Uyghurlarda Islam Dini We Tereqqiyat
Maqala Aptori:Sewda
Men bu yerde en'eniwiy islam eqidilirige mehkem baghlinip, shu asasta öz diniy wezipilirini ornigha keltürishke tiriship kiliwatqan klassik musulman eqidisige emel qilidighan xelqimge xitap qilishni meqset qilghan emesmen. Men bu yerde toxtalmaqchi bolghinim, wetinimiz milliy musteqilliq herikitide intayin muhim orun tutidighan islam eqidilirining zamanimizda qandaq chüshinilishi kirekligini bilelmey yürgen we islam diniy chüshenchiliri bilen uchurishish pursiti bolmighan, yaki az- tula islam klassik eqidiliridin xewerdar bolghinidimu, ögen'gen ilim- pen, herxil pen- téxnika bilimliri bilen anglap kiliwatqan islam eqidilirini kilishtürelmey, islam dinidin gumanlinip yaki itiqadini mustehkemliyelmey yürgen 'bilimlik' yash uyghurlirimiz bilen islam dinini erkin mulahize qilip, bu heqtiki pirinsipal mujmellikler üstide talash- tartish qilishnila meqset qildim.
Méning qarishimche, herqandaq bir eqide _ u meyli matériyalizimni asas qilsun yaki idializimni asas qilsun, mutleq türde eng mukemmel birer pikir qilish sistémisi asasida tetqiq qilishqa bolidighan pelsepelik asasqa ige bolishi shert. Eng bolmighanda 18- esirdin bériqi dunya ene shundaq bir pikir qilish quraligha asasen öz eqidilirini belgileshke tiriship kelmekte.
Uchughiraq étqanda, yéqinqi ikki esirlik dunya insanlirining eng zamaniwiy qismi kainatning mutleq sistémiliq qanuniyetler bilen heriket qilip kiliwatqanlighini kunsayin chongqur tonup yetmekte. Bu xil tonush, kainatning yaratquchisini biwaste toniyalishi bilen munasiwetsiz halda muweppeqiyetlik algha ilgirlimekte. Hetta kainatning yaratquchisini biwaste toniyaliduq digüchilerning mutleq köp qismi bu kainatning mutleq sistémiliq bir shekilde heriket qiliwatqanliqini tonushta bekla kéyin qalmaqta diyish mumkin. Bu jehette kainatning biwaste yaratquchisi dep choqunup kiliwatqan herxil yaratquchi heqqidiki eqidilerge ige kishiler toplimi omumiy yüzlük halda kainatning mutleq sistémiliq tebiiy qanuniyetler boyiche heriket qiliwatqanlighini keship qilish paaliyetlirini, qandaqtu özliri choqunup kiliwatqan yaratquchisigha xainliq qilghanliq dep hisaplashta angliq yaki angsiz shekilde ching turup kiliwatqanlighi bir omumiy hal bolup ipadilenmekte. Bolupmu biz musulmanlar dunyasi bu jehette alahide közge chéliqmaqtimiz disek özimizni kemsitken hisaplanmisa kirek dep oylaymen.
Eslide, insaniyetmu kainatning sistémiliq heriket qanuniyetlirige shertsiz boy sunushqa mejbor bolidighan özgiche bir mewjudiyet bolghini üchün, insaniyetning herxil tebiiy pen paaliyetlirila bu mukemmel yaritilip qanuniyetlik heriket qiliwatqan kainat herikitiing bir terkiwi qismi bolupla qalmay, belki ularning barliq ijtimaiy paaliyetlirimu ene shu eng mukemmel qanuniyetler bilen heriket qilidigha kainatning bir terkiwi qismi ikenligi muqerrer. Shunga, insaniyetning barliq tebiiy pen paaliyetlirige oxshashla barliq ijtimaiy paaliyetlirimu mutleq sistémiliq we qanuniyetlik roy bérishini hergiz inkar qilishqa bolmaydighanliqini köriwélishqa bolidu. Yeni, barliq ijtimaiy paaliyetlirimizni tebiettin ayrip tetqiq qilishimiz, goya kainatning yaritilish qanuniyetlirige xilap heriket qilishimizdin direk bermekte. Shundaq iken, gherp el xelqliri chirkawlirining xata telimatlirigha pisent qilmay, xuddi barliq tebiiy pen netijilirige oxshashla, ijtimaiy pen tetqiqatliridmu yéqinqi bir qanche esir mabeynide tüplük bir yüksilishni barliqqa keltürgen bolup, bu jeryanda ular muqerrer bir sistémilishish dewrige qedem basti diyelishimiz mumkin. Derweqe, bu türdiki sistémilishish, mutleq köp jehetlerde kona ijtimaiy pen eqidilirini yaki tetqiqat usullirini ret qilish yaki islahat qilish bilen barliqqa kelmekte. Halbuki, musulman olimaliri bu noqtini qet'iy qobul qilishmay, özlirining birdin- bir toghra yol dep tonup kéliwatqan kona ijtimaiy eqidisi bilen tetqiqat usloblirida ching turup kelmekte. Ularning bu xil ching turiwélish ipadisi ijtimaiy tetqiqat jehetlerdila roy bérip qalmastin, tebiiy pen tetqiqatliri sahesidimu, hetta insaniyetke munasiwetlik barliq paaliyet saheliride körinerlik ipadilenmekte. Hetta hazirqi zaman tebiiy pen qanuniyetlirini chüshendürüshte bu kona qarashqa ching ésiliwalghan kishiler özlirining qolidiki barliq "qanuniyet" tizimlikliri ichidin tüzikirek birer "delil" tapalmay, zamaniwiy keshpiyatlarni bir amallarni qilip inkar qilishqa pütün küchi bilen tiriship kelmekte. Zadila amali qalmighanda, bezi keshpiyatlarni öz diniy eqidiliri bilen yarashturiwélish üchün bolsimu küch chiqarmaqta. Méning küzitishimdin qarighanda, islam pirinsiplirini hazirqi zaman tebiiy yaki ijtimaiy pen keshpiyatliri bilen bir amallarni qilip yarashturushqa bolarmu deydighan mesile mewjut emes. Del buning eksiche, bügünki ilim- pen keshpiyatliri bilen islam eqidiliri pütünley bir- birsini ispatlap kelmekte. Yeni, téximu keskinirek étqanda, qur'an telimatliri ilim- pen keshpiyatlirini toluq righbetlendüridighan telimatlar bilen tolghan dep höküm qilishqa heqliqmiz!
Undaqta, texminen 15 esirge yéqin waqittin buyan qur'an kerimni qolida tutup kéliwatqan musulmanlar dunyasi qandaq qilip shunche keynide sörülüp yüridighan haletke chüshüp qaldi? Men bu yerde mushu jehettiki qisqiche muhakimem arqiliq ilmiy 'musulmanliq' _ buninggha qandaq nam berse bolidighanliqini bilelmidim _ qarishini teswirlep bérishke tirishimen.Derweqe, bu jehettiki teyyar tetqiqat matériyallirining yoqlighi _ eng kamida méning üchün _ tüpeylidin, bir qisim pirinsipal xataliqlarni sadir qilishlardinmu saqlinalishim tes. Shuninggha ishinishke bolidiki, bu jehettiki tetqiqatlirimizning kéngiyishi we chongqurlishishigha egiship, orunsiz sadir qilinidighan xataliqlarmu künsayin aziyip bérishi muqerrer.Bu jehette, allah méni kechürer dep tilekte bolimen.
Bügünki uyghur klassik musulman qarishidiki kishilirimizning mutleq köp qismi 'mektep yüzi körüpqalghan uyghurlar' tebiqisini chin dilidin musulman dep itirap qilghusi kelmeydu. Hetta özlirini islam bilimliri jehette 'alim, damolla, axunum, imam, mort' dep tonuydighanlarning mutleq köp qismi hazirqi zaman ilim- pen sawadini alghan, birer zörüriyet bolmisila meschitlerge yoluqmaydighan namaz oqumaydighan, zakat yaki diniy in'anilar bermeydighan, rozi tutmaydighan, mekkige bérip haji bolup kélishni oylapmu qoymaydighan, hetta chach qoyiwélip, haraq ichip yüridighan erler, yüz- közini boyap chachlirini paxpaytip yalangbashtaq yüridighan ayallarni körse qilche temtirimestinla ularni "kapir" dep höküm qilishidu.
__ Musulmanliqning besh sherti _ hetta biz uyghurlarning déyishimiz boyiche besh perz _ ni ada qilmighanlar musulman bolalmaydu!
Biz uyghurlar arisida bundaq diniy köz qarashlargha qarshi bolidighanlar anche köp bolmisa kirek? Yeni, bizning xéli köp kishilirimiz yoqurqidek musulmanliqning 'tüpki shertliri' ni ün- tünsiz itirap qilip turughluqmu emel qilishmaydu yaki emel qilmighanliqini bilip turughluqmu ensiriship ketmeydu. Emma siz ularning yéngidin tartip turup "sen musulmanmu?" Dep sorighiningizda, ularning hemmisila digidek qilche ikkilenmeyla "men musulmanmen" dep jawap bérishidu! démisimu bu türdiki uyghurlar tongguz göshi yimeydu, yat dindikiler bilen toy qilishmaydu, köp waqitlarda bismilla éytishni, essalamu eleykum dep salam bérishni unutmaydu, oghullirini qet'iy sünnet qilduridu, imamgha nika qildurmay toy qilishmaydu, namizini chüshertküzmey miyitini kömmeydu, dini murasimlardin nezir- chiraq, héytlarni hergizmu qoldin bermeydu. ... Qisqisi bu türdiki uyghurlarning herqandighi molla chaqirip ezan towlap qoydurghan musulmanlargha xas ismini bashqa bir dindiki milletlerning isimlirigha, yeni "wang, jang, alkisandir, jonsun, ..." Digendeklerge özgertiwélishni xiyalighimu keltürmey bir ömür pexrilinip saqlishidu! hetta sap komunist hisaplinidighan seypidin eziz, tömür dawam'et qataridikilermu namizi chüshürilmey kömülishini hergizmu xalimaydu! eger ular kapir, dinsiz bolghinida nime üchün xitaylardek adetlerni toluq qobul qilishmaydu? Yaki bolmisa xristyanliq demdu, buddistliq demdu ish qilip qaysi bir étiqatni talliwélishmaydu? Bular qandaq musulmanlar? Biz bu kishilirimizni biraqla kapir dep qatardin chiqiriwetsek qandaq bolar? Musulmanliqning esli shertliri zadi nime?
Bu türdiki uyghurlirimizning sanini az mölcherleshkimu bolmaydu. Uning üstige bu türdiki kishilirimizning mutleq köp qismi sheherlerde olturaqlashqan bolup, bir qeder bilimlik yaki hazirqi zaman pen- medeniyet bilimliridin xewiri bar kishiler diyishimiz mumkin. Yeni, bu türdiki kishilirimiz millitimizning teghdirige alahide chong tesir körsiteleydighan kishilirimiz hisaplinishi mumkin.
Endi biz bu kishilerning ichige kirip chiqidighan bolsaq, bu türdiki kishilerning xéli köp qismi din toghrisida bekla passip qarashlargha ige kishiler ikenligini körüp alalaymiz. Yeni, bu kishilirimizning xéli köp qismi xelqimiz arisidiki diniy alim, diniy uléma dep tonulidighan kishilirimizning qarashlirini asasen muteessiplik, xurapiliq, bilimsizlik, ... Dep bahalishidu. Démisimu bu türdiki kishilirimiz zamaniwiy mekteplerde oqughan bilimliri bilen mollilirimizning digenliri ottursida tüzükirek birer ortaqliqning yoqlighini, hetta nurghun jehetlerde bir- birsige zit kélidighanliqini hés qilishidu. Emma oqughan bilimlirining asasen alghanda tebiet qanuniyetlirige uyghun kéliwatqanliqinimu inkar qilghudek küchkimu ige emes. Undaqta, milyonlighan yillardin buyan özgermey kéliwatqan bu tebiet qanunlirini bir qisim kishilerning dua qilip tilishi bilenla özgertiwétishke, namazda olturup telep qilishi bilen qolgha keltürüshke bolarmu? Diniy zatlirimizning teshwiqatidiki ene shundaq telimatlirigha bu 'bilim oqughan' tebiqidikiler zadila eqlini yetküzelmeydu.
Yoquriqidek mujmellikler bizning az- tula 'bilim' din xewiri bolghan kishilirimizni mollilirimizning digenlirige ishenmeslik, netijide islam dinighimu guman bilen qarishini keltürüp chiqarmaqta. Bundaq bir ehwalda ulardin islam dinining "besh perzi" ni ada qilishidin ümid kütishke bolarmu? Hetta ular ögen'gen ilim- pen bilimlirining téximu chongqurlap bérishigha egiship, ularning din'gha ehmiyet bermeslik xahishliri téximu küchiyip kétidu. Bundaq birsidin mollilirimizning telep qilidighan 'perz' lirini bija keltürüshni telep qilish téximu teske toxtaydu.Bu türdiki kishilirimiz yene herxil teshwiqat wastiliridin paydilinip dunyani közitish netijisidimu mollilirimizdin anglighan din chüshenchilirige bolghan ishenchisizligi téximu artip ketmekte: "dunyada islam dinigha ishenmeydighan ellerning ilim- pen tereqqiyati shunchilik yüksek pellilerge yetkenki, dunyadiki herqandaq men- men digen islam ellirimu ene shu 'kapir' dep tonulidighan gherp ellirining qolidiki uyunchaqqa aylinip qalmaqta. Shunche mol néfit bayliqini qolida tutup turghan, eng bay musulmanlar dep qariliwatqan erep ellirining héchqaysida birmu pen- téxnika keshpiyatchisi körülmeydu. Körülmeydila emes, kichikkine israil dölitige küchi yetmey, pelestin erepliri xaniweyran halette turmaqta. Ular israilliqlarning özliri bilen oxshash bir chöl ichide turghinigha qarimay yasap chiqalighan ayrupilan- tankilirigha qarshi tash- toxmaqlar bilen qarshi turidighan pajielik halette turmaqta! nimishke musulman elliride hemme nerse tel, hetta özlirimu hergiz éghizidin chüshermeydighan eng toghra heqiqet bolghan qur'an kerim qolida turughluq, birersimu ilim- pende dunyagha tonulghidek hazirqi zaman keshpiyatlirini yaritalmaydu? Dimek, musulmanlar u yerlerdimu bizning mollilirimizgha oxshash ilim- penni étirap qilishmaydikende! undaqta bu islam dinida bir ejellik kemchilik, hetta éghir xataliq bolishi muqerrer!"
Hélimu yaxshi, wetinimizde medeniyetsiz xitaylarning hökmiran bolup qalghini, eger gherpliklerdek tereqqiy qilghan bashqa dindiki kishiler wetinimizni bésiwalghan bolsa, bunche ümidsiz diniy qarashlargha ige bolup turiwatqan bu kishilirimiz allimu qachan islam dinidin chiqip özlirige xristyanliq demdu eytewir bashqa birer dinni talliwalarkenduq! qarighanda, bu yéqinlarda gherp medeniyitini biwaste körüp qalghanlar ichide bundaq qilghanlarnimu yoq diyishke bolmisa kirek?
Bizning dinimizda, héch bolmighanda bizning mollilirimiz terghip qilishiwatqan diniy eqidilerde choqum bir tüpki xata chüshiniwélish bolishi kirek. ... Bu xataliq nede?
Wetinimizdiki biz bilidigha mutleq köp sandiki mollilirimiz, islam dinini yigane klassik islam tetqiqat usuli bilenla cheklep tutushni özlirining birdin- bir muddasi qilishta ching turup kelmekte.Yeni, bügünki islam olimaliri klassiklashqan islam dunya qarishi boyiche kainatni tonush, uni tetqiq qilish we uningdin paydilinish paaliyetlirini musulmanchiliqning birdin- bir ilmiy tetqiqat yoli dep qarashta ching turup kelmekte.Netijide, bundin on, hetta on nechche esir awalqi insanlarning kainatni, dunyani we maddini tonush chüshenchiliri asasida barliqqa kelgen klassik islam dunya qarishi boyiche tebietni tonush we ijtimaiy pikir yürgizish usulida ching turush, hetta bu usul boyiche allahni, qur'an kerimni chüshendürüshni özlirige endize (qelip) qiliship, shu asasta keltürüp chiqirilghan itiqat, ibadet, exlaq we ilmiy paaliyetler bilen shoghullinish köz qarashlirini özlirige mizan qilip kelmekte diyish mumkin.Eger kimde- kim bu mizan'gha boy sunmaydiken yaki qarshi chiqidiken, undaq kishiler chin qelbidin kelime shahadet keltürgen bolishidin qet'iy nezer derhal 'kapir, din düshmini, din'ge qarshi' dep élan qilinmaqta. Xuddi shuningdek, klassik islam alimlirining destürliride bolmighan herqandaq bir madda yaki dunya qarash tetqiqatigha qiziqishlarning hemmisini biraqla dinsizliq dep höküm qiliship, tarixtiki iptidaiy ilim- pen telimatlirini en'güshter ornida hazirghiche destür qilip saqlap kelmekte.Bu jehette klassik milliy tibabet telimatlirigha choqunushqa oxshaydighan sahelerde alahide gewdilik ipadilinidighanliqi buning tipik bir misali.
Biz bu yerde tekitleydighinimiz, bügünki islam olimalirining tipik ilmiy qarash dep qobul qiliwalghini _ yeni tibabetchilikte alahide közge chéliqidighan iptidaiy ilmiy telimat qarishi dep qarilidighan «töt élémént telimati yaki alximiye, simyagerchilik telimati» digendek namlarda atilip kiliwatqan telimat, klassik islam dunya qarishining tüpki jewhiri qilip kilin'genliki, bügünki islam dunya qarishiningmu tüpki pirinsipi qilip kéliniwatqanliqi bügünki islam dunya qarishi we tepekkür usuli jehettiki eng ejellik noqta bolishi kirek.Derweqe, islam pelsepesi bolghan tesewwupchiliq pirinsiplirining eng muhim asasliridin bolghan 4 xil tetqiqat sahesining biri bolghan maddiy tetqiqat sahesi del shu «töt élémént telimati» gha tayinidighanliqini shert qilghan.
Bu yerde tilgha éliniwatqan «alximiye telimati _ töt élémént telimati» diginimiz, qedimqi yonan ilim- pen telimatlirini asas qilghan halda otturigha chiqqan bir telimat bolup, pütün jahanni éghir xurapatliqlar qaplap ketken u dewilerde, kainattiki mewjudiyetlerning riyal maddiy asasqa ige belgilik élémént atomliridin qanuniyetlik bir shekilde barliqqa kelgenlikini étirap qilish _ heqiqetenmu qiyas qilinmas bir dewir bölgüch inqilap xaraktéridiki weqe, dewir bolgüch burulush noqtisi dep qobul qilishimizgha bolidu.
Bu yerde mawzu sirtida shunimu heyranliq bilen oylinishimiz mumkinki, bu dewir bolgüch madda qarishining otturigha qoyuliwatqan dewrler, texminen alghanda eysa peyghembirimizning peyghemberlik dewrilirige bekla yéqin kilishi bolup, ejeba, bu telimatning bashlinish ündürmilirimu eysa peyghembirimizning insanlarni heddidin tashqiri xurapatliq patqiqigha pétip kétishidin qutquzush üchün, dunyaning süf- köchler bilen, butlardin tilesh bilen barliqqa kelmey, yigane allahning yaritishidin kelgenlikige ishendürüsh üchün bergen telimlirining birer netijisi bolalmasmu? Eger ras shundaq bolghinida, bundaq bir yéngi madda telimatining bashlinish noqtisini peyghemberlirimizning rolidin ayrip noqul yonan alimlirining eqlidin kelgen telimat depla kisip éytish anche muwapiq bolmisa kirek. ...
Biz yenila öz gépimizge kileyli. Bu noqtidin alghanda, eyni waqitlardiki «töt élémént telimati» din ibaret bu dewir bölgüch madda qarishidin, heq allahtin kelgen islam dinige itiqat qilghan musulmanlarning chette qélishini qiyas qilish mumkin emes.Digendek, undin kéyiki tarixiy emeliyetmu bundaq chette qélishning mumkin emesligini artughi bilen ispatlap bermekte: qedirlik muhemmed peyghembirimiz xudaning wehilirini insanlargha yetküzüshke bashlishidin kéyin, musulman alimliri otturgha chiqishqa bashlap, musulman alimliri arisida ene shu dewir bolgüch madda qarishi ündürmiliri asasida xuda yaratqan kainatni tushmu- tushtin bes- bes bilen tetqiq qilish dolqun barliqqa kélidu. Biz shuni hergiz inkar qilalmaymizki, qur'an kerimning birinchi sörisining birinchi ayiti bolghan "jimiy hemdusana elemlerning perwerdigari allahgha xastur" digen xitawi, yigane allahni medhileshnila meqset qilmaydu. Halbuki, allahning ulughlighi insanlarning medhisige qarashliq emes.Bu ayetning eng muhim menisi, bu kainatni, bu kainattiki barliq maddilarni yigane allaning yalghuz özila yaratqanliqini, buning üchün héchqandaq bir yardemchi mewjut emeslikini, shuningdek bu kainattiki mewjutluqlarni yalghuz allahning qilche qusur tapqili bolmaydighan eng mukemmel shekilde yaratqanliqini, eger insanlar xudaning heqiqiy ulughlighini tonuymen deydiken, mana bu maddiy dunyani tonushqa mejbor ikenlikini, bu maddiy dunyani qanchiki toluq tonup yetkinide, xudaning ulughliqini shunche toluq tonup alalaydighanliqini, we buning netijiside pütün insaniyet alimiy pütkül tarixiy jeryani boyiche bunche ulugh allahtin bashqa medhileshke erzigidek bashqa birer mexluqatning bolalmaydighanliqini, ... Tonup yitish yoligha bashlaydighanliqini eng aldi bilen körsitip ötken.Yeni, biz bu söre insanlar üchün alghanda, allahni tonushning eng yéqin we eng asan yolining kainat ichide allah yaratqan maddiy mewjudiyetlerni tetqiq qilishtin bashlinidighanliqini eng mukemmel we eng ixcham jümle bilen bayan qilip bergen;.Shuningdek yene, bu sörining qalghan ayetliride allahning yaratqan maddiy dunyasini tetqiq qilish, uningdin paydilinish yollirining insanlarni qorqutqidek unchilik tes ishlardin emeslikini, bu heqtiki izdinish we tetqiqat jeryanida insanlar allah nimetliridin behrimen bolush yollirinimu asanla qolgha keltüreleydighanliqini, bu heqiqettin yüz örüsh yaki uni burmilash, insanni eng xeterlik tuyuq yolgha bashlap kitidighanliqini tekitlep körsetken dep chüshinishimizge bolmasmu? Öz waqtidiki peyghembirimiz mortliridin bolghan musulmanlar, qolida qilchimu ilmiy tetqiqat asasliri yaki quralliri bolmighan bir sharaitta öz waqtida teyyar bar bolghan eng ilghar kainatni tetqiq qilishning birdin- bir qurali bolghan «töt élémént telimati» ning deslepki bixlirini madda tetqiqatining bashlan'ghuch qurali qilip kainatni keship qilish dolqunini bashliwetken diyish mumkin. Derweqe, madda qaishida on esirdek tuyuq yolgha kirip qalghan insaniyet, ene shu waqittin bashlap uzun'gha barmayla El Razi, El Farabi we Ibin Sina qataridiki alimlargha érishelidi. Bu alimlar pütün wujudi bilen jan pidaliq körsitip ilmiy 'jihat' qilish arqiliq, «töt élémént telimati» din ibaret bu yumran madda tetqiqat telimatini mizan qiliship kainatni keship qilish jehette bu telimat wastsi arqiliq yetkili bolidighan eng yüksek noqtisigha, hette eng axirqi chékige yetküzelidi.Endiki wezipe, buningdinmu mukemmel bir telimat yaritip kainatni tetqiq qilish dewrini yaritishtila qalghan idi.Yeni, «töt élémént telimati» qandaqtu bir yerliride kainatni chüshendürüshke kamliq qiliwatqandek, hetta Ibin sinaning axirqi tetqiqat yillirida bu telimatning éghir xata bir telimat bolush éhtimali barliqini wastiliq pakitlar bilen körsitishidin kéyin, bu telimat boyiche allah yaratqan maddiy dunyani chüshendürüsh ishliri éghir qatmalliq ichide toxtap qélish girdawigha kélip qalghan idi. Epsuski, bu dewirge kelgende «bu telimat asasida mukemmelleshken «simyagerlik» telimati shunchilik kökke kötürilgenki, «töt élémént telimati» digenlik, islam telimatlirining bir parchisi deydighan derijigiche yükseltilgen idi. Shundaq bolghachqa, bu telimattin gumanlinish dimek, islam dinidin gumanlinish dep qarilatti.Ene shu seweptin, bu telimatqa guman bilen qarashning wastiliq pakitlirini otturigha qoyghan ibni sinani kapir, aynighan dep eyiplesh, hetta tehdit sélishlarningmu körülgenliki melum.Eger eyni waqitlardiki muteessip köz qarashlarning chékidin ashqan tosalghuliri bolmisa idi, tuyuq yolgha kirip qalghan töt élémént telimati asasigha tiklen'gen «alximiye _ simyagerlik» telimatining pirinsipal xataliqliri otturigha qoyulup, xiyali perezler asasigha tiklen'gen xiyaliy 'töt élémént' ornigha kainatni teshkil qilghan rial élémént telimatlirining otturigha qoyulishi 10~11- esirlerdila bashlinip, bügünki tillarda dastan qilinip yürgen keshpiyatchilargha oxshash musulman 'kopérnik' lar, musulman 'galéli' lar, musulman 'nyuton' lar, musulman 'dalton' lar, musulman 'maksiwél' lar we musulman 'méindéliyéw' ... Ler eng kéchikkendimu 12~13- esirlerdila otturigha chiqqan, musulman 'planik' lar, musulman 'eynishtéyin' lar, hetta zamaniwiy musulman ijtimaiy alimlirimu shu esirlerdin bashlapla barliqqa kélip, eng bolmighanda 14- esirlerde ezher uniwérsititi bügünki 'manchéstir', buxara uniwersititi bügünki 'oksford', qeshqer xanliq medrisisi bügünki 'xarward' ... Dep tonilip, bügünki qahire, baghdat, istanbul, buxara, semerqent we qeshqer qataridiki musulman sheherlirimu zamanimizning ilim- pen merkezlirige aylan'ghan, pütün dunya bu yerlerge telpünidighan weziyet shekillen'gen bolar idi ...Derweqe, islam dinini qobul qilmighan, islamning gunah bolidu deydighan cheklimilirini bilmeydighan gherp alimliri endülüsning musulmanlar qolidin kétishidin bashlap ilim- pen dep kona ispaniyige éqin qilishqa bashlaydu. Ular u yerde el razi, farabi we ibni sina qataridiki «alximiye» alimlirining eserliri bilen uchuriship ularning netijilirini tetqiqi qilish we ibni sinaning «alximiye» din gumanlinishi qataridiki qarashlirini qayta nechche esir tetqiq qilish arqiliq bügünki gherp medeniyitining hulini hazirliwélishqan idi.
Qisqisi, musulmanlar dunyasi ilmiy madda qarishi, zamaniwiy dunya qarishi jehette dunyaning awan'gartliridin bolush pursitini bundin on esirge yéqin waqit burunla qoldin bérip qoyushqa bashlighan diyish mumkin.Shu dewirdin bashlapla kainat we dunya qarash jehetlerde éghir qatmalliqqa, turghunluqqa kirip qalghan musulmanlar dunyasi ta bügün'giche bu turghunluqtin _ toghrisi chékinishtin qutulalmay kelmekte.
Bu yerde shunimu alahide tekitlep körsitishimiz lazimki, allahning qusursiz qanuniyetler bilen yaratqan kainati, uni teshkil qilghan eng mukemmel hul zerriliri bolghan proton, nitron, éléktron, pozitron, foton, ... We bu maddiy zerrichilerni tizginlep turghan herxil madda herikiti orbita qanunlirigha oxshash barliq qanuniyetler (teghdirler?) Toghrisidiki qarashlar intayin muhim dunya qarash mesililirining maddiy asasliri bolup, bu türdiki mesililerde tuyuq yolgha kirip qélish, roshenki, kainatning birdin- bir yaratquchisi bolghan xudani tonushtiki éghishni keltürüp chiqiridu we shundaq bolmaqta!
Dunya qarash mesilisi pikir yürgüzüshning eng mukemmel dep qaralghan sistémisigha _ mukemmel pelsepe sistémisigha zich munasiwetlik muhim mesililerning biri bolup, musulman ijtimaiy pen alimliri bu jehette texminen on esirdin béri éghir qatmalliq ichide tolghanmaqta diyeleymiz. Gerche musulman alimliri iptidaiy islam pelsepesini barliqqa keltürüshte xéli burunla tirishchanliq körsetken bolsimu _ melum menidin alghanda bügünki künde birxil turmush qélipi halitige chüshiriwélin'ghan islam tesewwup telimatlirining mahiytini islam pelsepesining tunji sistémilishishining bashlinish noqtisi dep qarash mumkin bolghandimu, bu tesewwup telimatlirimu yuqurida tilgha élin'ghan xiyali 'töt élémént telimati' asasigha tiklen'gen 'alximiye' telimatining iskenjisi astida qélip, ilmiy islam pelsepesi yükseklikige kötürilelmey we islam alimlirining itirap qilidighan dunya qarash we pikir qilish sistémisigha aylinalmay, sopichilarning élkide qélip xurapatliqning menbeliridin birige aylinip qaldi.Eslide, 'töt élémént telimati' ning huli bolghan xiyaliy 'élémént' lar su, hawa, ot we tupraqtin ibaret bolup, bularning hemmisila élémént bolush shertlirini hazirliyamaydighan birikme, arilash madda yaki énérgiye körünüsh shekilliridin ibaret mewjudiyetlerdin idi. 'Alximiye' ning telimati boyiche bu madda yaki énérgiye sheklining bir- birsi bilen belgilik sharaitlarda mueyyen miqtarlarda birliship kainatni teshkil qilghuchi herxil maddilarni shekillendürgenlikige qismenlikte mas kilip qélishi, asasen alghanda pewqul'adde toghra kélip qélishtin bashqa ehwal emes idi. Kainatni shekillendürgen herqandaq bir madda éniq bir énérgiye halitige, éniq heriket qanuniyitige, belgilik heriket orbitalirigha, özgiche xususiyetlerge we muqim bir éghirliq yaki massigha ige idi. Emma bundin birer ming yil awalqi waqitlarda bu türdiki madda xususiyetlirini perq qilish imkaniyetliri téxi yoq idi. Bolupmu u dewirlerde herqandaq bir élémént atomining ichki tüzülüshlirini tonup yetkidek bilimmu yoq idi. Bundaq bir sharaitta éléméntlarni ene shundaq pantaziyilik xiyallar asasida perez qilip turushtinmu bashqa chare yoq idi. Mesilining tügüni bundaq perez qilishqa bolush- bolmasliqida emes, toghra perez qilish- qilalmasliqta idi. Bu digenlik perez qilinip otturigha quyulghan bu türdiki élémént atomlirining barliq xususiyetliri rialliqni birqeder mukemmel ipadilep körsitelishide idi. Halbuki, 'alximiye telimati' boyiche otturigha qoyulghan 'élémént atomliri' rialliqqa bekla az mas kilidighan xususiyetlerni ipadilimekte idi. Toghrisi 'töt élémént' atomliri asasen rialliqtiki maddilarning tüpki xususiyetlirini ipadilep birelmetti yaki chüshendürüp birelmetti. Netijide, alximiklar emeliyetke mas kelmeydighan xiyal ichide birer maddining xususiyitini chüshendürüshke yaki ulardin yéngi birer madda shekillendürüshke bihude urunup ömürini serip qilghan bolsimu, qilche netijige érishelmey on nechche esir waqit ötüp kitidu.
Biz shuni unutmaslighimiz kirekki, xuda kainatni yaratqinida hergizmu undaq xiyaliy perezler asasida maddilarning asasiy zerriilirini yaratqan bolmastin, belki mutleq qanuniyet (teghdir) ler asasigha birla höküm bilen énérgiyisi (küch- qudriti) din asasiy zerrichilerni barliqqa keltürgen. Buni «kainatning tunji partilishi» nezeriyisimu ispatlap turmaqta. Shundaq iken, bizmu herqandaq bir maddini tetqiq qilghinimizda shertsiz türde xudaning tebietke apride qilghan qanuniyet (teghdir) lirige qet'iy boy sun'ghan halda paaliyet qilishqa mejbormiz. Halbuki, u dewirlerde insanlar allahning tebietke apride qilghan qanuniyetlirini tonush basquchigha téxi endila qedem qoyiwatqan bolghachqa, maddilarni heqiqiy tebiet qanuniyetliri asasida tetqiq qilishtin éghiz échish mumkin emes idi. Ene shundaq bir ehwal astida, xudaning tebietke apiride qilghan teghdir _ qanuniyetlirini keship qilish üchün ene shu türdiki mölcherler bilen ish bashlashqa mejbor bolush, ilmiy tetqiqat tarixining muqerrer bir basquchi idi. Halbuki, u dewirlerdiki musulmanlar bundaq izdinish basquchining téxi béshida turupla, "biz allah yaratqan kainatning barliq qanuniyetlirini igellep bolduq, biz bilelmigen qalghan hadisiler bolsa allah teripidin (xalighiniche özgertip turidighan turaqsiz) teghdirlerge baghliq bolup, ularni allahtin bashqisi (insanlar) esla bilelmeydu." Dep höküm qiliwitishidu. Netijide, eyni waqitlarda xudaning tebiet dunyasigha apiride qilghan qanuniyet _ teghdirlerni izdinishning yoli kisiwitilip, allahning ulughlini körsitidighan tebiet qanunlirini keship qilish paaliyitige chek qoyiwitishken idi.Bu noqtidin alghanda, tebiet qanuniyetlirini keship qilish paaliyiti qur'an kerim yaki heqiqiy hedis sheriplerde chekliwitilgen bolmastin, belki xudaning qudritini tonushta tuyuq yolgha kirip qalghan musulman olimaliri teripidin tosap qoyulghan diyishke heqliqmiz.
Endi bügün qaraydighan bolsaq, eslide insanlar "alximiye" dewride xudaning kainatqa apiride qilghan qanuniyet we maddilirini küzitishte 'alximiye' digen köz'eynekke iriship, burun addiy köz bilen uchuq körelmeywatqan nersilerni bir qeder roshen körgidek halgha keltürülgen bolsa, galiliy- nyuton keshpiyatliri insanlarni optik mikroskopqa irishtürüp, adettiki lénzilarda körüsh mumkin bolmighan nersilernimu ming hesse chongaytip ochuq köreleydighan haletke yetküzdi. Uningdin kéyinki atom dewri _ nispilik neziriyisi yaki kwant mixanikisi dewri bolsa insanlarni éléktron mikroskopqa irishtürüp, köz bilen körüshke bolmaydighan mikro zerrichilerni nechche milyon hesse chongaytip köreleydighan sharaitqa érishtürdi dep teswirlisek anche xata bolmaydu. Roshenki, közdin nechche on hesse éniq köridighan köz'eynek musulmanlarni nechche hesse téz tereqqiy qildurup dunyada 10 esirdin artuq hükmiran orun'gha irishtürgen bolsa, nyuton dewri en'giliyiliklerni optik mikroskopqa irishtürüp musulmanlardin minglarche qedem algha siljitiwetti. Uning keynidinla barliqqa kelgen nisbilik- kuwant dewri gherp ellirini nechche milyon hesse éniq köreleydighan sipiktro- mikroskopqa irishtürüp, dunyani barmighida oynitidighan halgha keltürdi. Shundaq bolishigha qarimay, biz musulmanlar ta bügün'giche héliqi farabi- ibni sinadin miras qalghan köz'eynek bilen janliqlarning hüjeyrilirini emes hetta éléktronlarnimu choqum köreleydighan bolalaymiz dep tirkeshmektimiz.
Bu xil obrazlashturulghan addi teswir boyiche alghinimizda, biz musulmanlarning dunya qarishimiz ene shu addiy köz'eynek dewride qétip qalghan.
Yoqurqidek qisqiche mulahizilerdin shundaq xulasilashqa boliduki, biz musulmanlar dunyasining kainatni keship qilish paaliyetliride keynide qélishimizning sewebi hergizmu 'allah pütiwetken teghdir pishanimiz' din emes, belki buning del eksiche, allahning bergen nimmetlirini tetqiq qilidighan tetqiqat quralimizni _ toghra pikir qilish, toghra tepekkür qilish usulini xata talliwalghinimizdin, xata ikenliki allimuqachan ispatlan'ghan 'töt élémént telimati' ni rohimizgha singdüriwalghinimizdin bügünki haletke qalmaqtimiz.Buningdin shuni ochuq köriwélishimiz mumkinki, biz bügün bizni tuyuq yolgha bashlap kitishke sewepchi bolghan 'töt élémént telimati' ning hükmiranliqidin toluq qutulup, allahni, qur'an kerimni, peyghembirimizning miraslirini allahning bu kainatqa apiride qilghan teghdir- qanuniyetlirige, hazirghiche keship qilin'ghan nispilik neiriyisi, kwant usuli digendek kainat teghdir qanuniyetliri asasida, we bundin kéyin ta zaman axirghiche keship qilip tügetkili bolmaydighan yéngi- yéngi tebiet qanunlirigha asasen chüshen'ginimizde, biz musulmanlar yenila qaytidin runaq tapalaymiz.
"Elhemdulillahi rebbil alemin" __ bizge yüksek ilim nezeriyiliri bilen qurallinip kainatni tonush, xudaning qudritini tonushtek 'jihat' yoligha chaqirilghan shereplik wezipini birinchi orundiki wezipe qilip aldimizgha qoymaqta! bu noqtidin alghanda, biz hazirqi islam pelsepesining huli bolghan klassik tesewwup pirinsiplirini tüptin süpürüp tashlap, uning ornigha bu tebietning qanunliri asasida tiklen'gen heqiqiy musulman 'tesewwup nezeriyisi' ni yaritish we shu buyiche pikir qilish aditini yitishtüridighanla bolsaq, tebiet qanunlirining, ilim- pen neziriyilirining qur'an telep qiliwatqan keshpiyatlar ikenlikini, uninggha boy sunushimiz lazimlighini bileleymiz.Bulardin melumki, bizning sawatsiz bichare mollilirimizdin renjishimizning hajiti yoq.Kim bilidu, qur'anning qalghan söre- ayetliridin yene qanchilighan qismini chüshenmey kiliwatimiz yaki xata chüshünüp kiliwatimiz.Bundin kéyin qur'anni ilmiy bir shekilde özimiz oqup ögineyli, qur'an telimatlirini turmushimizgha tedbiq qilayli, bashqilarning xataliqidin qiydap özimizni tuyuq yolgha zorlimay, xudaning ulughlighini ispatlaydighan yéngi- yéngi keshpiyatlarni bizmu keshp qilayli, xudaning bizning ishlirimizni asanlashturup bérish üchün yaratqan maddiy dunyasidin yéngi- yéngi téxnikilarni bizmu ijat qilayli. Ene shundaq bir muhit yaritish üchün jan pida qilsaqmu erziydu.
____________________________________________________
*Xelqimiz tarixta körülüp baqmighan kirzisqa patti. Sherqiytürkistanda yashawatqan 7 yashtin 70 yashqiche, addiy déhqandin yoquri derijide terbiye körgen alim we senetkarlarghiche bolghan hemmeylenning zimmisige, qandaq qilip zamaniwiy riqabetke berdashliq bérish, qandaq qilip milliy mewjutluqimizni saqlap qélish we yene qandaq qilip mustemlikichilerning étnik qirghinchiliqliridin aman-ésen qélish qatarliq jehetlerde... orunlashqa tégishlik éghir wezipiler chüshmekte.
Bolupmu közge körünmigen halette hemmila adem oxshimighan shekilde ishtirak qiliwatqan bu herketning mushu bir dewir ziyalilardin kütiwatqan jawapkarliqi intayin éghir bolsimu, bu teqezzani jéni bilen tuyup, öz burchini jariy qiliwatqan, igilmey-sunmay millitimizning hörlük we azatliqi üchün izdiniwatqan ziyalilirimiz bek az.Maqala apturi shu türdiki az sandiki ziyalilirimizning ichidiki aldin körer, parasetlik, bilimlik, talantliq biri bolup, uning eserliri weten-millet dawasimizning tüp yölünishini belgülesh nezeriyisige inqilap xaraktérliq yéngiliq élip kelgenliki üchün , xelq arisida yüksek shöhret qazandi.
Apturning bu maqalisi buningdin 5-10 yillar ilgiri yézilghan bolup, u özining bu estayidil tetqiqati arqiliq, xelqimizning diniy étiqadi, pelesepiwiy chüshenchilliri, Éstétik qarashliri we siyasiy telpünüshliri qatarliqlarni, teqdirimizge bolghan yüksek mesuliyetchanliq tuyghusi bilen küzütüp, millitimizni qapsilip qalghan bu halaket patqiqidin qandaq qilip qutuldurup chiqip kétishmiz kérekliki heqqidiki ilmiy tesewwurlirini, heqiqetni emeliyettin izleshtin ibaret matériyalistik bir meydanda turup, shu türdiki tetqiqatlar ichide eng yoquri sewiyede, wayigha yetküzüp ipadilep bergen.
Bu maqala mezmuni mol, merkizi iddiyesi intayin yéngi we ijadiy, tili rawan, pasahetlik we küchlük, pikirliri dadil we logikiliq... bolushtek bir qatar alahidilikliri bilen, bu sahide élip bériliwatqan tetqiqatlirimizning heqiqiten gül tajisi bolalaydu.
Biz bu eserni élan qilish munasiwéti bilen, maqala Apturigha saqliq we salametlik, utuq we nusret tileshtin bashqa, uning bu eserni kingeytip bir kitap haligha keltürüp, mezlum xelqimizge teqdim qilishini ümüt qilimiz we tört köz bilen kütimiz.
_________Karakuyash Rédaksiyesi
23-Noyabér 2007 Gérmaniye
Maqala Aptori:Sewda
Men bu yerde en'eniwiy islam eqidilirige mehkem baghlinip, shu asasta öz diniy wezipilirini ornigha keltürishke tiriship kiliwatqan klassik musulman eqidisige emel qilidighan xelqimge xitap qilishni meqset qilghan emesmen. Men bu yerde toxtalmaqchi bolghinim, wetinimiz milliy musteqilliq herikitide intayin muhim orun tutidighan islam eqidilirining zamanimizda qandaq chüshinilishi kirekligini bilelmey yürgen we islam diniy chüshenchiliri bilen uchurishish pursiti bolmighan, yaki az- tula islam klassik eqidiliridin xewerdar bolghinidimu, ögen'gen ilim- pen, herxil pen- téxnika bilimliri bilen anglap kiliwatqan islam eqidilirini kilishtürelmey, islam dinidin gumanlinip yaki itiqadini mustehkemliyelmey yürgen 'bilimlik' yash uyghurlirimiz bilen islam dinini erkin mulahize qilip, bu heqtiki pirinsipal mujmellikler üstide talash- tartish qilishnila meqset qildim.
Méning qarishimche, herqandaq bir eqide _ u meyli matériyalizimni asas qilsun yaki idializimni asas qilsun, mutleq türde eng mukemmel birer pikir qilish sistémisi asasida tetqiq qilishqa bolidighan pelsepelik asasqa ige bolishi shert. Eng bolmighanda 18- esirdin bériqi dunya ene shundaq bir pikir qilish quraligha asasen öz eqidilirini belgileshke tiriship kelmekte.
Uchughiraq étqanda, yéqinqi ikki esirlik dunya insanlirining eng zamaniwiy qismi kainatning mutleq sistémiliq qanuniyetler bilen heriket qilip kiliwatqanlighini kunsayin chongqur tonup yetmekte. Bu xil tonush, kainatning yaratquchisini biwaste toniyalishi bilen munasiwetsiz halda muweppeqiyetlik algha ilgirlimekte. Hetta kainatning yaratquchisini biwaste toniyaliduq digüchilerning mutleq köp qismi bu kainatning mutleq sistémiliq bir shekilde heriket qiliwatqanliqini tonushta bekla kéyin qalmaqta diyish mumkin. Bu jehette kainatning biwaste yaratquchisi dep choqunup kiliwatqan herxil yaratquchi heqqidiki eqidilerge ige kishiler toplimi omumiy yüzlük halda kainatning mutleq sistémiliq tebiiy qanuniyetler boyiche heriket qiliwatqanlighini keship qilish paaliyetlirini, qandaqtu özliri choqunup kiliwatqan yaratquchisigha xainliq qilghanliq dep hisaplashta angliq yaki angsiz shekilde ching turup kiliwatqanlighi bir omumiy hal bolup ipadilenmekte. Bolupmu biz musulmanlar dunyasi bu jehette alahide közge chéliqmaqtimiz disek özimizni kemsitken hisaplanmisa kirek dep oylaymen.
Eslide, insaniyetmu kainatning sistémiliq heriket qanuniyetlirige shertsiz boy sunushqa mejbor bolidighan özgiche bir mewjudiyet bolghini üchün, insaniyetning herxil tebiiy pen paaliyetlirila bu mukemmel yaritilip qanuniyetlik heriket qiliwatqan kainat herikitiing bir terkiwi qismi bolupla qalmay, belki ularning barliq ijtimaiy paaliyetlirimu ene shu eng mukemmel qanuniyetler bilen heriket qilidigha kainatning bir terkiwi qismi ikenligi muqerrer. Shunga, insaniyetning barliq tebiiy pen paaliyetlirige oxshashla barliq ijtimaiy paaliyetlirimu mutleq sistémiliq we qanuniyetlik roy bérishini hergiz inkar qilishqa bolmaydighanliqini köriwélishqa bolidu. Yeni, barliq ijtimaiy paaliyetlirimizni tebiettin ayrip tetqiq qilishimiz, goya kainatning yaritilish qanuniyetlirige xilap heriket qilishimizdin direk bermekte. Shundaq iken, gherp el xelqliri chirkawlirining xata telimatlirigha pisent qilmay, xuddi barliq tebiiy pen netijilirige oxshashla, ijtimaiy pen tetqiqatliridmu yéqinqi bir qanche esir mabeynide tüplük bir yüksilishni barliqqa keltürgen bolup, bu jeryanda ular muqerrer bir sistémilishish dewrige qedem basti diyelishimiz mumkin. Derweqe, bu türdiki sistémilishish, mutleq köp jehetlerde kona ijtimaiy pen eqidilirini yaki tetqiqat usullirini ret qilish yaki islahat qilish bilen barliqqa kelmekte. Halbuki, musulman olimaliri bu noqtini qet'iy qobul qilishmay, özlirining birdin- bir toghra yol dep tonup kéliwatqan kona ijtimaiy eqidisi bilen tetqiqat usloblirida ching turup kelmekte. Ularning bu xil ching turiwélish ipadisi ijtimaiy tetqiqat jehetlerdila roy bérip qalmastin, tebiiy pen tetqiqatliri sahesidimu, hetta insaniyetke munasiwetlik barliq paaliyet saheliride körinerlik ipadilenmekte. Hetta hazirqi zaman tebiiy pen qanuniyetlirini chüshendürüshte bu kona qarashqa ching ésiliwalghan kishiler özlirining qolidiki barliq "qanuniyet" tizimlikliri ichidin tüzikirek birer "delil" tapalmay, zamaniwiy keshpiyatlarni bir amallarni qilip inkar qilishqa pütün küchi bilen tiriship kelmekte. Zadila amali qalmighanda, bezi keshpiyatlarni öz diniy eqidiliri bilen yarashturiwélish üchün bolsimu küch chiqarmaqta. Méning küzitishimdin qarighanda, islam pirinsiplirini hazirqi zaman tebiiy yaki ijtimaiy pen keshpiyatliri bilen bir amallarni qilip yarashturushqa bolarmu deydighan mesile mewjut emes. Del buning eksiche, bügünki ilim- pen keshpiyatliri bilen islam eqidiliri pütünley bir- birsini ispatlap kelmekte. Yeni, téximu keskinirek étqanda, qur'an telimatliri ilim- pen keshpiyatlirini toluq righbetlendüridighan telimatlar bilen tolghan dep höküm qilishqa heqliqmiz!
Undaqta, texminen 15 esirge yéqin waqittin buyan qur'an kerimni qolida tutup kéliwatqan musulmanlar dunyasi qandaq qilip shunche keynide sörülüp yüridighan haletke chüshüp qaldi? Men bu yerde mushu jehettiki qisqiche muhakimem arqiliq ilmiy 'musulmanliq' _ buninggha qandaq nam berse bolidighanliqini bilelmidim _ qarishini teswirlep bérishke tirishimen.Derweqe, bu jehettiki teyyar tetqiqat matériyallirining yoqlighi _ eng kamida méning üchün _ tüpeylidin, bir qisim pirinsipal xataliqlarni sadir qilishlardinmu saqlinalishim tes. Shuninggha ishinishke bolidiki, bu jehettiki tetqiqatlirimizning kéngiyishi we chongqurlishishigha egiship, orunsiz sadir qilinidighan xataliqlarmu künsayin aziyip bérishi muqerrer.Bu jehette, allah méni kechürer dep tilekte bolimen.
Bügünki uyghur klassik musulman qarishidiki kishilirimizning mutleq köp qismi 'mektep yüzi körüpqalghan uyghurlar' tebiqisini chin dilidin musulman dep itirap qilghusi kelmeydu. Hetta özlirini islam bilimliri jehette 'alim, damolla, axunum, imam, mort' dep tonuydighanlarning mutleq köp qismi hazirqi zaman ilim- pen sawadini alghan, birer zörüriyet bolmisila meschitlerge yoluqmaydighan namaz oqumaydighan, zakat yaki diniy in'anilar bermeydighan, rozi tutmaydighan, mekkige bérip haji bolup kélishni oylapmu qoymaydighan, hetta chach qoyiwélip, haraq ichip yüridighan erler, yüz- közini boyap chachlirini paxpaytip yalangbashtaq yüridighan ayallarni körse qilche temtirimestinla ularni "kapir" dep höküm qilishidu.
__ Musulmanliqning besh sherti _ hetta biz uyghurlarning déyishimiz boyiche besh perz _ ni ada qilmighanlar musulman bolalmaydu!
Biz uyghurlar arisida bundaq diniy köz qarashlargha qarshi bolidighanlar anche köp bolmisa kirek? Yeni, bizning xéli köp kishilirimiz yoqurqidek musulmanliqning 'tüpki shertliri' ni ün- tünsiz itirap qilip turughluqmu emel qilishmaydu yaki emel qilmighanliqini bilip turughluqmu ensiriship ketmeydu. Emma siz ularning yéngidin tartip turup "sen musulmanmu?" Dep sorighiningizda, ularning hemmisila digidek qilche ikkilenmeyla "men musulmanmen" dep jawap bérishidu! démisimu bu türdiki uyghurlar tongguz göshi yimeydu, yat dindikiler bilen toy qilishmaydu, köp waqitlarda bismilla éytishni, essalamu eleykum dep salam bérishni unutmaydu, oghullirini qet'iy sünnet qilduridu, imamgha nika qildurmay toy qilishmaydu, namizini chüshertküzmey miyitini kömmeydu, dini murasimlardin nezir- chiraq, héytlarni hergizmu qoldin bermeydu. ... Qisqisi bu türdiki uyghurlarning herqandighi molla chaqirip ezan towlap qoydurghan musulmanlargha xas ismini bashqa bir dindiki milletlerning isimlirigha, yeni "wang, jang, alkisandir, jonsun, ..." Digendeklerge özgertiwélishni xiyalighimu keltürmey bir ömür pexrilinip saqlishidu! hetta sap komunist hisaplinidighan seypidin eziz, tömür dawam'et qataridikilermu namizi chüshürilmey kömülishini hergizmu xalimaydu! eger ular kapir, dinsiz bolghinida nime üchün xitaylardek adetlerni toluq qobul qilishmaydu? Yaki bolmisa xristyanliq demdu, buddistliq demdu ish qilip qaysi bir étiqatni talliwélishmaydu? Bular qandaq musulmanlar? Biz bu kishilirimizni biraqla kapir dep qatardin chiqiriwetsek qandaq bolar? Musulmanliqning esli shertliri zadi nime?
Bu türdiki uyghurlirimizning sanini az mölcherleshkimu bolmaydu. Uning üstige bu türdiki kishilirimizning mutleq köp qismi sheherlerde olturaqlashqan bolup, bir qeder bilimlik yaki hazirqi zaman pen- medeniyet bilimliridin xewiri bar kishiler diyishimiz mumkin. Yeni, bu türdiki kishilirimiz millitimizning teghdirige alahide chong tesir körsiteleydighan kishilirimiz hisaplinishi mumkin.
Endi biz bu kishilerning ichige kirip chiqidighan bolsaq, bu türdiki kishilerning xéli köp qismi din toghrisida bekla passip qarashlargha ige kishiler ikenligini körüp alalaymiz. Yeni, bu kishilirimizning xéli köp qismi xelqimiz arisidiki diniy alim, diniy uléma dep tonulidighan kishilirimizning qarashlirini asasen muteessiplik, xurapiliq, bilimsizlik, ... Dep bahalishidu. Démisimu bu türdiki kishilirimiz zamaniwiy mekteplerde oqughan bilimliri bilen mollilirimizning digenliri ottursida tüzükirek birer ortaqliqning yoqlighini, hetta nurghun jehetlerde bir- birsige zit kélidighanliqini hés qilishidu. Emma oqughan bilimlirining asasen alghanda tebiet qanuniyetlirige uyghun kéliwatqanliqinimu inkar qilghudek küchkimu ige emes. Undaqta, milyonlighan yillardin buyan özgermey kéliwatqan bu tebiet qanunlirini bir qisim kishilerning dua qilip tilishi bilenla özgertiwétishke, namazda olturup telep qilishi bilen qolgha keltürüshke bolarmu? Diniy zatlirimizning teshwiqatidiki ene shundaq telimatlirigha bu 'bilim oqughan' tebiqidikiler zadila eqlini yetküzelmeydu.
Yoquriqidek mujmellikler bizning az- tula 'bilim' din xewiri bolghan kishilirimizni mollilirimizning digenlirige ishenmeslik, netijide islam dinighimu guman bilen qarishini keltürüp chiqarmaqta. Bundaq bir ehwalda ulardin islam dinining "besh perzi" ni ada qilishidin ümid kütishke bolarmu? Hetta ular ögen'gen ilim- pen bilimlirining téximu chongqurlap bérishigha egiship, ularning din'gha ehmiyet bermeslik xahishliri téximu küchiyip kétidu. Bundaq birsidin mollilirimizning telep qilidighan 'perz' lirini bija keltürüshni telep qilish téximu teske toxtaydu.Bu türdiki kishilirimiz yene herxil teshwiqat wastiliridin paydilinip dunyani közitish netijisidimu mollilirimizdin anglighan din chüshenchilirige bolghan ishenchisizligi téximu artip ketmekte: "dunyada islam dinigha ishenmeydighan ellerning ilim- pen tereqqiyati shunchilik yüksek pellilerge yetkenki, dunyadiki herqandaq men- men digen islam ellirimu ene shu 'kapir' dep tonulidighan gherp ellirining qolidiki uyunchaqqa aylinip qalmaqta. Shunche mol néfit bayliqini qolida tutup turghan, eng bay musulmanlar dep qariliwatqan erep ellirining héchqaysida birmu pen- téxnika keshpiyatchisi körülmeydu. Körülmeydila emes, kichikkine israil dölitige küchi yetmey, pelestin erepliri xaniweyran halette turmaqta. Ular israilliqlarning özliri bilen oxshash bir chöl ichide turghinigha qarimay yasap chiqalighan ayrupilan- tankilirigha qarshi tash- toxmaqlar bilen qarshi turidighan pajielik halette turmaqta! nimishke musulman elliride hemme nerse tel, hetta özlirimu hergiz éghizidin chüshermeydighan eng toghra heqiqet bolghan qur'an kerim qolida turughluq, birersimu ilim- pende dunyagha tonulghidek hazirqi zaman keshpiyatlirini yaritalmaydu? Dimek, musulmanlar u yerlerdimu bizning mollilirimizgha oxshash ilim- penni étirap qilishmaydikende! undaqta bu islam dinida bir ejellik kemchilik, hetta éghir xataliq bolishi muqerrer!"
Hélimu yaxshi, wetinimizde medeniyetsiz xitaylarning hökmiran bolup qalghini, eger gherpliklerdek tereqqiy qilghan bashqa dindiki kishiler wetinimizni bésiwalghan bolsa, bunche ümidsiz diniy qarashlargha ige bolup turiwatqan bu kishilirimiz allimu qachan islam dinidin chiqip özlirige xristyanliq demdu eytewir bashqa birer dinni talliwalarkenduq! qarighanda, bu yéqinlarda gherp medeniyitini biwaste körüp qalghanlar ichide bundaq qilghanlarnimu yoq diyishke bolmisa kirek?
Bizning dinimizda, héch bolmighanda bizning mollilirimiz terghip qilishiwatqan diniy eqidilerde choqum bir tüpki xata chüshiniwélish bolishi kirek. ... Bu xataliq nede?
Wetinimizdiki biz bilidigha mutleq köp sandiki mollilirimiz, islam dinini yigane klassik islam tetqiqat usuli bilenla cheklep tutushni özlirining birdin- bir muddasi qilishta ching turup kelmekte.Yeni, bügünki islam olimaliri klassiklashqan islam dunya qarishi boyiche kainatni tonush, uni tetqiq qilish we uningdin paydilinish paaliyetlirini musulmanchiliqning birdin- bir ilmiy tetqiqat yoli dep qarashta ching turup kelmekte.Netijide, bundin on, hetta on nechche esir awalqi insanlarning kainatni, dunyani we maddini tonush chüshenchiliri asasida barliqqa kelgen klassik islam dunya qarishi boyiche tebietni tonush we ijtimaiy pikir yürgizish usulida ching turush, hetta bu usul boyiche allahni, qur'an kerimni chüshendürüshni özlirige endize (qelip) qiliship, shu asasta keltürüp chiqirilghan itiqat, ibadet, exlaq we ilmiy paaliyetler bilen shoghullinish köz qarashlirini özlirige mizan qilip kelmekte diyish mumkin.Eger kimde- kim bu mizan'gha boy sunmaydiken yaki qarshi chiqidiken, undaq kishiler chin qelbidin kelime shahadet keltürgen bolishidin qet'iy nezer derhal 'kapir, din düshmini, din'ge qarshi' dep élan qilinmaqta. Xuddi shuningdek, klassik islam alimlirining destürliride bolmighan herqandaq bir madda yaki dunya qarash tetqiqatigha qiziqishlarning hemmisini biraqla dinsizliq dep höküm qiliship, tarixtiki iptidaiy ilim- pen telimatlirini en'güshter ornida hazirghiche destür qilip saqlap kelmekte.Bu jehette klassik milliy tibabet telimatlirigha choqunushqa oxshaydighan sahelerde alahide gewdilik ipadilinidighanliqi buning tipik bir misali.
Biz bu yerde tekitleydighinimiz, bügünki islam olimalirining tipik ilmiy qarash dep qobul qiliwalghini _ yeni tibabetchilikte alahide közge chéliqidighan iptidaiy ilmiy telimat qarishi dep qarilidighan «töt élémént telimati yaki alximiye, simyagerchilik telimati» digendek namlarda atilip kiliwatqan telimat, klassik islam dunya qarishining tüpki jewhiri qilip kilin'genliki, bügünki islam dunya qarishiningmu tüpki pirinsipi qilip kéliniwatqanliqi bügünki islam dunya qarishi we tepekkür usuli jehettiki eng ejellik noqta bolishi kirek.Derweqe, islam pelsepesi bolghan tesewwupchiliq pirinsiplirining eng muhim asasliridin bolghan 4 xil tetqiqat sahesining biri bolghan maddiy tetqiqat sahesi del shu «töt élémént telimati» gha tayinidighanliqini shert qilghan.
Bu yerde tilgha éliniwatqan «alximiye telimati _ töt élémént telimati» diginimiz, qedimqi yonan ilim- pen telimatlirini asas qilghan halda otturigha chiqqan bir telimat bolup, pütün jahanni éghir xurapatliqlar qaplap ketken u dewilerde, kainattiki mewjudiyetlerning riyal maddiy asasqa ige belgilik élémént atomliridin qanuniyetlik bir shekilde barliqqa kelgenlikini étirap qilish _ heqiqetenmu qiyas qilinmas bir dewir bölgüch inqilap xaraktéridiki weqe, dewir bolgüch burulush noqtisi dep qobul qilishimizgha bolidu.
Bu yerde mawzu sirtida shunimu heyranliq bilen oylinishimiz mumkinki, bu dewir bolgüch madda qarishining otturigha qoyuliwatqan dewrler, texminen alghanda eysa peyghembirimizning peyghemberlik dewrilirige bekla yéqin kilishi bolup, ejeba, bu telimatning bashlinish ündürmilirimu eysa peyghembirimizning insanlarni heddidin tashqiri xurapatliq patqiqigha pétip kétishidin qutquzush üchün, dunyaning süf- köchler bilen, butlardin tilesh bilen barliqqa kelmey, yigane allahning yaritishidin kelgenlikige ishendürüsh üchün bergen telimlirining birer netijisi bolalmasmu? Eger ras shundaq bolghinida, bundaq bir yéngi madda telimatining bashlinish noqtisini peyghemberlirimizning rolidin ayrip noqul yonan alimlirining eqlidin kelgen telimat depla kisip éytish anche muwapiq bolmisa kirek. ...
Biz yenila öz gépimizge kileyli. Bu noqtidin alghanda, eyni waqitlardiki «töt élémént telimati» din ibaret bu dewir bölgüch madda qarishidin, heq allahtin kelgen islam dinige itiqat qilghan musulmanlarning chette qélishini qiyas qilish mumkin emes.Digendek, undin kéyiki tarixiy emeliyetmu bundaq chette qélishning mumkin emesligini artughi bilen ispatlap bermekte: qedirlik muhemmed peyghembirimiz xudaning wehilirini insanlargha yetküzüshke bashlishidin kéyin, musulman alimliri otturgha chiqishqa bashlap, musulman alimliri arisida ene shu dewir bolgüch madda qarishi ündürmiliri asasida xuda yaratqan kainatni tushmu- tushtin bes- bes bilen tetqiq qilish dolqun barliqqa kélidu. Biz shuni hergiz inkar qilalmaymizki, qur'an kerimning birinchi sörisining birinchi ayiti bolghan "jimiy hemdusana elemlerning perwerdigari allahgha xastur" digen xitawi, yigane allahni medhileshnila meqset qilmaydu. Halbuki, allahning ulughlighi insanlarning medhisige qarashliq emes.Bu ayetning eng muhim menisi, bu kainatni, bu kainattiki barliq maddilarni yigane allaning yalghuz özila yaratqanliqini, buning üchün héchqandaq bir yardemchi mewjut emeslikini, shuningdek bu kainattiki mewjutluqlarni yalghuz allahning qilche qusur tapqili bolmaydighan eng mukemmel shekilde yaratqanliqini, eger insanlar xudaning heqiqiy ulughlighini tonuymen deydiken, mana bu maddiy dunyani tonushqa mejbor ikenlikini, bu maddiy dunyani qanchiki toluq tonup yetkinide, xudaning ulughliqini shunche toluq tonup alalaydighanliqini, we buning netijiside pütün insaniyet alimiy pütkül tarixiy jeryani boyiche bunche ulugh allahtin bashqa medhileshke erzigidek bashqa birer mexluqatning bolalmaydighanliqini, ... Tonup yitish yoligha bashlaydighanliqini eng aldi bilen körsitip ötken.Yeni, biz bu söre insanlar üchün alghanda, allahni tonushning eng yéqin we eng asan yolining kainat ichide allah yaratqan maddiy mewjudiyetlerni tetqiq qilishtin bashlinidighanliqini eng mukemmel we eng ixcham jümle bilen bayan qilip bergen;.Shuningdek yene, bu sörining qalghan ayetliride allahning yaratqan maddiy dunyasini tetqiq qilish, uningdin paydilinish yollirining insanlarni qorqutqidek unchilik tes ishlardin emeslikini, bu heqtiki izdinish we tetqiqat jeryanida insanlar allah nimetliridin behrimen bolush yollirinimu asanla qolgha keltüreleydighanliqini, bu heqiqettin yüz örüsh yaki uni burmilash, insanni eng xeterlik tuyuq yolgha bashlap kitidighanliqini tekitlep körsetken dep chüshinishimizge bolmasmu? Öz waqtidiki peyghembirimiz mortliridin bolghan musulmanlar, qolida qilchimu ilmiy tetqiqat asasliri yaki quralliri bolmighan bir sharaitta öz waqtida teyyar bar bolghan eng ilghar kainatni tetqiq qilishning birdin- bir qurali bolghan «töt élémént telimati» ning deslepki bixlirini madda tetqiqatining bashlan'ghuch qurali qilip kainatni keship qilish dolqunini bashliwetken diyish mumkin. Derweqe, madda qaishida on esirdek tuyuq yolgha kirip qalghan insaniyet, ene shu waqittin bashlap uzun'gha barmayla El Razi, El Farabi we Ibin Sina qataridiki alimlargha érishelidi. Bu alimlar pütün wujudi bilen jan pidaliq körsitip ilmiy 'jihat' qilish arqiliq, «töt élémént telimati» din ibaret bu yumran madda tetqiqat telimatini mizan qiliship kainatni keship qilish jehette bu telimat wastsi arqiliq yetkili bolidighan eng yüksek noqtisigha, hette eng axirqi chékige yetküzelidi.Endiki wezipe, buningdinmu mukemmel bir telimat yaritip kainatni tetqiq qilish dewrini yaritishtila qalghan idi.Yeni, «töt élémént telimati» qandaqtu bir yerliride kainatni chüshendürüshke kamliq qiliwatqandek, hetta Ibin sinaning axirqi tetqiqat yillirida bu telimatning éghir xata bir telimat bolush éhtimali barliqini wastiliq pakitlar bilen körsitishidin kéyin, bu telimat boyiche allah yaratqan maddiy dunyani chüshendürüsh ishliri éghir qatmalliq ichide toxtap qélish girdawigha kélip qalghan idi. Epsuski, bu dewirge kelgende «bu telimat asasida mukemmelleshken «simyagerlik» telimati shunchilik kökke kötürilgenki, «töt élémént telimati» digenlik, islam telimatlirining bir parchisi deydighan derijigiche yükseltilgen idi. Shundaq bolghachqa, bu telimattin gumanlinish dimek, islam dinidin gumanlinish dep qarilatti.Ene shu seweptin, bu telimatqa guman bilen qarashning wastiliq pakitlirini otturigha qoyghan ibni sinani kapir, aynighan dep eyiplesh, hetta tehdit sélishlarningmu körülgenliki melum.Eger eyni waqitlardiki muteessip köz qarashlarning chékidin ashqan tosalghuliri bolmisa idi, tuyuq yolgha kirip qalghan töt élémént telimati asasigha tiklen'gen «alximiye _ simyagerlik» telimatining pirinsipal xataliqliri otturigha qoyulup, xiyali perezler asasigha tiklen'gen xiyaliy 'töt élémént' ornigha kainatni teshkil qilghan rial élémént telimatlirining otturigha qoyulishi 10~11- esirlerdila bashlinip, bügünki tillarda dastan qilinip yürgen keshpiyatchilargha oxshash musulman 'kopérnik' lar, musulman 'galéli' lar, musulman 'nyuton' lar, musulman 'dalton' lar, musulman 'maksiwél' lar we musulman 'méindéliyéw' ... Ler eng kéchikkendimu 12~13- esirlerdila otturigha chiqqan, musulman 'planik' lar, musulman 'eynishtéyin' lar, hetta zamaniwiy musulman ijtimaiy alimlirimu shu esirlerdin bashlapla barliqqa kélip, eng bolmighanda 14- esirlerde ezher uniwérsititi bügünki 'manchéstir', buxara uniwersititi bügünki 'oksford', qeshqer xanliq medrisisi bügünki 'xarward' ... Dep tonilip, bügünki qahire, baghdat, istanbul, buxara, semerqent we qeshqer qataridiki musulman sheherlirimu zamanimizning ilim- pen merkezlirige aylan'ghan, pütün dunya bu yerlerge telpünidighan weziyet shekillen'gen bolar idi ...Derweqe, islam dinini qobul qilmighan, islamning gunah bolidu deydighan cheklimilirini bilmeydighan gherp alimliri endülüsning musulmanlar qolidin kétishidin bashlap ilim- pen dep kona ispaniyige éqin qilishqa bashlaydu. Ular u yerde el razi, farabi we ibni sina qataridiki «alximiye» alimlirining eserliri bilen uchuriship ularning netijilirini tetqiqi qilish we ibni sinaning «alximiye» din gumanlinishi qataridiki qarashlirini qayta nechche esir tetqiq qilish arqiliq bügünki gherp medeniyitining hulini hazirliwélishqan idi.
Qisqisi, musulmanlar dunyasi ilmiy madda qarishi, zamaniwiy dunya qarishi jehette dunyaning awan'gartliridin bolush pursitini bundin on esirge yéqin waqit burunla qoldin bérip qoyushqa bashlighan diyish mumkin.Shu dewirdin bashlapla kainat we dunya qarash jehetlerde éghir qatmalliqqa, turghunluqqa kirip qalghan musulmanlar dunyasi ta bügün'giche bu turghunluqtin _ toghrisi chékinishtin qutulalmay kelmekte.
Bu yerde shunimu alahide tekitlep körsitishimiz lazimki, allahning qusursiz qanuniyetler bilen yaratqan kainati, uni teshkil qilghan eng mukemmel hul zerriliri bolghan proton, nitron, éléktron, pozitron, foton, ... We bu maddiy zerrichilerni tizginlep turghan herxil madda herikiti orbita qanunlirigha oxshash barliq qanuniyetler (teghdirler?) Toghrisidiki qarashlar intayin muhim dunya qarash mesililirining maddiy asasliri bolup, bu türdiki mesililerde tuyuq yolgha kirip qélish, roshenki, kainatning birdin- bir yaratquchisi bolghan xudani tonushtiki éghishni keltürüp chiqiridu we shundaq bolmaqta!
Dunya qarash mesilisi pikir yürgüzüshning eng mukemmel dep qaralghan sistémisigha _ mukemmel pelsepe sistémisigha zich munasiwetlik muhim mesililerning biri bolup, musulman ijtimaiy pen alimliri bu jehette texminen on esirdin béri éghir qatmalliq ichide tolghanmaqta diyeleymiz. Gerche musulman alimliri iptidaiy islam pelsepesini barliqqa keltürüshte xéli burunla tirishchanliq körsetken bolsimu _ melum menidin alghanda bügünki künde birxil turmush qélipi halitige chüshiriwélin'ghan islam tesewwup telimatlirining mahiytini islam pelsepesining tunji sistémilishishining bashlinish noqtisi dep qarash mumkin bolghandimu, bu tesewwup telimatlirimu yuqurida tilgha élin'ghan xiyali 'töt élémént telimati' asasigha tiklen'gen 'alximiye' telimatining iskenjisi astida qélip, ilmiy islam pelsepesi yükseklikige kötürilelmey we islam alimlirining itirap qilidighan dunya qarash we pikir qilish sistémisigha aylinalmay, sopichilarning élkide qélip xurapatliqning menbeliridin birige aylinip qaldi.Eslide, 'töt élémént telimati' ning huli bolghan xiyaliy 'élémént' lar su, hawa, ot we tupraqtin ibaret bolup, bularning hemmisila élémént bolush shertlirini hazirliyamaydighan birikme, arilash madda yaki énérgiye körünüsh shekilliridin ibaret mewjudiyetlerdin idi. 'Alximiye' ning telimati boyiche bu madda yaki énérgiye sheklining bir- birsi bilen belgilik sharaitlarda mueyyen miqtarlarda birliship kainatni teshkil qilghuchi herxil maddilarni shekillendürgenlikige qismenlikte mas kilip qélishi, asasen alghanda pewqul'adde toghra kélip qélishtin bashqa ehwal emes idi. Kainatni shekillendürgen herqandaq bir madda éniq bir énérgiye halitige, éniq heriket qanuniyitige, belgilik heriket orbitalirigha, özgiche xususiyetlerge we muqim bir éghirliq yaki massigha ige idi. Emma bundin birer ming yil awalqi waqitlarda bu türdiki madda xususiyetlirini perq qilish imkaniyetliri téxi yoq idi. Bolupmu u dewirlerde herqandaq bir élémént atomining ichki tüzülüshlirini tonup yetkidek bilimmu yoq idi. Bundaq bir sharaitta éléméntlarni ene shundaq pantaziyilik xiyallar asasida perez qilip turushtinmu bashqa chare yoq idi. Mesilining tügüni bundaq perez qilishqa bolush- bolmasliqida emes, toghra perez qilish- qilalmasliqta idi. Bu digenlik perez qilinip otturigha quyulghan bu türdiki élémént atomlirining barliq xususiyetliri rialliqni birqeder mukemmel ipadilep körsitelishide idi. Halbuki, 'alximiye telimati' boyiche otturigha qoyulghan 'élémént atomliri' rialliqqa bekla az mas kilidighan xususiyetlerni ipadilimekte idi. Toghrisi 'töt élémént' atomliri asasen rialliqtiki maddilarning tüpki xususiyetlirini ipadilep birelmetti yaki chüshendürüp birelmetti. Netijide, alximiklar emeliyetke mas kelmeydighan xiyal ichide birer maddining xususiyitini chüshendürüshke yaki ulardin yéngi birer madda shekillendürüshke bihude urunup ömürini serip qilghan bolsimu, qilche netijige érishelmey on nechche esir waqit ötüp kitidu.
Biz shuni unutmaslighimiz kirekki, xuda kainatni yaratqinida hergizmu undaq xiyaliy perezler asasida maddilarning asasiy zerriilirini yaratqan bolmastin, belki mutleq qanuniyet (teghdir) ler asasigha birla höküm bilen énérgiyisi (küch- qudriti) din asasiy zerrichilerni barliqqa keltürgen. Buni «kainatning tunji partilishi» nezeriyisimu ispatlap turmaqta. Shundaq iken, bizmu herqandaq bir maddini tetqiq qilghinimizda shertsiz türde xudaning tebietke apride qilghan qanuniyet (teghdir) lirige qet'iy boy sun'ghan halda paaliyet qilishqa mejbormiz. Halbuki, u dewirlerde insanlar allahning tebietke apride qilghan qanuniyetlirini tonush basquchigha téxi endila qedem qoyiwatqan bolghachqa, maddilarni heqiqiy tebiet qanuniyetliri asasida tetqiq qilishtin éghiz échish mumkin emes idi. Ene shundaq bir ehwal astida, xudaning tebietke apiride qilghan teghdir _ qanuniyetlirini keship qilish üchün ene shu türdiki mölcherler bilen ish bashlashqa mejbor bolush, ilmiy tetqiqat tarixining muqerrer bir basquchi idi. Halbuki, u dewirlerdiki musulmanlar bundaq izdinish basquchining téxi béshida turupla, "biz allah yaratqan kainatning barliq qanuniyetlirini igellep bolduq, biz bilelmigen qalghan hadisiler bolsa allah teripidin (xalighiniche özgertip turidighan turaqsiz) teghdirlerge baghliq bolup, ularni allahtin bashqisi (insanlar) esla bilelmeydu." Dep höküm qiliwitishidu. Netijide, eyni waqitlarda xudaning tebiet dunyasigha apiride qilghan qanuniyet _ teghdirlerni izdinishning yoli kisiwitilip, allahning ulughlini körsitidighan tebiet qanunlirini keship qilish paaliyitige chek qoyiwitishken idi.Bu noqtidin alghanda, tebiet qanuniyetlirini keship qilish paaliyiti qur'an kerim yaki heqiqiy hedis sheriplerde chekliwitilgen bolmastin, belki xudaning qudritini tonushta tuyuq yolgha kirip qalghan musulman olimaliri teripidin tosap qoyulghan diyishke heqliqmiz.
Endi bügün qaraydighan bolsaq, eslide insanlar "alximiye" dewride xudaning kainatqa apiride qilghan qanuniyet we maddilirini küzitishte 'alximiye' digen köz'eynekke iriship, burun addiy köz bilen uchuq körelmeywatqan nersilerni bir qeder roshen körgidek halgha keltürülgen bolsa, galiliy- nyuton keshpiyatliri insanlarni optik mikroskopqa irishtürüp, adettiki lénzilarda körüsh mumkin bolmighan nersilernimu ming hesse chongaytip ochuq köreleydighan haletke yetküzdi. Uningdin kéyinki atom dewri _ nispilik neziriyisi yaki kwant mixanikisi dewri bolsa insanlarni éléktron mikroskopqa irishtürüp, köz bilen körüshke bolmaydighan mikro zerrichilerni nechche milyon hesse chongaytip köreleydighan sharaitqa érishtürdi dep teswirlisek anche xata bolmaydu. Roshenki, közdin nechche on hesse éniq köridighan köz'eynek musulmanlarni nechche hesse téz tereqqiy qildurup dunyada 10 esirdin artuq hükmiran orun'gha irishtürgen bolsa, nyuton dewri en'giliyiliklerni optik mikroskopqa irishtürüp musulmanlardin minglarche qedem algha siljitiwetti. Uning keynidinla barliqqa kelgen nisbilik- kuwant dewri gherp ellirini nechche milyon hesse éniq köreleydighan sipiktro- mikroskopqa irishtürüp, dunyani barmighida oynitidighan halgha keltürdi. Shundaq bolishigha qarimay, biz musulmanlar ta bügün'giche héliqi farabi- ibni sinadin miras qalghan köz'eynek bilen janliqlarning hüjeyrilirini emes hetta éléktronlarnimu choqum köreleydighan bolalaymiz dep tirkeshmektimiz.
Bu xil obrazlashturulghan addi teswir boyiche alghinimizda, biz musulmanlarning dunya qarishimiz ene shu addiy köz'eynek dewride qétip qalghan.
Yoqurqidek qisqiche mulahizilerdin shundaq xulasilashqa boliduki, biz musulmanlar dunyasining kainatni keship qilish paaliyetliride keynide qélishimizning sewebi hergizmu 'allah pütiwetken teghdir pishanimiz' din emes, belki buning del eksiche, allahning bergen nimmetlirini tetqiq qilidighan tetqiqat quralimizni _ toghra pikir qilish, toghra tepekkür qilish usulini xata talliwalghinimizdin, xata ikenliki allimuqachan ispatlan'ghan 'töt élémént telimati' ni rohimizgha singdüriwalghinimizdin bügünki haletke qalmaqtimiz.Buningdin shuni ochuq köriwélishimiz mumkinki, biz bügün bizni tuyuq yolgha bashlap kitishke sewepchi bolghan 'töt élémént telimati' ning hükmiranliqidin toluq qutulup, allahni, qur'an kerimni, peyghembirimizning miraslirini allahning bu kainatqa apiride qilghan teghdir- qanuniyetlirige, hazirghiche keship qilin'ghan nispilik neiriyisi, kwant usuli digendek kainat teghdir qanuniyetliri asasida, we bundin kéyin ta zaman axirghiche keship qilip tügetkili bolmaydighan yéngi- yéngi tebiet qanunlirigha asasen chüshen'ginimizde, biz musulmanlar yenila qaytidin runaq tapalaymiz.
"Elhemdulillahi rebbil alemin" __ bizge yüksek ilim nezeriyiliri bilen qurallinip kainatni tonush, xudaning qudritini tonushtek 'jihat' yoligha chaqirilghan shereplik wezipini birinchi orundiki wezipe qilip aldimizgha qoymaqta! bu noqtidin alghanda, biz hazirqi islam pelsepesining huli bolghan klassik tesewwup pirinsiplirini tüptin süpürüp tashlap, uning ornigha bu tebietning qanunliri asasida tiklen'gen heqiqiy musulman 'tesewwup nezeriyisi' ni yaritish we shu buyiche pikir qilish aditini yitishtüridighanla bolsaq, tebiet qanunlirining, ilim- pen neziriyilirining qur'an telep qiliwatqan keshpiyatlar ikenlikini, uninggha boy sunushimiz lazimlighini bileleymiz.Bulardin melumki, bizning sawatsiz bichare mollilirimizdin renjishimizning hajiti yoq.Kim bilidu, qur'anning qalghan söre- ayetliridin yene qanchilighan qismini chüshenmey kiliwatimiz yaki xata chüshünüp kiliwatimiz.Bundin kéyin qur'anni ilmiy bir shekilde özimiz oqup ögineyli, qur'an telimatlirini turmushimizgha tedbiq qilayli, bashqilarning xataliqidin qiydap özimizni tuyuq yolgha zorlimay, xudaning ulughlighini ispatlaydighan yéngi- yéngi keshpiyatlarni bizmu keshp qilayli, xudaning bizning ishlirimizni asanlashturup bérish üchün yaratqan maddiy dunyasidin yéngi- yéngi téxnikilarni bizmu ijat qilayli. Ene shundaq bir muhit yaritish üchün jan pida qilsaqmu erziydu.
(Tügidi)
____________________________________________________
*Xelqimiz tarixta körülüp baqmighan kirzisqa patti. Sherqiytürkistanda yashawatqan 7 yashtin 70 yashqiche, addiy déhqandin yoquri derijide terbiye körgen alim we senetkarlarghiche bolghan hemmeylenning zimmisige, qandaq qilip zamaniwiy riqabetke berdashliq bérish, qandaq qilip milliy mewjutluqimizni saqlap qélish we yene qandaq qilip mustemlikichilerning étnik qirghinchiliqliridin aman-ésen qélish qatarliq jehetlerde... orunlashqa tégishlik éghir wezipiler chüshmekte.
Bolupmu közge körünmigen halette hemmila adem oxshimighan shekilde ishtirak qiliwatqan bu herketning mushu bir dewir ziyalilardin kütiwatqan jawapkarliqi intayin éghir bolsimu, bu teqezzani jéni bilen tuyup, öz burchini jariy qiliwatqan, igilmey-sunmay millitimizning hörlük we azatliqi üchün izdiniwatqan ziyalilirimiz bek az.Maqala apturi shu türdiki az sandiki ziyalilirimizning ichidiki aldin körer, parasetlik, bilimlik, talantliq biri bolup, uning eserliri weten-millet dawasimizning tüp yölünishini belgülesh nezeriyisige inqilap xaraktérliq yéngiliq élip kelgenliki üchün , xelq arisida yüksek shöhret qazandi.
Apturning bu maqalisi buningdin 5-10 yillar ilgiri yézilghan bolup, u özining bu estayidil tetqiqati arqiliq, xelqimizning diniy étiqadi, pelesepiwiy chüshenchilliri, Éstétik qarashliri we siyasiy telpünüshliri qatarliqlarni, teqdirimizge bolghan yüksek mesuliyetchanliq tuyghusi bilen küzütüp, millitimizni qapsilip qalghan bu halaket patqiqidin qandaq qilip qutuldurup chiqip kétishmiz kérekliki heqqidiki ilmiy tesewwurlirini, heqiqetni emeliyettin izleshtin ibaret matériyalistik bir meydanda turup, shu türdiki tetqiqatlar ichide eng yoquri sewiyede, wayigha yetküzüp ipadilep bergen.
Bu maqala mezmuni mol, merkizi iddiyesi intayin yéngi we ijadiy, tili rawan, pasahetlik we küchlük, pikirliri dadil we logikiliq... bolushtek bir qatar alahidilikliri bilen, bu sahide élip bériliwatqan tetqiqatlirimizning heqiqiten gül tajisi bolalaydu.
Biz bu eserni élan qilish munasiwéti bilen, maqala Apturigha saqliq we salametlik, utuq we nusret tileshtin bashqa, uning bu eserni kingeytip bir kitap haligha keltürüp, mezlum xelqimizge teqdim qilishini ümüt qilimiz we tört köz bilen kütimiz.
_________Karakuyash Rédaksiyesi
23-Noyabér 2007 Gérmaniye
