüridighan amillarning biri bolghan tenherket paaliyetlirimizge erkin izna bermigenliki sewepchi bolghanidi. Sherqiy türkistanning bashqa rayonlirida mana yoqarqi seweptin öltürülgenler, késilgenler, memuriy jazagha uchrighanlardinmu minglap misalgha élish mumkin. Xitayning bir milletning tenterbiye ishlirigha qaratqan, bu xil pashistik herketlirining aqiwetide Uyghurlarning jismaniy we meniwiy sapasi, érqiy alayidiliki özgirep, ilgirkige oxshaydighan qiyapetlerdin söz achqili bolmaydighan haletke keldi.Milletning ten qurulushi özgireshke___Uyghurlar xitaydek wijikleshke, chüshkünlishishke, eksiche xitaylarning beden sapasi yüksilip, milliy iradési küchiyishke___ bashlidi. Shundaqtimu Uyghur xelqi özlirining intayin cheklik ijtimayi heqliri we iqtisadiy ewzellikliri asasida mol yerlik kulturimizning terkiwi qismi bolghan tenherket we tenterbiye tüsini alghan her türlük meniwiy paliyetlirimizni perwish qilip, ewlatmu-ewlat uninggha warisliq qilip kelmekte.

Sherqiytürkistanliqlarda, Jümlidin Uyghurlarda mingdin artuq özige xas milliy alahidilikke ige her xil tenterbiye türliri bar bolup uning arxiologiylik we yazma tarixini miladidin ilgirki 3000-yillardin bashlashqa bolidu. Bularning ichide hazir xelqarada omumlashqan Neyze étish, Chawghantop oynash, Eghirliq Kötürüsh, Sekresh, Tiz yügiresh, Taghdin téyilish, Atbeygisi, Owchiliq we herbiy meshiq qatarliqlardin bashqa yene hazirghiche Uyghurlardila saqlinip kéliwatqan birqanche xil tenherket türi bar. Biz bu yerde „Uyghur örpi-adetliri“ dégen kitapta tilgha élinghan we Sherqiytürkistanda bügünmu keng tarqalghan we omumiy xelq yaqturidighan birqanche tenherket türini misal üchün qisqiche tonushturimiz.

Putbol


Sherqiytürkistanda keng tarqalghan tenterbiye türliri qanche yüzdin ashidu. Buning ichide putbol alahide orunda turidu.Putbol Sherqiytürkistanda qedimdin tarqilip kelgen tenherket türlirining biri bolup, U ejdatlirimiz terepidin keship qilinghan. Mundaqche qilip éytqanda „Putbol“ dégen nammu qedimqi Uyghur tilidin kélip chiqqan we shu asasta xelqaragha omumlashqan bolup, bu Hazirqi zaman buwaqlirimiz oynaydigha Balachuqtop we Uyghurlar at üstide oynaydighan oghlaq tartishish oyunining yene bir waryantidur.

Xelqarada nopuzluq tarixiy melumatlarda Ottura Asiyadiki Türkiy qewimlerning qozini tulumchilap soyup, ichige yel (hawa) toldurup ishlen'gen topni tépish usuli bilen qarimu qarshi qel'elerning ichige kirgüzidighan „Putbol“ namliq bir oyuni bar idi, déyilgen («Türk Qamusi», 29– tom, 384–bet) yene «Türk Milliy Medeniyiti» dégen kitabning 276– bétide putbol, chewgen oyunliri Hun, Tuchar dewridin buyan Türkiy qewimler arisida oynalghan» dégen ibariler bar.

Her türlük eneniwiy tenterbiye adetlirimizdin qarighandimu, Putbolning ejdatlirimiz teripidin ijad qilin'ghanliqi körünüp turidu. Derweqe, u chaghlardiki Top hazirqi zamandiki topqa pütünley oxshimayti. U chaghdiki Top/ Tep ottura esirde yashigha Uyghur alimi Mehmut Qeshqiri «Türkiy Tillar Diwani»da körsetkinidek, tulumche soyulghan qoza térisige yel qachilash, yip yögep kalleklesh, ösümlük we tere yunglargha oxshaydighan yumshaq nersilerni shar shekillde yögep, téyarlash qatarliq shekillerde hazirlanghan.

Uyghurlar arisida Putbol oynash uzaq tarixtin buyan örpi-adetke aylinip ketken. Biz maqalining bash teripide 1997-yilqi Ghuljidiki piwral qanliq weqesining kélip chiqishigha, Xitay hökümitining Uyghur yashlirining teshkillinip Putbol oynishigha ruxset qilmighanliqi sewep bolghanliqini tilgha alghan iduq. Dunyaning qeyiride bundaq bir yolsizliq bar!?Bunaq hadésiler xitaylar wetinimiz Sherqiytürkistanni ishghal qiliwalghan yérim esirdin köprek waqittin béri talay qétimlap yüz bérip kelmekte.

Sherqiytürkistanning Sheherdin uzaq, hazirqi zaman medeniyitining anche tesirige uchrap ketmigen yiraq yézillirida, Putbol oyinining eng iptidayi iznalirini tapqili bolidu. Uyghur baliliri orma waqtida bughday éngizi, küzde qonaq éngizi we xamanlarda éshek minip chewgentop oynaydu we oghlaq tartishidu. Uningdin bashqa muzay yaki qozining yéngila (tulumche soyulghan térisige saman tiqip yaki yel bérip) top yasap putbol oynaydu. Ular bu kengri seynada welley, aqsüngek, mükümükileng, Köch-köch we aghchaylam oynashtin tashqiri yip yögeshtin hazirlanghan yaki ikki kona tumaq ichige paxal, yung yaki paxta tiqip teyyarlanghan top bilen, chapanlardin qapqa (qel'e) yasap putbol oynaydu.

XIX Esirning 70– yilliri meshhur sodiger, meripetperwer zat Bawudun Musabayow sherqiytürkistandiki eneniwiy mekteplerde pen-téxnikigha ayit derslerni qoshup oqutushni yolgha qoyghan. 1883– Yili Artush sheherining Ékisaq kentide yéngi maarip yolgha qoyulup, deslep üch sinipliq mexsus penni mektep échilghan. 1885– yiligha kelgende zamaniwiy sekkiz sinipliq penniy mektep sélip, alte giktaar chongluqta tenterbiye meydani yasap chiqqan. 1885-yillardin kéyin bu xil penniy mektepler sherqiytürkistanning Ghulja, Altay, Chöchek, Qumul, Turpan, Qeshqer, Xuten rayonlirighimu kéngiyip yéngiche oqutush ishliri bilen birge, milliy tenterbiye oyunlirimizni qéliplashturush, zamaniwaiylashturush ishliri jush urup rawajlanghan. Herqasi sheherlerde tenterbiye meydanliri ara-arqidin yasalghan. Oqughuchilar bu meydanda yügürüsh, sekresh, yorghilap méngish, éghirliq kötürüsh qatarliq addiy tenterbiye meshghulatlirini élip bérishtin sirt, Chambashchiliq, Putbol, Tartishmaq (Arqan we Kaltek), Esir élish, we Tash keldi – Tash ketti qatarliq tenterbiye paliyetliri bilen meshghul bolghan.

1902– Yili Bawudunbay öz xirajiti bilen Rusiye we Türkiyige oqughuchi chiqiridu. Chetelde oqughanlar oqush püttürüp qaytqandin kéyin, bashqa eneniwiy tenterbiye türliri qatarida Uyghur Putbolchiliqimu zamaniwiylashqan, netijide sherqiytürkistanda Uyghurlar tunji bolup, zamaniwi putbol komandisi qurup chiqqan. Uzaq ötmey putbol pütün Sherqiytürkistangha tizla omumlashqan.

1927– Yili 7– ayda, Artushning Ékisaq kentide qurulghan Uyghur putbolchilar komandisi en'gliyining qeshqerde turushluq konsulining putbol komandisi bilen musabiqiliship, ularni birge qarshi ikki netije bilen, shwétsariyining ishtin sirtqi putbol komandisini nölge qarshi yette netije bilen yéngiwalghan.

Sherqiytürkistanda ikkinchi qétimliq Jumhuriyet qurulghandin kéyin Ghulja, Ili, Altay we Artush teweside yéngi echilghan penniy mekteplerde we milliy armiyening bezi qisimlirida Putbol komandilliri arqa-arqidin qurulup, tiz sürette muntizimlishishqa, közge körünüshke bashlighan. Wetinimiz xitay tajawuzchilliri teripidin ishghal qiliniwelinghandin kéyin, milliy tenterbiye ishlirimiz intayin chékinip ketken bolsimu, eyni waqitta éksaqta, Sherqiytürkistanning azat rayonlirida qurulghan putbol komandisining ezaliri gerche yashinip qalghan bolsimu, yéngi zaman putbol meydanidin orun aldi. Kéyin (1951– yili) yashan'ghan milliy armiye ofiserliri we yerlik déhqanlardin terkib tapqan bu Uyghur putbol komandisi Xitay döletide gherbiy shimal rayoni boyiche ötküzülgen musabiqe qatarliqlarda birqanche qétim chémpiyon bolghan.

Bügünki kündemu Putbol Uyghurlar eng yaqturup oynaydighan tenherket türlirining biri bolup, Sherqiytürkistanning oxshimighan sheherliride chong kichik Putbol komandilliri bar. Ularning sewiyesi Xitay döliti boyiche aldinqi qatarda tursimu, Xitaylar Uyghurlarning milliy kimlikini yoq qilish we uni xelqaragha untulduriwétish meqsidide memliketlik we xelqaraliq chong musabiqilerge qatnashturmaydu.

Xitay döliti teshkilligen Putbol komandilar qanche qilghan bilenmu xelqarada tonulmaywatidu. Éger qanche yillardin béri Xitay döliti özining Putbol komandisini Uyghurlardin teshkilligen bolsa, ezeldin bu türdiki tenherketke xushtar we mayir Uyghur xelqi, Özlirining bu jehettiki küchini, üstün maharetini dunyagha yene bir qétim tonutup qoyghan bolatti. Mana bu téxiche Sherqiytürkistanning Xitay téritoriysi, Uyghur xelqining Xitay döliti puqrasi bolup tonulmighanliqining we étirap qilinmay kéliniwatqanliqining yene bir janliq ispati.

Yighinchaqlighanda Putbol ejdatlirimizdin miras qalghan, xelqimiz eng yaqturup oynaydighan eneniwiy tenherket türlirimizning biri bolup, uning Sherqiytürkistanda téximu tereqqiy qilip, dunyagha tonulush istiqbali bar bolsimu Xitay dölitining pilanliq türde ujuqtiriwétish siyasitining qurbani bolup kelmekte.


Darwazliq

Sherqiytürkistanda keng tarqalghan tenherket türlirining biri Darwazliqtur. Uning wetinimiz sherqiytürkistandiki tarqilish tariximu 2-3 ming yillardin kam emes.

Darwazliq – Uyghurlarning uzaq tarixqa we milliy alahidilikke ige bolghan en'eniwiy tenherket oyunlirining biri bolup, uning tarixiy menbesi Uyghurlarning qedimki kök tengrige étiqad qilghan dewirlirige tutishidu.

Uyghurlarning dunyagha meshhur „Oghuzname“ éposida Uyghurlarning darwazliqigha ayit qurlar uchraydu. Tarixchilar kitapta teswirlengen Oghuzxaqanning yashighan dewrini, bügündin az dégendimu 7 ming yill ilgirige sürgili bolidighanliqini qiyas qilishmaqta. Qedimki ejdadlirimiz kök tengrige bolghan séghinish we uninggha bolghan yüksek hörmitini ipadilesh üchün yerdin muelleq turidighan égiz darlarni baghlap, her-türlük tenherket paliyetliri we ammiwiy murasimlarni ötküzüsh arqiliq özlirining tengri yükseklikige intilish rohini ipadiligen.

Ejdatlirimizning iptidaiy qarishida Uyghurlarning xaqanliri tengrining yer yüzidiki nurdin apiride bolghan perzrntliri bolup, dar üsti (textirawan) ge chiqish goyaki tengri makan'gha chiqqanliq we yaratquchi bilen birleshkenlik bolup hésablinatti.

Shunga Uyghur xelqning arisida dargha chiqidighan darwazni muqedesleshtüridighan, alahide ulughlaydighan we chong bilidighan adet hazirmu bar. Shu seweptin Uyghurlar dargha chiqishtin awal ibadet we qurbanliq késish qatarliq tentenilik murasimlarni ötküzüp, tengrining qudritige bolghan heyranliqni, yaratquchigha bolghan tengdashsiz söygisini ipadileydu.

Meydan we darning tiklinishi: dar uzunluqi yüz métir, kengliki atmish métir kélidighan jaygha tikilidu. Dar tüwrüki on métir etrapidiki uzun üch oq yaghachtin hazirlinidu. Öz-ara ulanghan yaghachning uzunluqi/égizliki ottuz métirdin artuq teyyarlinidu. Dar üstige taxta perde/Textrawan ornitilip, üsti teripi qizil shelper renglik rext bilen Kök gümbezi sheklide yasilidu.

Tiklengen daring üch bayriqi bolidu, taxta perde/Textrawan astigha üch métirliq yaghach toghrisigha baghlinip ikki béshigha yalang chighriq, uchma chighriq békitilidu ong terepke ilenggüch sheklide arghamcha téngip ikki uchini taxtayning ikki béshidin chigip qoyidu. Sol terepke yene arghamcha chigip diyamétiri ottuz santimétir tömür halqa békitilidu. Dar arghamchisi seksen ikki métir bolup oq arghamcha déyilidu. Uning bir uchi taxta perdining astigha, töwen uchini ottuzbesh yaki qiriqbesh gradusluq qilip yerge qozuq qéqip baghlaydu. Arqa tam arghamchisini dar tüwrükini tutup turidighan qilip, uni tüwrükning qarshi teripige baghlaydu. Yene dar arghamchisini kötürüp turidighan toqquz – on ikki métirliq ikki acha yaghach bolidu. Uni hawaz yaghichi dep ataydu. Arghamchining muqimliqini saqlaydighan, ikki terepke tartip turidighan perde arghamcha bolidu.

Lengger chüp (tengshek yaghach) alte métir we toqquz métirliq bolup yapilaq yaghachtin yasilidu. U hawa qarshiliqini peseytidu, darwazning tengpungluqini tengsheydu.

Darwazlarning xas murasim kéyimi bolup, Papaq, Selle, keshtilen'gen güllük puchqaqliq zer tutqan Tambal, Belwagh, Alma uruqi duxawa kalte chapandin ibaret. Undin bashqa dar yasighuchilar, yardemchi darwazlar we muzikantlarmu milliy qiyapetler bilen kiyinidu. Darwaz meydan'gha koldurma asqan rengdar yopuqluq atqa minip kiridu. Qarshi élish muzikisi chélinidu.

Dar üsti mahariti, arqan üstide yalangayaq méngish, olturup qopush, arqan'gha minish, arqanda mollaq étish, közini téngip méngish, putigha texse téngip méngish, taqlap méngish, yaghach ayagh bilen méngish, ghaltek (welsipit heydesh), dardin siyrilip chüshüsh qatarliqlar.

Chighriq oyuni yalang chighriqta pirqirash, belni chighriqta qoyup özini töwen'ge étish, özini arqigha étish, chighriq yaghichigha putining uchini élip turush, bir qoltuq arqiliq chighriqta turush, boshluqqa shungghush halitide turush, chighriq halqisigha bir putini bir teripige qoyup pirqirash, ikki halqigha putini sélip özini töwen'ge tashlash qatarliqlar.

Dar tétimliq saz – muzika sadasi bilen oynilidu. Darwazlar yalghuzla oynapla qalmastin, janbazliq, chewendazliq, sérikchilik qatarliqlar birge oynilidu.

Dargha chiqish bir xil alahide murasim tüsini alghan bolup, minglighan tamashibinlar darni chöridep, dar bashqurghuchigha egiship darwazning aman – ésenlikini tilep dua – tekbir qilishidu. Sherqiytürkistan darwazliri bélige héchqandaq «bixeterlik tasmisi» baghlimaydu. Shuning üchün Uyghur darwazlirining chebdesliki we héchnémidin qorqmas baturane rohi her qandaq tamashibinlarni heyran qalduridu.


Chélish

Chélish – Uyghur xelqining uzaq tarixqa ige en'eniwi oyunlirining biri bolup, nahayiti qedimki zamanlardin bashlap héyt – ayem, seyle-sayahet, toy – tökün qatarliq her xil ammiwiy paliyetlerde uruq we qebililer ara chélishish musabiqiliri élip bérip, palwanlarning gheyret – shijaitini sinash we tajawuzchilargha qarshi hebiy hazirliq qilish qatarliq seweplerdin adetke aylan'ghan.

Chélishish Sherqiytürkistanliqlarning yiraq qedimki ejdatliri teripidin keship qilin'ghanliqi heqqide melumat bar. Emma, uning owchiliq emgikining we tajawuzchilar we qebililer ara urush éhtiyaji asasida iptidayi jem'iyette peyda bolghanliqini perez qilish mumkin.

Sherqiytürkistanning Ürümchi muzéyida 1983– yili Barchuq (maralbéshi) ning chong tim xarabiliqidin tépilghan miladidin 10 nechche esir ilgirki dewrge ayit bir qizil sapal heykel saqlanmaqta. Bu heykelde ikki chélishchi rasa gireliship ketken. Bir chélishchi qarshi terepni sol yanpishigha alghan, yanpashqa chiqip qalghan chélishchi bolsa, peytni ching tutup, qarshi terepning sol téqimi bilen ong mürisige gire salghan qiyapet gewdilendürülgen. Bu meshhur heykelde teswirlengen ijtimayi hayatni we tereqqiyatni, Tarim oymanliqida kem dégendimu besh-alte ming yil ilgiri yashighan ejdatlirimizgha qeder sürüsh mumkin. Bu körünüsh del bizge hazirqi zaman Uyghurlirining chélishish halitini eslitidu. Bu xil chélishish merkizi asiyada yashawatqan xeliqler ichide peqet uyghurlarghila xas bolup, bu enene künümizge qeder xelqimiz arisida üzlüksiz dawamlashmaqta.

Mehmut Qeshqirining «Türkiy Tillar Diwani»da «Qiz bilen chélishma, tughmighan baytal bilen élishma» (Ⅰtom, 619–bet) dégen maqal uchraydu. Yuqiriqidek tarixiy pakitlar chélishning Uyghurlarning qedimki en'eniwi oyunlirining biri ikenlikini ispatlaydighan yene bir yazma yadikarliqtur.

Dunyadiki köpchilik milletlerning aditide chélishish ammiwi tenterbiyining bir xil en'eniwi shekli süpitide mewjud. Emma chélishish uslubi bir – birige oxshashmaydu. Jümlidin Uyghurche chélishishmu bashqa xelqlerning chélishish sheklidin perqliq halda özige xas milliy uslubqa ige.

Qeshqer, Qumul, Turfan, Hoten we uning etrapidiki rayonlarda Belwagh baghlash arqiliq, peqet bel tutup chélishish shekli asas qilin'ghan. Beldin bashqa ezalarni tutushqa, chemek sélishqa, charputlap yiqitishqa ruxset qilinmaydu.

Chélishish meydanigha chüshken ikki palwan bélige belwagh (pota) baghlaydu. A Terep B terepning, B terep A terepning belwéghidin tutidu. Meshqawul (Réfir) öz ara bel tutushush qayidige uyghun bolsa, chélishishqa komanda béridu. Shuning bilen musabiqe bashlinidu, kim yanpashqa élip qarshi terepni yerge yiqitalisa, shu kishi ghelibe qilghan hésablinidu. Utqan kishi meydanda qalidu. Uning bilen chélishishni xalaydighan palwanlar arqa – arqidin meydan'gha chüshidu eng axirida uning bilen bel sinishidighan adem chiqmisa, u shu meydaning chélishish palwani bolup qalidu. Bezide ikki palwan bir-birini qanche saetlep yéngelmey, bu meydan chélish axirlishidu. Sherqiytürkistanning Qumul, Turpan, Qutubiy, Beshbaliq, Manas, Altay qatarliq sherqiy we shimaliy rayonliridiki Uyghurlarning chélishish shekli qeshqerche chélishish sheklidin az – tola perq qilidu. Bu rayonlardiki chélishish shekli bir qeder qedimiyrek mundaqche qilghanda eskiriy uslubini saqlap qalghan.

Omumen, chélishish Uyghurlar arisida shunchilik keng omumlashqanki, yéza – kentler we chong kichik sheherlerde chélishish oyuni qish – yaz dégüdek étiz – ériq béshida, emgek meydanlirida xalighan peytte ötküzülüp turushtin tashqiri, her il we aymaqlar ammiwi murasimlarda kölimi chong bolghan chélishish paaliyetliri uyushturup turidu. Sherqiytürkistanliq erkekler chélishishni baliliq dewridin bashlap meshiq qilidu. Chélishishning eng deslepki meydani pishaywan supilliri, öylerdiki kigiz we palaslarning üstidur. Adette her bir mehelining, yurtning bir qanche neper chélishish palwanliri bolup, yurt jamaiti ularni alahide hörmetleydu we mushu mahirliri bilen pexirlinidu. Eger birer jayda chélishish bolidighanliqidin xewer tapsa, her qaysi yurt jamaetliri özlirining chélishchilirini élip, shu sorun'gha hazir bolidu.

Bügünki künde Uyghurche chélishish shekli milliy tenterbiyining muhim türliri qataridin orun élip, xelq'ara musabiqilerde öz alahidilikini toluq namayan qilishi kérekidi. Emma Xitay hökümiti Uyghurlarda omumlashqan Chélishish türining tereqqiy qilishini, millitimizning beden sapasining ösüshini, Uyghur xelqining dunyagha tonulushini xalimaydighanliqi üchün, Milliy tenterbiye türlirimizning engüshteri bolghan Chelish türi barghanche modidin qalidighan achchiq aqiwet kélip chiqiwatidu.


Oghlaq Tartish

Oghlaq tartishish – Bozqir Uyghurliri we Tengritagh Uyghurlirining eng qedimki kollektip eneniwiy at üsti oyunlirining biri bolup, u «atliqlar medeniyiti» dewrining yaldamisi. Sherqiytürkistanda qérindash xelqlerdin Tajik, Qazaq, Qirghiz we Mungghul qatarliqlardimu oghlaq tartishish keng omumlashqan.Bu oyun ademlerning baturluq we jenggiwarliq xislitini namayan qilidighan at üsti mahariti bolup, atni eng burun qolgha köndürgen Merkizi asiyada yashap kelgen Türkiy xelqler arisida barliqqa kelgenliki mueyyenleshtürülmekte.

Oghlaq tartishish oyunimu Uyghurlar we Uyghur nesillik bashqa xelqler arisida musabiqe sheklide toy –tökün, héyt – ayem, Ammiwiy murasim paaliyetliride uyushturulidu. Oghlaq tartishish köprek Tengri taghning jenubidiki keng Uyghur yéza bazarliri, charwichiliq rayonliri we sheherdin chetrek yéza – qishlaqlarda keng omumlashqan bolup, bundaq yurtlarning köpchilikide mexsus oghlaq tartishish maharitini yétildürgen chewendazlar bolidu. Ular oghlaq tartish xewirini anglighan haman alahide terbiyiligen atlirini minip, Il, aymaq, Yurt, Kent we Mehelliler boyiche sep tartip belgilen'gen oghlaq tartish meydanigha hazir bolidu. Oghlaq tartishqa qatnishidighan chewendazlarning sani cheklenmeydu. Oghlaq tartishish musabiqisige qatnishidighan ikki terep teyyar bolghandin kéyin, musabiqini teshkilligüchi shexs aldin teyyarlighan oghlaqni belgilen'gen orun'gha tashlap béridu. Shuning bilen musabiqe bashlinidu. Éti yügürük mahir chewendazlar bes – bes bilen at chapturup, oghlaqni burun éliwélishqa tirishidu. Oghlaqni yerdin élip üzengge astigha yaki téqimigha bésiwalghuchi oghlaqni bashqilargha tartquzup qoymasliq üchün nishan'gha qarap quyundek chapidu, Qarshi terep uni qoghlaydu, Yétishiwalghan chewendazlar at üstide turup oghlaqni talishidu, Shuning bilen bir meydan oghlaq tartishish jéngi bashlinidu.
Oghlaqchilarning bir qismi oghlaqni élip qéchish yönilishini tosidu. Éti küchlük, qawul chewendazlar ghujhmek boluwélip oghlaq talishiwatqan qizziq nuqtigha “Wurra, Wurra…!” dep warqirap bösüp kirip oghlaqni tartip chiqish üchün küresh qilidu. Mushundaq qayta – qayta talishish, tartishish arqiliq eng axirida kim oghlaqchilar topini yérip ötüp, bashqilarni arqida qaldurup, oghlaqni belgilen'gen pellige tashliyalisa (oghlaq tashlash nishani köpinche oghlaq tartishish meydanidin yiraqraq bolghan melum yurt ichidiki abruyluq bir ademning öyi yaki chetrek bir jaygha nishanlap sizilghan chember qilip belgilinidu) shu terep ghelibe qilghan bolidu. Oghlaq tartishta ghalip kelgen terep oghlaq tarishishni teshkilligüchiler teripidin alahide mukapatlinidu. Oghlaq tashlanghan öy igisi bu oyun sheripige ziyapet béridu, we meshrep uyushturidu yaki kéyinki nöwetlik oghlaq tartishish paliyitini uyushturushqa mesul bolidu. Utup chiqqan atlarning béshigha qizil tawar baghlaydu, chewndazlargha maddiy we meniwiy mukapatlar tarqitilidu.

Uyghurlar arisida yurt – mehelliler boyiche kolléktip ikki sep bolup oghlaq tartishtin bashqa yene tallanghan ikki chewendaz arisida yekkimu yekke oghlaq tartishish usulimu bar. Öz yurtlirigha wekillik qilidighan ikki chewendaz meydan'gha chüshkendin kéyin, teyyarlan'ghan oghlaq meydan'gha tashlinidu. Ular yerdiki oghlaqni tartishishqa bashlaydu, kimning küchi artuq, éti küchlük bolsa, shu kishi oghlaqni tartiwalidu, yekke tirkishish nahayiti jiddiy bolidu. Tirkishish netijiside oghlaqni qoldin bermigini ghelibe qilghan bolup hésablinidu. Bundaq yekke oghlaq tartishish kichikrek daire ichide élip bérilidu.

Sherqiytürkistanda At üstide oynilidighan oyunlar ichide oghlaq tartishishtin bashqa yene «at beygisi», «tengge élish», «qiz quwar»(Qazaqlarda), «at üstide küch sinishish», «yerdin yaghliq élish» we “Yerdin Gül élish” qatarliq en'eniwi oyunlarmu bar. Bu oyunlar küchlük jenggiwarliqni telep qilishtek alahidiliki bilen bügünki künde milliy tenterbiye paliyitining muhim türliridin biri bolup qaldi.


Janbazliq

Uyghurlar tarixta Büyük Asiya Hun Imperiyisi, Köktürk Imperiysi, Uyghur Urxun Imperiysi, Édiqut Imperiysi, Qrahanlar Imperiysi qatarliq küchlük herbiy döletlwerni qurghan xelq bolup, Ularda tenherket türlirining köp bolushini, ular yashighan alayide Jughrapiylik rayon keltürüp chiqarghandin bashqa ejdatlirimizning dunyaning herqaysi tereplirige qaritip élip barghan herbiy yürüshlirining tesiridinmu ayrip qarashqa bolmaydu. Uyghurlarda janbazliq (chambashchiliq) we chewendazliq (at üsti mahariti) ning qanche ming yillardin béri ewlatmu-ewlat dawamliship kéliwatqanliqining sewebini ejdatlirimiz yaratqan parlaq medeniyet tarixidin izdesh lazim.
Uyghur janbazliqni özige xas milliy alahidiliki we en'eniwi yerlik uslubi bilen Uyghur xelqining batur, qeyser, merdane xaraktéri we jasaritini ekis ettürüp béridu.
Uyghurlar musht mahariti, peshwa mahariti, kalla qoyush, aliqan mahariti, yelgumpisi mahariti, igizge sekresh mahariti, yanpash mahariti, yoshurun, ashkara we tiz hujum qilish mahariti, tash chiqish, tömür égish, pichaq étish, zerbini tosush we qarshi terepning tighini tutush mahariti, qilichwazliq, neyziwazliq, omutbazliq, kaltekbazliq, mollaq étish, uzaqqa sekresh, tosuqlardin ötüsh, ot chembirikidin ötüsh, köz baghlash, ateshpereslik qatarliq janbazliqning xilmu xil maharetlirige mahir. Uyghurlarning eneniwiy janbazliq mahariti ejdatlirimiz 10 ming yillardin béri yashap klegen shimaliy Tengritagh rayonlirida yeni meshhur Béshbaliq etrapida hazirgha qeder toluq saqlinip kelgen. Uzaqtin buyan dawam qilip kéliwatqan Uyghur janbazliqi hazir tereqqiy qilip, Uyghur janbazliq komandisi qurush bilen yigirme nechche orunda meshiq meydani, nechche yüzligen mektep, jamaet teshkilatlirida kolléktip – yekke meshiq qilish paaliyet orunliri barliqqa kelgen bolsimu, Xitay hökümitining bu herketke bolghan astirittin buzghunchiliqqilish herkiti sewebidin, tereqqiy qilip dunyagha tonulalmaywatidu.


Chewendazliq

Chewendazliq Sherqiytürkistanning yerlik spor türlirining biri bolup, U sheqiytürkistandiki xitaydin bashqa Uyghur nesillik xeliqlerning hemmisige tekshi tarqalghan. Uyghurlar we ularning etnik qérindashliri bolghan Qazaq, Qirghiz, Tajik we Mungghullar iptidayi owchiliq hayatidin bashlap at minip adetlen'gen xelq bolup, ular at üstide soqash qilish, yawayi haywanlar bilen élishish, oqya étish qatarliq köp xil at üsti paaliyetlirige mahir. Qedimqi Yunan Tarixchisi Petlomusning Büyük Iskenderning sheriqqe qilghan kingeymichilikliri heqqide yézilghan “Tarixname” dégen esiride Uyghurlarning yaramliq chewendaz we yéngilmes soqashchi ikenliki heqqide bayanlar xatérlengen.

Uyghurlar qedimdin tartip, at minishni özlirining selteniti dep bilgen. Shunga Uyghurda “At erning qaniti” dégen temsil bar. Sherqiytürkistanliqlar her qaysi xanliqlar dewride, at minish mahirliri eskerlikke, orda xizmetchilikige tallan'ghan. Hetta qiz – yigitlerning özlirige layiq tallishimu chewendazliqni, qeyser we baturluqni shert qilghan. Shundaqla chewendazliq Uyghur jamaetchilikning héyt – bayram, toy – tökün, seyle – sayahet künlirining qiziqarliq we jelp qilarliq köngül échish nomurliri bolup qalghan. Mesilen, at beygisi, oghlaq tartishish, at topi (Chewgen), at üstide tengge élish, at üstide küch sinishish qatarliq musabiqe sheklidiki paaliyettin bashqa her qaysi chewendazlar at üstide qilich oynishish, chiwiq chépish, at üstide neyze, omut, qalqan ishlitish, qarigha étish, at chapturup atning ong – sol yénigha özini tashlash, at üstide öre turush, at üstide tornek oynash, atning ong – sol yénigha özini yoshurup bösüp ötüsh, chékinip zerbe bérish qatarliq köp xil at üsti maharetlirini namayan qilghan.
Sherqwiytürkistan Xitay mustemlikisige chüshüp qalghan yérim esirdin buyan, Milliy tenterbiye herkitimizning tereqqiyatida kishining könglini ghesh qilidighan chékinish barliqqa keldi. Shu seweptin hazir, Uyghurlarning chewendazliq enenisimu, xelqaradiki qoghdash we perwish qilish pilanigha kirgüzülgen medeniyet türige iltimas qilish girdawigha chüshü qaldi.


Ordikam Oyuni

Xitay hökümitining Sherqiytürkistanda yerlik medeniyitimizge séliwatqan buzghunchiliqliri tüpeylidin xelq arisida qanche ming yillardin béri dawamliship kéliwatqan tenherket türliri asta-asata ghayip bolmaqta. Uyghur tenherket türlirining senet we kulturluq xususiyiti küchlük bolup, u muskulni chéniqturushni meqset qilipla qalmay rohni chéniqturush, iradéni küchlendürüsh we ishleshke qulay bolushtek alayidiliklerge ége.Uningdin bashqa yene bu türlük heriketlerge Uyghur xelqi tarixta ishengen tutem we dinlarningmu melum nisbette tamghisi urulghan.
Ordikam oyuni – Uyghur xelqining yoqarda tilgha kechken milliy en'eniwiy tenherket oyun türlirining biri bolup, asasen Sherqiytürkistanning jenubiy rayonliridiki Uyghurlar arisida uzaq zamanlardin buyan oynilip kelmekte.

Ordikam oyuni dalilarda, tüzleng mehelilerde, yaylaq – janggallarda, yéza – mehellilerning azade kochilirida oynilidu. Bu oyun üchün aldi bilen adem sanining az köplükige qarap chember sheklide meydan sizilidu. Andin shu siziq aylanmisi boyiche texminen her bir ikki métir ariliqqa birdin kichik orek kolinidu (orekning hejmi chay piyalisi chongluqida) kolan'ghan orekning sani qatnishidighan ademning sanidin biri kem bolidu. Chember sheklidiki bu meydanning otturisigha lighuchiq (bu türdiki oyunda ishlitidighan topning yerlik shiwide atilishi) heydep kirgüzülidighan bir ana (merkiziy) orek (bu orekchek “orda” déyilidu) kolinidu. Oyun'gha qatnishidighanlar özining boy égizlikige asasen özliri tallap yaratqan noghuch sheklidiki birdin kaltek tayaq hemde yumilaq yaki uzunchaq (bashmaltaqtin sel chongraq) halettiki bir dane yaghach balachuq(bala sözidin kelgen) teyyarlaydu. Oyun'gha qatnishidighanlar tex(hazirlanmaq) bolghandin kéyin bir komanda bilen teng chaqmaq tézlikide her biri, birdin orekni igilep anachuq(ana sözidin kelgen) hasa (Top uridighan kaltek) ni orekke solap turidu. Bu oyun Orek igisidin hoshyarliq we chebdeslikni telep qilidu. Eger kim orek igiliyelmigen bolsa shu kishi topqa mes'ul bolup, balichuqni meydan sirtidin top urush kaltiki bilen meydan ichige heydep ekirip, pem bilen meydan otturisidiki merkiziy orekke solash üchün heriket qilidu. Qalghan oyunchilar hem özining orikini, hem merkiziy orekni qoghdaydu. Her bir orekning igiliri topni merkiziy orektin yiraqlashturush üchün, orekke kirish éhtimali bolghan topni kaltek tayiqi bilen urup yiraqqa heydiwétishke heriket qilidu. Orek baqquchi mushu meqsette tayiqini orektin chiqarghan haman, orekke ige bolalmighan top heydigüchi pursettin paydilinip, chaqqanliq bilen tayiqini héliqi bosh orekke tiqiwalsa, bu orekning igisi ordisi(özining oyun bazisi)din mehrum qalidu – de, oriki (ordisi) ni igiliwalghan kishi ornida meydanning sirtigha chiqip qaytidin top heydeshke mes'ul bolidu. Oyun mushu xil usulda dewirlinip, araq-arqidin dawamlishiwéridu. Ariliqta oyunni téximu qizitish we ewjige kötürüsh üchün oyun bashliqining «köch! – köch!» dégen komandisi bilen teng, orek igiliri tayiqini kötürüp, öz ara orek almashturidu. Eger mushu «köch – köch» peytide oriki yoq top heydigüchi chaqqanliq bilen birer bosh orekke tayiqini séliwalsa, u orek shuninggha mensup bolup, bixestelik qilip kim orek igiliyelmigen bolsa, yéngilgen sanilip, shu kishi dawamliq top heydeshke mesul bolidu. Eger top heydigüchi balachuqni bashqilarning kütülmigende urup yiraqlashturushigha yol qoymay, epchillik bilen topni merkiziy orekke kirgüzüwalsa, shu haman bir qétimliq orek köchüsh (köch – köch) bolidu. Shu jeryanda her kim chaqqanliq bilen orek igilishi shert. Nawada orek igiliyelmey sirtta qalghini yene top heydep kélishke mes'ul bolidu. Eger ikki kishining tayiqi bir orekke sélinip qalsa, kimning tayiqi orekke baldur sélin'ghan bolsa, orek shu kishige mensup bolidu we utup chiqqan bolidu. Kim burun igiligen ordidin( bazidin) ayrilmay orek talishish yüz berse oyun bashliqi hökümi bilen yene bir qétim «köch – köch» qilinidu. Bu oyunni oynashta oynighuchilarning top kaltiki bilen bir – birining putigha yaki bashqa jaylirigha urushqa, balachuqni qoli bilen tutup oynashqa ruxset qilinmaydu. Oyun tertipige xilapliq qilghuchilar sézilse, u kishi oynashtin mehrum qilinidu yaki bashqa usullar bilen jazalinip tenbih bérilidu.

Ordikam oyuni intayin qiziqarliq tenherket türi bolup, chebdeslikini, hoshyarliqini, pem-parasetlik bolushni telep qilidu. Bu oyun kishining gheyritini, iradisini kücheytip, ittipaqliq éngini östüridu.


Koyla Top


SherqiyTürkistan tenherket türlirining köpliki jehette xoshna ellerdila emes dunya boyiche aldinqi orunda turidighan rayonlarning biridur. Milliy enenillirimizning xitay hökümiti teripidin yeklinishi, Xitay döwlitning, u türdiki tenherket oyunlirini resmiy shekilde qoghdimasliqi sewebidin kélip chiqiwatqan ziyanlarni xelqara medeniyet we örpi-adetlerni qoghdash teshkilatlirigha anglitish texirsiz ishlinishni telep qiliwatqan xizmetlerning biridur.
Koyla Top (Qach – qach) oyuni – Uyghurlarning milliy, en'eniwi tenterbiye oyunliridin biri bolup, u adettin tashqiri tézlik, chéwerlik, qeyserlik we hoshyarliqni telep qilidu.

Bu oyunmu ikki terep bolup, musabiqilishish sheklide élip bérilidu. Oyun'gha qatnishidighanlar köprek balilar we yashlar bolup, aldi bilen ular ikki sepke ayrilidu, adem sani cheklenmeydu, emma her bir sepke qatnishidighanlarning sani toqquzdin éship ketmeydu.

Koyla Top (Qach – qach) oyuni üchün yügürüshke eplik tüzleng yer yaki étizliq meydan qilinidu. Oyun meydanning chong – kichikliki qatnashquchilarning sanigha qarap sizilidu (adette bu xil oyun üchün teyyarlinidighan meydanning uzunluqi atmish – seksen métir, kengliki qiriq – atmish métir etrapida bolidu). Meydanning ikki teripige chember sheklide sizilghan top urush orni we qéchip baridighan jay orda(Baza) adette «koyla» dep atilidu.

Koyla Top (Qach – qach)oyuni üchün bir dane top (shaptul yaki örük üchkisige xam yipni orap, almidek chongluqta qilghandin kéyin, uni töt yaki sekkiz közlük qilip, oxshashmighan renglik yip bilen üstidin keshtilep chirayliq we chidamliq qilip böjep yumilap top sheklige kirgüzidu) we uzunluqi toqsan santimétir etrapida, tomluqi ketmen sépidek, top urush qismi (bir teripi) yapilaq shekildiki top urush kaltiki teyyarlinidu. Eger meydan kichikrek bolup top urush kaltiki bolmisa, kaltek, ornida qol bilen topni urup oynisimu bolidu. Köpinche qizlar we kichik balilar qolda urup oynaydu.

Oyun bashlashta ikki terepning komanda bashliqliri top urush tayiqini asmangha tashlap, tutqan yerdin üsti terepke besliship siqimdap mengip, axirda kim tayaqni toluq siqimdap turghan bolsa oyun bashlash hoquqi shu terepte bolidu. aldi bilen top urush hoquqini talishish oyunni qattiq qizitidu. Top urush hoquqi ayrilghandin kéyin, top urghuchi terep ezaliri top urush koylisi ichide retlik tizilip turidu. Qarshi terep ezaliri meydanda topni tutuwélish üchün eplik jay tallap, xuddi walibolchilardek orun igileydu. Top urghuchi terepke mudapie körgüchi qarshi terepning komanda bashliqi topni kaltekke toghrilap tashlap béridu.
Komanda ezalirining bir qétim, komanda bashliqi ( Rambatchi) ning ikki qétim top urush hoquqi bolidu. Top urghuchi urulghan top bilen teng meydanning qarshi teripidiki belgilen'gen koyla ichige kiriwalghuche qarshi terep topni turuwélip, top bilen uni uruwalsa, mudapiede turghan qarshi terep ezaliri nahayiti chebdeslik bilen gürride yügürüp bérip top urush koylisi ichige kiriwélishi shert. Eger belgilen'gen meydan'gha kirgüche ariliqta qarshi terep bilen ularning birer ezasini uruwalsa, ular top urush hoquqigha ige bolalmaydu.

Top urush hoquqi bar terepning ezaliridin birsi top urghanda kaltiki topqa tegmey yaki yiraqqa mangmay, qéchishni layiq körmise, koyligha kirip turup, ikkinchi eza urghandin kéyin shu kishi bilen birge qachsimu bolidu yaki kéyinki üchinchi, tötinchi top urghuchi bilen bille qachsimu bolidu. Ishqilip top urghan kishi choqum belgilen'gen rayon'gha qéchip bériwélishi shert. U yene purset kütüp, özining komandisidiki bashqa biri top urghan zaman top urush koylisigha qayta qéchip kéliwalsa, «esir»liktin qutulup, top urush hoquqigha qayta ige bolidu. Top urghuchi terep ezaliri topni belgilen'gen meydan ichide xalighan yiraqliqqa ursa boluwéridu. Lékin arqa terepke ursa yaki meydan siziqidin chiqip ketse «köygen top» (sésiq top) hésablinip top urush hoquqi almishidu. Musabiqe jeryanida top urghuchi terepning top urush nöwiti tügep, hemmisi qachalmay qamilip qalsa, u halda mudapie qilghuchi qarshi terepning ikki ezasi meydan ichide öz ara top pasliship, top urghuchi terepning belgilen'gen rayonigha qéchip bériwélishqa purset yaritip béridu. Bu purset ichidimu qéchip bériwalalmisa yaki qéchish jeryanida qarshi terep top bilen uruwalsa, yéngilgen bolup, top urush hoquqi almishidu.

Démek, Koyla Top (qach – qach) oyuni ene shundaq jiddiy tirkishish, dewr almishish ichide dawamlishidighan intayin qiziqarliq tenherket türlirimizning biridur. Bu oyunni yaxshi teshwiq qilip Olimpik musabiqillirining bir türige kirgüzgili bolghan bolsa, Milliy dawagha we xelqimizning maddiy we meniwiy menpeetlirige jiq paydisi bolghan bolatti.


Sarghaydi (chaqpelek)

Sarghaydi – Sherqiytürkistanda, jümlidin Uyghurlar arisida keng omumlashqan milliy, en'eniwi tenherket oyunlarning biri. Bu oyun qedimdin bashlap her xil héyt – bayram, murasimlarda shundaqla déhqanchiliqning arisal peytliride, köprek qish künliri yaki bash bahar künliride uyushturulghan bolidu.

Chaqpelek yaghach we yaghach chaqni méxanikiliq usul bilen gireleshtürüp yasalghan bolup, texminen on besh – yigirme métir égizliktiki moma yaghachqa, Yariya harwining chaqini kiydürüp, chaqning üstige yene ikki tal badra yaghach bir- birge jüplinip baghlinip yasilidu. Bu chaqning moma üstide mezmut turushni kapaletlendüridu. Oyunchilar uchidighan ilenggüch (arghamcha) lar chaqpelek üstidiki jüplime yaghachqa muqim békitilgen bolidu. Chaqni aylanduridighan yene bir tal yaghach moma (oq yaghach) yaghachning töwen teripige toghrisigha qilip muqim orunlashturulghan bolup, bu toghra yaghachning ikki teripide töttin sekkiz adem turup, bir xil tézlik bilen ong yönilishke qarap ittirilidu. Shuning bilen chaqmu bille aylinip, chaqqa baghlan'ghan ilenggüchtiki ikki (uchquchi) asta – asta kökke kötürülidu. Chaq qanchilik téz aylan'ghanséri ilenggüchmu shunche tézlikte barghanséri égizleydu. Bu oyunning peyda bolush tarixini, wetinimiz Sherqiytürkistan xelqining kök tengrige choqunush dewirlirige sürüp chüshendürüsh mumkin.
Bu xil oyungha Eger téni ajiz yaki béshi qayidighan kishiler qatnashsa, ilenggüch hawagha kötürülgenséri köngli aynip, béshi qéyip yaki qorqup,chirayliri sarghiyip kétishi mümkin. Bu oyunning mushundaq alahidilikke asasen, ejdatlirimiz uninggha Sarghaydi, dep nam bérilgen.
Bu oyunning özige xas qayide – yosunliri bolup, mexsus adem teripidin bashqurulidu.
Chaqpelek oyunining yuqiriqigha oxshashmaydighan yene bir xil waryantimu bar. Bu xil chaqpelekning momisi texminen sekkiz – on métirghiche égizlikte bolup, bu moma yerge tik qilip mehkem, midirlimaydighan halette kömülidu. Bu momining uchigha yenila Yariya harwa chaqi yaki sharikliq chaq kiygüzülidu. Chaqning üstige pilus (+) shekillik ikki basuruq yaghach mehkem baghlinidu. Bu bixeterlik tedbiri bolup, chaqning tasadipiy halda moma yaghachtin éghip ketmeslikini kapaletlendüridu. Chaqning chembirikige géométiriyilik tengpungluqi tengshelgen töt dane halqa mustehkem békitilip, bu halqilardin töt tal heriketlinish arghamchisi chüshürülidu. Bu arghamcha yüz kilogramliqtin artuq éghirliqqa berdashliq béreleydighan bolup, adette moma yaghachning égizlikidin ottuz – ellik santimétir kalte bolidu. Shunga u boshluqta muelleq halette turidu. Arghamchining töwen'ge chüshürülgen uchi ademning puti erkin patqudek ilmek qilip chigilidu, uchquchilar töt kishidin ashmaydu. Ular sol putini arghamchining ilmiki ichige sélip sol qolida arghamchini mehkem tutidu, uchush teyyarliqi pütkendin kéyin uchush komandisi bérilidu. Shuning bilen tört uchquchi tekshi rétim bilen ong putini yerge tépip, chaqpelekni heriketlendüridu. Buning bilen uchush dayirisi qush qanitidek kérilip, uchquchilar asta – asta yuqirigha yeni kökke kötürülidu we chaqpelekning aylinish oqigha mas halda hawada aylinish hasil qilidu. Uchquchilar égizrek uchushni xalap uchush maharitini namayan qilmaqchi bolsa, ular ong puti bilen yerni tépish sür'itini tekshi tézlitish we öz ara heriket jehette maslishish zörür. Eger uchushtin toxtashqa toghra kelgende, uchush sür'itini astilitip, yene shu ong puti bilen birdek yer tormuzi qilinidu.

Bu oyunmu Sherqiytürkistan xelqining milliy tenterbiye türige mensup bolup, yürek we öpkini chéniqturushta körünerlik paydiliq rol oynaydu.


Yangaqat

Yangaqat oyuni – Sherqiytürkistanda keng tarqalghan oyunlarning biri bolup, nishan'gha tegküzüshni meqset qilghan tenherket türlirining biridur. Bu oyun yangaq köp chiqidighan qeshqer, xoten, aqsu qatarliq rayonlardiki Uyghur yashliri arisida keng omumlashqan.

Bu oyun adette héyt – bayram we her xil seyle-sayahet paliyetliride oynilidu. Bu bir qeder addiy oyun bolup, qatnishidighanlarning sani cheklenmeydu. Kimning yangiqi bolsa shu sepke qétilip ixtiyariy oynawéridu. Bu oyun üchün tamning tüwige yaki tüzleng yerge on – yigirme yangaq sighqudek bir orek kolinidu. Oynighuchilar öz ara kéngiship, orekke yangaq atidighan chégra siziqi belgiliwalidu yaki tamgha bir parche taxtayni yantu tiklep taxtayning yuqiri teripidin peske qaritip bir yangaqni domilitidu. Shu yangaqning domilap bérip toxtighan yéri yangaq étish chégra siziqi qilinidu.

Qatnashquchilar muwapiq usul bilen kéliship orekke yangaq étish nöwitini belgileydu. Shu ret boyiche birinchi bolup yangaq atquchigha oyun'gha qatnishidighan her bir kishi oxshash sandiki yangaq yaki üchkilni béridu. Yangaq atquchi qolidiki pay qilip qoshulghan yangaqni «jüp» yaki «taq» dep ashkara jakarlap chégra siziqining sirtida turup orekke tashlaydu. Adettiki ehwalda orek bilen chégra siziqining ariliqi töt – besh métir etrapida bolidu. Eger yangaq atquchi «jüp» dep towlighan bolsa, orekke chüshken yangaqning sani jüp bolsa utqan hésablinip, bashqilar pay qilip qoshqan yangaq shu kishige tewe bolidu. Orekke chüshken yangaqning sani taq bolsa utturghan bolidu we oyun'gha qatnashqanlar qanche yangaq pay qoshqan bolsa, shunche yangaq tölem töleydu. Utquchida arqa – arqidin yangaq étish hoquqi bolidu. Utturup qoysa yangaq étish nöwiti almishidu. Her qétim orekke yangaq atqanda oyun'gha qatnashqanlar yuqiriqidek oxshash sandiki yangaqni aldin pay qilip tapshuridu. Yangiqi tügep oynashni xalimisa mejburlanmaydu. Bir orekte oynaydighanlar adette üch – töt ademdin ashmaydu.
Bu xil tenherket oyunining Uyghur yashliri arisida dostluq, barawerlik, Muhabbet, demokiratiye we kollektiwézimliq rohni yétildürüshte alayide ijabiy ehmiyiti bolup kelmekte.




Balachuq Top

Sherqiytürkistanda tarqalghan tenherket türlirining yash, jins we kesip türlirige qarap ayrilidighanlirimu bar bolup, bu jehhette kishining alayide diqqitini tartidu. Meselen: Balachuq Top, Tashtermek, Keshte top, walley, Aqsüngek qatarliqlar. Bu oyunlarning ichide Balachuqtop oyuni, 6 ayliqtin oqush yéshighiche bolghaan balilarning oyuni bolsa, qizlargha xas tenherket oyunlirining biri Keshtetop oyunidur.

Bu topta beden chéniqturush ishini Uyghur baliliri adette 6 ayliq bolghanda yeni bala ömiligende bashlaydu. Sherqiytürkistanda “6 ayliq bala atta olturalaydu” dégen neqle bar: Bala ömiligende ata – anilar topni domilitip balining ekélishini buyruydu. Buning bilen balining körüsh sézimi ashidu, ömilesh herikiti tézlishidu. Bala turalighanda, özi méngishini ögitish üchün topni domilitidu, buning bilen bala topqa qiziqip, uni tépip téz méngishqa adetlinidu. Kichik balilardin birqanchisi bolsa topni taliship, her terepke tépip qachidu.Bu del dunyagha meshhur Putbol musabiqisini kishige eslitidu.Ularning ichide kepsizrek balilar utup chiqidu. Balining tili sözge rawanlashqanda, chonglardin biri «bir, ikki, üch» dep topni yerge urup sanaydu. Buning bilen bala sanaqqa öginidu we topning yuqiri, töwen örlishige qarap közi chéniqidu. Bular hemme Uyghur ailisige omumlashqan adet, yuqiriqilar bilen chéniqqan bala mektep yéshigha yetkende, musteqil halda her türlük toplarni oynash basquchigha köchidu.


Keshte Top

Keshte Top – Uyghurlarda omumlashqan en'eniwi tenherket türlirining biri bolup, uni asasen qizlar oynaydu.

Uyghur qizliri topni özliri yasaydu. Ular qurughan shaptul üchkisige paxta yipini yögep almidek bolghanda üstini her xil güllük yiplar bilen keshtilep bézeydu. Bundaq top yerge urulghanda téz kökleydu(örleydu) we top ichidiki shaptul üchke méghizi muzikidarliqqa ige shiriqlighan bir xil awaz chiqirip diqqetni jelp qilidu.

Bu chaghda birqanche qizbala birliship shertlik top oynaydu. Uning qoshaqliri mundaq:

Ikki sekkiz on alte,

On altini kim yazdi,

Akam bilen men yazdim,

Ishenmiseng sorap baq,

Hesel élip yalap baq.


Uningdin kéyin «lam – jim» dep top oynighuchi topni tutuwélip jim turidu. Bashqilarmu gep– sözsiz midir qilmay turushi shert. Kim xilapliq qilsa oyundin qalidu (yéngilidu) yaki alqinigha bir – ikki shapilaq yeydu. Téxi yatliq bolush yéshigha yetmigen qizlar arisida bu xil topni naxsha – qoshaqning rétimige maslashturup oynash aditi omumlashqan. Oyunning sherti süpitide, topni qachurmasliq, qoshaq oqughanda duduqlimasliq, qoshaq topning örlesh – chüshüshige maslishish, buninggha xilapliq qilghuchilar oynash nöwitidin qalidu. Top oynash mahirliri qoshaqni yaxshi éytish bilen, topni aliqan bilen yerge urup örligende qol dümbiside toxtitip siyrildurup aliqan'gha chüshürüp qayta yerge uridu. Xelq arisida Keshte top qoshiqining türliri köp bolup, bir qeder omumlashqanliri mundaq éytilidu:

Chégichi, bughdayghéchi,

Ermeni doghdayghéchi.

Kéchilep zowani qoy,

Zowining qaysi qizi.

Eng kichik wapa qizi,

Wopini wapa démenglar,

Wopa yalghanchi bolur.

Wopidin köre bowangni tap

Bowa bek yaxshi bolur.
Bu türdiki oyunlar qizlarning beden we rohiy güzellikining yétilishige paydiliqtur.


Tashtermek

Tashtermek oyuni bezi jaylarda chakom oyuni depmu atilidu. Bu xil tenherket oyuni Uyghur qiz – chokanliri arisidiki uzun tarixqa ige en'eniwi oyunlarning biri bolup chirayliq tashlar we kichik kökleydighan(öleydighan) yel top bilen qoshup oynilidu.

Bu oyunni ikki – üch qiz siliqlitilghan besh dane shaptul üchkisi yaki besh dane chirayliq renglik tash bilen oynaydu. Tashlarning biri yoghanraq bolup, u anachuq, kichikrek töti balachuq bolidu. Bu oyun alte basquchqa bölinidu. Aldinqi besh basquchta tashlarni bir qolda siqimlap turup, anachuqni barmaqning uchi bilen yuqiri étip balachuq tashlarni yerge chachidu. Yuqiri atqan anachuq tashni yerge chüshürmey tutuwélish kérek. Anachuq tash yerge chüshüp ketse, yaki balachuq tashni yerdin alghuche midirlitiwetse, yaki qoligha alghan balachuq tash anachuq tashni tutquche chüshüp ketse, uning oynash nöwiti bashqilargha almishidu. Ikkinchi qétim nöwiti kelgende, toxtap qalghan yéridin dawamlashturidu. Bu oyunda her bir basquchning heriketke maslashturup éytilidighan qoshiqi bolidu.

Birinchi basquchta besh tashni ong qolda siqimlap turup, anachuqni barmaq uchi bilen yuqiri étip töt balachuqni yerge chachidu we anachuq tashni yaki yel topni yerge chüshürmey turuwalidu. Andin anachuq tashni yaki yel topni yuqiri étip, chüshkiche balachuq tashtin birni yerdin chimdip élip anachuq tashni yerge chüshürmey tutuwalidu. Bashqa tashlarmu mushundaq oynilidu. Buning qoshiqi mundaq:

Chakom – tamakom,

Kichiki – kélinchiki,

Kümiki, kümüchiki,

Böliki bilezüki

Ikkinchi basquchta birinchi basquchtek bashlinip, balachuq tash ikkidin élinidu we bu heriketke mas qoshaq éytilidu:

Chong üzüm, cholpan közüm,

Chong xata qilghan özüm.

Chong bolay chokan bolay,

Yaxshi yargha yar bolay.

Üchinchi basquchta yerdiki chéchilghan tashni birinchi qétim üchni, ikkinchi qétim axirqi birini alidu. Buning qoshiqi mundaq:

Üch özüm,

Üchni men toldurimen.

Üchni men toldurghiche,

Sizip kéter qara közüm.

Tötinchi basquchta balachuq tashni yerge top qoyup top alidu. Buning qoshiqi mundaq:

Tok – tok, qosh tok –tok,

Bu oyunda utturup, bashqidin oynashqa yoq.

Beshinchi basquchta besh tashini biraqla chachidu we anachuq tashni ayriwalidu – de, uni yuqiri atidu. Chüshkiche balachuq tashtin birni sol qol astigha kirgüzüwalidu – de, anachuq tashni tutuwalidu. Sol qol astigha bir tashni élish, bashqa tashni midirlatmasliq shert. Qalghan üch tashmu sol qol astigha birdin kirgüzülidu. Buning qoshiqi mundaq:

Hoyla, hoyla bir hoyla,

Hoyla, hoyla ikki hoyla.

Hoyla, hoyla üch hoyla,

Hoyla, hoyla töt hoyla.

Dep töt tashni yerdin salamet séyriwalidu – de, chikka – chikkang bir she (sheher) deydu. Bu utqanliq – sheher alghanliq bolidu. Shuning bilen altinchi basquch ayaghlishidu.

Tashtermek oyuni herkiti balilarning beden güzellikini közining körüsh quwitini ashurushqa yardem béripla qalmastin, chaqqan we pem – parasetlik bolushqa yétekleydu.


Walley Oyuni

Wallay oyuni Sherqiytürkistanda keng yéza-qishlaqlarda we bir qisim sheherlerde keng oynulidighan tenterbiye herketlirining biri bolup, uni xelqara tenherket türlirige kirgüzüshke bolidu.
«Walley» – Uyghur tilida hayajanlinish, ghemze qilish, naxsha éytish, tiz qéchish, dégendek menilerde kelidu. U anilar balilarni uxlatqanda, bezi sopilar ramizanda axshamliri alligha chiqqanda éytidighan “Alley” dégen naxshilliri bilen alaqidardur. U yene Mueyyen ahang yaki ritimning isharilik belgisi bolup, u kishilerning chellesh, qarigha étish qabiliyitini östüridighan qol we put qatarliq beden ezalirining küchini ashuridighan, öpkining ishlesh iqtidarini kücheytidighan we yürekni tawlaydighan bir xil en'eniwi oyunning namidin ibaret. Qachqan yaki yügürgen adem, melum rétimge keltürüp walley, walley, walley…dep towlap yügireydu.

Bu oyunda mexsus meydan we alahide qoral telep qilinmaydu. Qatnishidighan adem sanimu cheklenmeydu. Ikki kishi qarimu qarshi oynisimu, yaki bir qanche kishi ikki sepke bölünüp oynisimu boluwéridu.

Walley oyuni üchün adette tüz ketken uchuq meydanning bir chétige yadirosi ellik santimétir kélidighan bir chember sizilidu. Bu chemberning merkizige anayaghach (balachuq uridighan kaltek)ning uchi patqudek yigirme – yigirme besh santimétir etrapida bir uzunchaq orek kolinidu. Oyun'gha qatnashquchilar eger balachuqni ana yaghachning uchida toxtitip urushni shertleshken bolsa, orek kolanmisimu bolidu. Ana yaghachning uzunluqi texminen seksen santimétir, tomluqi alte santemétir etrapida kélidighan qattiq yaghachtin siliq qilip yasilidu. Balachuqning uzunluqi on – on besh santimétir, tomluqi bashmaltaq qoldek bolup, qariyaghach yaki yulghun'gha oxshash qattiq yaghachtin ikki béshi oq sheklide yasilidu.

Oyun'gha qatnashquchilar ikki sepke bölün'gendin kéyin, ikki tereptin birdin kishi otturigha chiqip oyun bashlash hoquqi talishidu, axirida oyun bashlash hoquqigha érishken terepning ezaliri ret – réti bilen balachuq uridu. Qarshi terep ezaliri meydan'gha tarqilip urulghan balichuqni hawadin yerge chüshkiche ariliqta turuwélishqa tirishidu. Eger turuwalsa balachuq urghuchi terepning top urush hoquqi «köygen» hésablinip, balachuq urush hoquqi qarshi terepke ötidu. Eger balachuqni hawadin tutuwalalmisa, u halda balachuq chüshken yerde turup, balachuqni orekke toghra qoyulghan ana yaghachqa nishanlap atidu. Balachuq belgilen'gen chember ichige chüshse yaki chember merkizidiki orekke toghra qoyulghan ana yaghachni soqup chiqip ketse, «utqan» bolup, balachuq urush hoquqi almishidu. Eger balachuqni chember ichige chüshürelmise yaki ana yaghachni soqalmisa, u halda balachuq urghuchi terep balachuqning chüshken yéridin ana yaghach bilen balachuqni chékip örlitip qayta – qayta üch qétim yiraqqa uridu. Shuning bilen balachuq qeyerge bérip chüshse, shu yerdin bir ölchem bilen chamdap balachuq urush chembirikigiche sanaydu. Bir terepning érishken nomuri (chamdam sani) qachanki ikki qarimu- qarshi terep aldin kéngiship békitken nomurgha yetse, shu terep ghelibe qilghan hésablinidu, qarshi terep yéngilidu. Buning bilen yenggen terepning her bir ezasi balachuq urush merkizidin bashlap uda üch qétimdin balachuq uridu. Bu chaghda urulghan balachuqni qarshi terep tosuwélishqa yaki tutuwélishqa bolmaydu. Shundaq qilip balachuqning chüshken ariliqi chemberdin barghanséri yiraqlishidu. Yéngilgen terepning ezaliri buning bedilige balachuqning eng axirqi nuqtisidin chemberge qarap tinmay «walley, walley, walley…», dep muzikidarliqqa ége warqirap yügüridu. Ariliqta tinmay (dem éliwalmay) nishan'gha yétip kéleligen bolsa mejburiyettin xalas bolidu. Eger «walley» towlap nishan'gha yétip kelgüche tiniwalghanliqi sézilse, yenggen terep balachuqni tin'ghan yerdin bashlap yene bir qétim uridu. Yéngilgen terep yene shu balachuq chüshken axirqi chektin bashlap «walley, walley, walley…!», dep towlashqa mejbur bolidu. Öpke we yüriki chidamliq kishiler elwette «walley, walley, walley…!» towlash mejburiyitini yaxshi ada qilidu, uning eksiche bolsa mejburiyet barghanséri éghirlishidu. Qayide boyiche wslley towlash sherti béjirilip bolghandin kéyin bir qétimliq oyun axirlishidu. «Walley» oyunining jeryanidin qarighanda, u hem qiziqarliq, hem ehmiyetlik oyun bolup, uningda bedenni chéniqturushqa we eqil – parasetni östürüshke munasiwetlik nurghun amillar öz ara gireliship ketken.


Qara – Qara Qushlarim Oyuni

Bu oyun Sherqiytürkistanda keng tarqalghan tenherket türlirining biri bolup, balilarda kolléktipni söyüsh, weten-milletni qoghdash, riqabet éngini ashurush, bedenni chéniqturush we milliy angni yétildürüshni nishan qilghan bolup, uningda «ayrilghanni böre yer» dégen idiye eks éttürülgen.
Bu oyun mundaq oynilidu: balilar arisidin bir yéshi chongraq qiz Anaqush bolidu, qalghanliri balaqush bolidu. Bala qushlar Anaqushning arqisigha tizilip, bir – birining chapini yaki könglikining arqa péshini mehkem tutup, zenjirsiman sep hasil qilidu. Balilar arisidin chaqqanraq biri asmandiki turnilarning sépidek retlik tizilghan balilar sépini yérip parchiliwétidighan Shungqar yaki lachindek bir yirtquch qushning rolini alidu. «Anaqush» bilen hujumchi qush bolghan bala otturisida drammatik bir shekilde diyalog bashlinidu:

Yirtquch qush: qara – qara qushlarim

Arqangdiki némering?( némilliring demekchi)

Anaqush: ushshaq – ushshaq ballarim (balilirim)

Yirtquch qush: manga birni bersengchu?

Anaqush: küchüng yetse alsangchu?

Buning bilen yirtquchqush bolghan bala qatar tizilghan sepke hujum bashlaydu. Ana balilirini jan tikip qoghdaydu. Ana qaysi terepke qanat qaqsa balilirimu septin üzülmey anigha egishidu. Nawada balilardin biri bixestelik qilip septin üzülüp qalsa, ulargha hujum qiliwatqan hujumchi bala uni «olja» qiliwalidu. Netijide hujumchi ghelibe qilghan bolidu. Eger «olja» alalmisa yéngilgen hésablinidu. Bu oyun mushu shekilde dawamlishidu.


Aq Térek, Kök Térek


Sherqiytürkistan balilirining birinchi mektiwi, balilar oyunliri tüsini alghan, hayatning egri-toqay, riqabet we japa-mushaqetlirini téma qilghan tenherket türliridur. Aq térek, kök térek_ oyuni xaraktér jehettin yuqiriqi oyun'gha asasen oxshishidu. Perqi bu oyun'gha qatnishidighan balilar ikki qarimu qarshi sep bolup tizilip, bir – birining qolini mehkem tutushidu we bir – birige qarimu qarshi halda qoshaq éytishidu:

1–Ret:

Aq térek, kök térek

Bizdin sizge kim kérek?

2–Ret:

Tumaristek qiz kérek

1–Ret: batur qizning isim kim?

2–Ret: ismi uning melikem.

1–Ret: küchüng yetse al kélip, sépimizni sen yérip!

2–Ret:

Chiwiq bilen urimiz, Kempüt bérip aldaymiz.

1–Ret:

Uningghimu unimaymiz, Küchüngnimu sinaymiz.

Buning bilen tartishmaq bashlinidu. 2–Ret 1–retning arisidin bösüp ötmekchi bolidu. Uninggha 1–rettiki balilar yol qoymaydu. Netijide sep boyiche öz ara sinishish bashlinidu. Nawada qaysi terep sepni yérip ötüp kételise, qoli ayrilip ketken balini «olja» alghan hésabta shu terep öz sépige qoshuwalidu. Qarshi terepning sépidiki balilar «olja» élinip tügise, u terep ghelibe qilghan bolup bir dörem( qétim) oyun axirlishidu.



Tepküch

Sherqiytürkistanda buningdin bashqa yene nurghun balilar oyunlirini körsitish mumkin.


Tepküch– Uyghurlar arisida keng omumlashqan balilar oyunlirining yene bir türi bolup, uzun tarixqa ige. Mehmut Qeshqiri özining «Türkiytillar Diwani» (Ⅰtom, 501–bet) namliq esiride: «tepküch– dügilek qoghushunning töshükige öchke chupurini ötküzüp, balilar tépip oynaydighan oyunchuq», dep chüshendüridu. Tepküchni köprek qizlar, bezide oghul balilarmu oynaydu.

Tepküch adette chongraq tinkepul, yarmaq töshükige öchke chupuri yaki xorazning renglik boyun péyi ötküzülüp yasilidu. Tepküchning tüw teripi (tinkepul qismi) éghirraq bolush kérek. Shundaq bolghanda, tepküch hawagha qangqip putqa chüshkende dachen qismi tépishke mas kélidu.

Tepküchmu bashqa oyunlargha oxshash musabiqe shekilde bir nechche bala bir terep bolup kolléktip yaki yekke halda oynilidu.

Tepküch asasen püt arqiliq maharet körsitish oyuni, bu oyun üzüldürmey aldiche tépish, arqiche tépish, bir putini yerge tirep yene bir putining yüzi bilen tépish, ong puttin sol putqa élip tépish putning ich yéni bilen tépish, sekrep chiqip putini almashturup tépish, putining tashqi yéni bilen tépish, öz ara udul turup nöwet bilen tépish qatarliq köp xil tépish shekillirini öz ichige alidu. Tepküch qachan tepküchning putidin ayrilip yerge chüshüp ketse, tépish nöwiti qarshi terepke ötidu. Tepküch gerche put maharitini asas qilsimu, lékin u pütün bedenni mas heriketlendürüshni telep qilidu. Yene bir tereptin tepküch közning körüsh sézimchanliqini ashuridu, shuning üchün bu oyun hazir milliy tenterbiye paaliyetlirining bir türi bolup qaldi.

Yighinchaqlighanda, Sherqiytürkistan kollektip we shexsiylerni asas qilghan halda élip bérilidighan her türlük tenherket sheklini alghan paaliyetler eng köp ijat qilinip, insaniyetning bu jehettiki medeniyet xezinisige aylanghan bir tupraqtur.Bu oyunlarni tenterbiye nuqtisidinla emes belki ulargha alaqidar tibabet, tarix, din, til, heriket, pisxika, söz we senet qatarliq oxshimighan tereplerdin tetqiq qilishqa we uningdin kelgüsi ewlatlargha paydiliq jewherlerni süzüp élishqa toghra kélidu.
Yoqarqi tenherket oyunlarni oynimay, uyghur yimeklirini yimey, Uyghur kiyimlirini kiymey chong bolghan balilar sözsizki Uyghur perzentlirige oxshimaydu we hayatini chüshendürüsh qiyin bolghan bir türlük ghéripsinish tuyghusi ichide yashaydu.
Wetinimiz sherqiytürkistan mustemlike bop qalghandin kéyin, Xitay tajawuzchilliri Uyghur xelqini assilimassiye qilip tügütiwetish üchün, özining hakimiyet jehettiki üstünlikini ishqa sélip we arimizdiki iradesi ajiz mangqurtlardin paydilinip, Uyghurlarni hedep bu enenige aylinip ketken beden we rohni chéniqturush paliyetliridin, yerlik yimeklerdin, yerlik Kéyim- Kécheklerdin waz kéchishke bilinmigen bir shekilde mejburlimaqta.


(Bu maqala „Uyghur Xelqining Örpi-adetliri“ dégen kitaptiki mezmunlar asasida tüzüp chiqildi. Bizni bu heqtiki Matériyal bilen teminligenlerge ching qelbimizdin minnetdarliqimizni bildürimiz.)



06/07/2007 Gérmaniye, Frankfurt