Sherqiytürkistanda Édéologiye Saheside Insan Heqliri Meselisi

Korash Atahan

(2002 - yil Maydin 2003 - yil Augustqiçe)

Biz 2002 - yil maydiki dokilatimizda Xitay tajawuzçilirining wetinimiz Şerqiy Türkistanda yolğa qoyiwatqan dölet térorizimining jinayi pakitlirini, Xitay hökümitining xelqimizni térorizim qalpiqi astida basturuşni dawam qiliwatqanliqini, türlük siyasiy eyipler bilen tutqun qilip, érqiy qirğin yürgiziwatqanliqini, pikir qiliş erkinlikimizni tosup, milliy mediniyitimizge éğir ziyan séliwatqanliqini, xelq'aradiki biz bilen heç bir alaqisi bolmiğan Islamiy radikal küçlerning tugdurğan mesililirini, neçhçe ming yildin béri dawamlişip kéliwatqan, peqet bügünki künde Islam bayriqi astida saqlinip kéliwatqan mediniyet enenimiz bilen bağlap çüşendürüp, xelqimizning rohiy dunyasida ezeldin yiltiz tartqan musteqilliq iddiysige qattiq zerbe bérip, idilogiye sahesidiki tazilaş herkitini zor küç bilen yürgiziwatqanliqini, insaniyet tarixida siyasiydin xaliy halda mewjut bolup kéliwatqan diniy étiqad erkinlikige qattiq çek qoyup, diniy zatlarni tajawuzçi kommunistlarning menpetige uyğun petiwalarni çiqirişqa mejburlawatqanliqini we milliy mediniyitimizge zeherxendilik bilen hujum başliğanliqini otturga qoyğan iduq.

Bu yilliq dokilatimizda Xitay tajawuzçilliri teripidin üsti oçuq türmige aylandurup qoyulğan, 1 milyon 8 yüz 50 ming kwaderat kélometirdin aşidiğan bu zéminda, 10 ming yillap yaşap kéliwatqan, nopusi 20 milyondin aşidiğan, Xitaylarğa diniy étiqad, érqiy alahidilik, mediniyet en'enisi mediniyet tarixi we yaşaş usuli qatarliq jehetlerde hergizmu oxşimaydiğan, tarixta ejdatliri Arisaçk, Tohar, Iftalit, Turan, Hon, Türük, Soğdiy, Oğuz / Uygur degen namlar bilen atilip kéliwatqan bir xelqning özlirining insaniy heq hoquqliridin, Xitay tajawuzçiliri teripidin dunyaning herqandaq bir yéridin örnigini tapqili bolmaydiğan, insan qélipidin çiqqan bir şekilde asta-asta mehrum qalduriliwatqanliqini, musteqil yaşaşqa we özining teqdirini özi belgüleske til- yéziq, etnik alahidilik, tarix, teritoriye, mediniyet, diniy étiqad, örpi-adet we yaşaşaş alahidilikliri jehetlerdin şertliri toşidiğan bir qedimiy milletning siyasi réqipliri teripidin „neslini qurutiwétis tehditi“ ge uçrawatqanliqini neşriyatçiliq, axbaratçiliq, uçur alaqe, ma'arip, din, asasiy qatlam siyasiti we til-yéziq qatarliq témilarda bayan qilip ötimiz.



1 ) Xitay Hökümitining Neşriyat - Metbuatçiliq Sahesidiki Zorawanliqi:

Biz aldinqi qétimliq dokilatimizda Xitay hökümitinig 2002-yili kirgendin buyan Şerqiy Türkistanda idilogiye saheside keng kölemde yoqitis siyasitini yolğa qoyiwatqanliqini, pütün Şerqiy Türkistan miqyasida wehşilik bilen kitap köydüriske başliğanliqini, we bu herketning melum jehettin Xitay merkiziy hökümiti 2002-yili çiqarğan ötken yili 9-ayning 1-künidin tartip Şerqiy Türkistandiki Universititlarda Uygur tilida ders ötüşni emeldin qalduruş buyruqi bilen çétisliq ikenlikini bayan qilğan iduq.2002-yili 31-mart küni Xitay hökümiti Ürümçide yoquri qatlam kommunist emeldarliriğa Idilogiye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş boyiçe qayta terbiye éliş seperwerlik yiğini éçip, musteqilliq heriketlirimiz we xelqimizning naraziliq heriketlirige qandaq zerbe bérişning çara tedbir, pilan we programmilirini qayta otturğa qoydi. Yiğinda jallat Wang Lequan söz qilip, bu qétimqi heriketning asasiy nişani her derijilik gézit journallar, metbuat we neşiryat tarmaqliri hem radio teleweziye systimisi bolidiğanliqini, bu heriketni jaylar we asasiy qatlamlarğiçe kéngéytip bu sahede milliy bolgünçi küçlerni uzaqqiçe baş kötürelmeydiğan qiliwitiş, mesile bar dep qaralğan orun we şexislerni qattiq bir terep qiliş, ming orun yaki ming şexis xata jazalansimu birni tordin çüşürüp qoymasliq heqqide muhim yolyoruq bergen idi..

Xitay hökümiti 2002-yil aprelning béşida neşeriyat we gézit-journallarni we metbuat boyumlirining tarqitiliş yollirini qattiq tertipke séliş heqqide jiddiy uxturuş çiqarğan idi.Uxturuşta milliy musteilliq küçlirining kitap-materiyal we gézit-journallarni qolğa çüşüriwélip, döletning siyasiy mexpiyetliki we bixeterlikige éğir tesir yetküziwatqanliqi, buning aldini éliş üçün neşir boyumliridiki gumanliq dep qaralğan eserlerni tekşürüş we tarqiliş yollirini qattiq nazaret qiliş lazimliqi, bu mesililerge çétişliqi bolğan orun we şexislerni qattiq bir terep qiliş kérekliki, mesile bar dep qaralğan gézit journallarni toxtitiş kérekliki tekitlengen idi.

2002-yili marttin başlap Xitay hökümitining axbarat- neşiryat sahesini tutqa qilip, Şerqiy Türkistan musteqilliq herketlirige bériwatqan zerbisi téximu ewjige çiqti. Xitay hökümiti 2002-yil kirgendin buyan „idilogiye sahesidiki milliy bölgünçilikke qarşi küreşni qanat yaydurus boyiçe qayta terbiye éliş herkiti“ digen atalmiş siyasiy herketni başlap, Uygurlarning tili, dini, tarixi, mediniyiti we edebiyat- sen'itige téximu küçlik zeherxendilik qilp, „Qédimki hüner- sen'et risalisi“, „Uygurlar“, „Honlarning qisqiçe tarixi“, „Qedimki Uygur edebiyati“, „Çala tegken oq“, „ Uygur Seidiye xanliqining qisqiçe tarixi“, „Leyiğan bulaq“, „Déhqan bolmaq tes“, „Oyğanğan zémin“, „Soğa“, „Qum başqan şeher“, „Yiraq qirlardin ana yerge salam“…. qatarliq kitap, ün-sinalğu kasetliri we musteqilliq terepdarliri hésaplanğan bir türküm jamaet erbapliri yazğan hem ular heqqidiki materiyallar, we foto süretler bésilğan Gézit –jurnallarni çekles buyriqi çiqirip, xelqning qarşiliqiğa qarimay zorawanliq bilen yiğip, türkümlep köydüriske baslidi. Bu herket 2002- yilning basliridin tartip Ürümçi, Gulja, Altay, Çöçek, Böretala, Turpan , Qumul, Korla, Aqsu, Artuş, Qeşqer we Hoten rayonlirida yolğa qoyulğan bolup, milyondin artuq din, tarix, pelesepe, örpe-adet, edebiyat-senet we ayrim hüner-tehnikiga ayit kitap, jurnal, gézit we başqa ün- sin boyumlirining mejburi yiğiwélininp köydürülisi, yüz mingliğan biguna xelqning „Islam téroristi“, „milliy bölgünçi“ degendek namlar bilen eyiplinip türlük usullarda jazalinisi, waqit, iqtisat we pisihik jehettiki xelqqe keltüridiğan ornini toldurğili bolmaydiğan éğir ziyini bilen hilimu üzliksiz türde élip bérilmaqta.

Bu weqeler Şerqiy Türkista information merkizi teripidin qolğa çüsürülgen töwendiki bir qisim Xitay metbuatlirida élan qilinğan höjetlik materiyallarda Xitay hökümitining idilogiye saheside élip barğan birinçi basquçluq qirgginçiliq herkiti mundaq xewer qilindi.“www.tianshannet.com“ning 2002-yil 3-ayning 24- künki xewiride éytilisiçe Xitay hökümiti idilogiye saheside qattiq zerbe bériş jeryanida milliy musteqilliq herkiti bilen şuğullanğan 7 çong weqeni bir terep qilğan, 377 ademni éğir jazaliğan, 9115 ademni tutqun qilğan. „ www.tianshannet.com „ning 2002-yill 5-ayning 31- künki yene bir xewiridin qarğanda Xitay hökümiti „qattiq zerbe bériş herkiti“ başlanğandin kéyin Şerqiy Türkistanda 20 din artuq milliy musteqilliq gorohini pas qilğan, 100 din artuq milliy mujahitimizni tutqun qilğan, 6000 pay oq, 140 dane quralni qolğa çüsürgen, 10 yer asti qarşiliq körsütis orni we 500 din artuq jamaet sorununi piçetlengen, islamdiniga ayit 3 kitap yiğiwélinip köydürüp taşlanğan. Yene bu xewerde éytilisiçe“ qattiq zerbe bériş herkiti“ başlanğandin boyan 30 mingdin artuq türlük milliy toqunuşqa a'it türlük işlar qanuniy jehettin birterep qilinğan, 1000 din artuq goroh yoqutilğan, 40 mingdin artuq adem jazalanğan. Biz biliş imkaniyitige ige bolğan, Xitay hökü-miti élan qilğan bu xewerning rialliqni ipadilep bériş derijisining qançilikliki heqqide éniq tepsili pakitqa ige emesmiz, emma islamga a'it 3 kitapning çeklengenliki heqqidiki xewiri ularning mediniyet saheside yürgüziwatqan dölet térorizimini xelqara jamaetçiliktin qattiq sir saqlawatqanliqini körüwalalaymiz. Dimek Xitaylarning idilogiye saheside élip barğan wehşiy herkiti mediniyet saheside 3 kitapni çekles bilenla ahirlasmiğan. Éniq melumatlardin qarğanda jazalanğan orun we şexis, neşirdin toxtutulğan gézit- journal, kitap materiallardin başqa pütün Şerqiy Türkistan miqyasida köydüriwétilgen kitap, gézit-journal, ün-sin boyumliri we adettiki neşir boyumlarning sani 1 milyondin aşidiğanliqi mölçerlenmekte.

Xitay hökümiti nahayiti köp küç çiqirip nöwette neşir qiliniş aldidiki qol yazmilarni we qedimqi eserlerni tekşürüşke başliğan.we qedimqi eserlerdin putaq çiqirip türlük bahane izlep ularni yoq qilişning koyiğa çüşken.

Bu jeryanda 54 hil gézit-journalni neşirdin toxtatqan,“ Bulaq“, „Dunya edebiyati“, „Miras“qatarliq 20 mige yéqin gézit- jornallarning sehipisini qisqarqan, 100 ge yéqin neşriyat- axbarat ademlerni türlük bana sewepler bilen xizmitidin élip taşliğan yaki wezipisidin tohtutup qoyğan.

Xitay hökümiti yigiwélip köydürgen kitaplar ilim-pen, hüner senet, pen-tehnika, din we tarixqa munasiwetlik bolup, bu heriketning astiğa Xitay hökümitining meniwi bayliqlirimizni talan taraj qilip, herqandaq işta Xitayning qoliğa qaraydiğan, özi musteqqil héç iş qilalmaydiğan, başqilar teripidin téngilğan tengsizliklerge ün- tinsiz boysunidiğan, béqindi haletke keltürüştin ibaret siyasiy qara niyiti yoşurunğan.


2 ) Xitay Hökümitining Keng Asasiy Qatlamlardiki Zorawanliqi:

Şerqiy Türkistan information merkizi qolğa çüşürgen axbaratlar, öz muxbirlirimizning wetendin yolliğan xewerliri we Xitay metbuatliridiki insanperwerlikke we kişilik hoquqqa munasiwetlik problimlerge ayit mesililerni töwendikidek bayan qilimiz.

Öz muxbirimiz Uçqunning wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti 2002- yil pewral eyidin başlap, wetinimiz Şerqiy Türkistanning keng asasiy qatlamlirida milliy musteqilliq herketlirimizge idilogiye saheside qattiq zerbe bérişni başliğan. Xitay hökümitining wetinimiz Şerqiy Türkistandiki jamaet xewpsizlik nazariti bilen dölet bixeterlik nazariti birlişip, Atalmiş Xinjang Uygur aptonom rayonluq kütüpxanida milliy musteqilliq herketlirimizni „térorizim“ we „döletni parçilaşqa orunuş“ jinayiti témisida eyipleş mezmun qilinğan paş qiliş körgezmisini açqan. Xitay hökümiti Ürümçi şeheridiki nazaret, idare, soda tijaret tarmaqliri, aliy mektep, ottura téhnikum, ottura başlanguç mektep, sot, teptiş, jamaet xewpsizlik tarmaqliri, quralliq qisimlar we edare jemiyetlerdiki neççe on ming ademni seperwerlikke keltürüp, ularni mejburi rewişte körgezme körüşke hem tesirat sözleske, emiliy herkiti bilen musteqiliq herketlirige qarşi turuşqa orunlaşturğan.

Muxbirimizning igellişiçe bu qétimqi körgezmige Xitay jamaet xewpsizlik tarmaqliri qattiq mexpiy saqlap kelgen 400 parçidin artuq foto süret qoyulğan bolup, bu foto süretlerde milliy qehrimanlirimizning Xitay sahçi dairliri bilen jan tikip élişiwatqan, şuningdek Xitaylarning qoliğa çüşüp qéliştin awal özlirini öltüriwalğan, Xitay quralliq qisimliri teripidin wehşiy qiynaqqa éliniwatqan, étip öltüriliwatqan, tutqun qiliniwatqan, öltürüşke élip méngilğan, siyasiy jehettin eyiplengenlerning insan qélipidin çiqqan şekiller bilen xorliniwatqan, oçuq hem yepiq sot qiliniwatqan, höküm élan qiliniwatqan, balilar we anilarning zar-zar yiğa zare qiliwatqan körünişliri orun alğan.

Öz muxbirimiz Tömür Çoqqining wetendin yolliğan xewiride Xitay hökümiti 28- mart küni Ürünçide til yéziqimizğa qaratqan ziyankeşlik qiliş herkitini dağduğiliq başliğan, hem tarix, din, edebiyat-senet qatarliq sahilerge çétilidiğan neççe ming parçe Uygur til yéziqidiki kitap - materiyal we gézit journallirimizni mejburi yiğiwélip, Dongshen rayonidiki ehlet bir terep qiliş meydanida köydürwetken edi. Şunungdin kéyin Xitay hökümiti bu herketni xuddi ot apitidek Şerqiy Türkistanning bulung puşqaqliriğa qeder tutaşturdi.

“Qeşqer géziti“ ( Xitayçe neşiri) 2002 - yil 7 - ayning 21 - küniki xewirige qariğanda Xitay hökümiti Qeşqer rayonining Yopurga, Qargiliq nahieliride arqa- arqidin Qeşqerning 12 nahiye we bir şeher wekilliri qatnaşturulğan çong yigin éçip, idilogiye sahesidiki atalmiş „Is1am térorisimi“ we „milliy bölgünçilik herketliri“ ge 1- basquçluq zerbe bériş herkitining gelbilik ahirlaşqanliqini , 2 - basquçluq herketning başlanğanliqini élan qildi. Xitay hökümitining 1- basquçluq mediniyet saheside tazilaş wehşi herikiti 2002 - yil marttin başlap pütün Şerqiy Türkistan miqyasida yolğa qoyulğan idi.

“Qeşqer Géziti“ning 2002 - yil 28 - maydidiki xewirige asaslanğanda Xitay hökümiti 14 - maydin 28 - maygiçe bolğan ariliqta Qeşqer şeheridila 42 ming 320 parçidin artuq Uygur til-yéziqidiki kitapni köydüriwetken.

Öz muxpirimiz Yorungqaşning 2002 - yili 6 - ayning10 - küni wetendin yolliğan xewirige qarğanda 6 - ayning 4 - küni Hotenning Çira we Keriye nahiyeliride Xitay hökümet dairliri neq meydan yigini çaqrip, bir türküm kitap materiyallarni mejburi yiğip bir terep qiliş heqqide jiddiy buyruq çiqirip 4, 5 kün ötkendin kéyin Xitay saqçilliri bu herketni bahane qilip öymu-öy basturup kirip ahturus élip barğan hem qarşiliq körsetti degen bahane bilen türkümlep adem tutqun qilğan.

2002 - yili mayda Qeşqer seheride keng kölemde kitap köydürülgendin kéyin, Xitay hökümiti téximu wehşiylisip, yerlik xelqlerning musteqilliq rohi we diniy étiqad erkinlikige qarşi zora-wanliq herkitini pütün Qeşqer welayiti miqyasida élip bérişqa başlidi.Şerqiy Türkistan informatsion merkizining wetendin alğan melumatliriga qarğanda „ Qeşqer géziti“ning 4 - iyuldiki xewiride Xitay hökümitining idilogiye saheside élip bériwatqan, yerlik xelqlerning kişilik höquqi we insaniy tuyğulirini ayaq-asti qilidiğan bu heriket Qeşqer wilayitining Yopurga, Mekit, Yéngihésar nahieliride élip bérilişqa başliğan.Yopurga nahiyelik kommunistlarning partiye mektipi 5 qarar kurs éçip, Xitay hökümitining yerlikke qaratqan basturuş herkitining yerlik ademler arisidiki 60 neper tayançlirini yétüstürüp çiqip, ular arqiliq yéza qişlaqlqrdiki hökümet xadimliri, ziyalilar, oqutquçi, isçi-xizmetçilerni mejburi yiğip, milliy musteqilliq we diniy erkinlikke qarşi témidiki kino filimliri, radio-televiziye programmiliri, gézit-zurnal we kitap materiyallarni ügünişke mejburliğan.

Xitay hökümiti 6 - ayning 18 - küni yéza - bazarliq hökümetning sekritarliri we başqa munasiwetlik tarmaqlarning mes'ulluri qatnaşturulğan çong yigin éçip bu heriketni téximu qattiq, uzaq muddetlik dawamlaşturuş heqqide yolyuruq bérilgen.Şerqiy Türkistan information merkizi muxpirining wetendin yolliğan melumatiğa qariğanda Mekit nahiyeside 2002 - yili 6 - ayning 17 - küni Xitay hökümitining idilogiye sahesidiki zorawanliq herkiti keng kölemlik élip bérilişqa başliğan. Su küni Xitay hökümiti yéza bazar, meydan, idare-orğanlar, teşwiqat bölümliri, milliy işlar idarisi, diniy işlar idarisi, ma'arip idarisi, radio-telewiziye idarisi qatarliq orunlardiki bölüm derijiliktin yoquri kairlar mejburi yiğiwélininp, milliy musteqilliq we diniy erkinlik heriketlirige qarşi tilim-terbiye paaliyitige orunlasturulğan.

2002 - yil 6 - ayning 18 - künidin 24 - künigiçe atalmiş „idilogiye sahesidiki bölgünçilikke qarşi turus körisi“ boyiçe 300 neper tayanç xadimni terbiyelep, ularni öz yéziliriğa qayturup, 9 yéza we bir bazar içi idare orğan, 17 ottura mektep, 83 baslanguç mektep, bir kespiy téhnikum we balilar yeslisi qatarliq orunlarda birla waqitta omumiy yüzlik zerbe bériş herkitini başlap, Xitaylar teripidin köp qismi sawatsiz qaldurulğan neççe 10 ming ademni, her küni özini tekşürüş, xataliqlirini tonus, Xitay emperiysining birliki we kommunstik idiyening mewjut bolup turişiga paydisiz bolğan hadise we işlarni pas qiliş témisidiki 2000 hetlik maqale (21- esirdiki qara yömur) yézisqa teskillidi.Şerqiy Türkistan informatsion merkizi muxpirining wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti Yéngihésar nahiyeside milliy musteqilliq herkitining yamrap kétisidin ensirep, idilogiye saheside kişilerning yürikini ézip, haterjemlikidin mehrum qilidiğan yerlik xelqlerning milliy musteqilliq we diniy erkinlik idiyelirini basturidiğan wehşiy herkitini başliğan. Xitay höümiti 2002-yili 6 - ayning 18 - küni Yéngihisar nahiyeside yéza-bazarlardiki soda-snaet memuriy başquruş ponkitlirining xizmetçilliri we yekke soda-sanaetçilerning kéngéytilgen yiginini çaqrip, paşist Xitay hökümiti emeldarlirining Şerqiy Türkistanning muqimliqi we Xitay hakimiyitinig bixeterliki heqqide sözligen notuqlirini ügünişke mejburlidi. 5000 din artuq ügütiç obiektini rohihetke élip 6 ügüniş nuqtisida xelqimizge yolsizlarçe parakendiçilik tugdurdi. Şu arqiliq Xitay hökümitige paydisiz bolğan meselilerni qedirip tekşürüp, xelqning eng töwen derijidiki turmuş tertiwige éğir buzgunçiliq qildi.

Şerqiy Türkistan informatsion merkizining qolğa çüsürgen „Qeşqer géziti“ning 2002-yili 6 -iyuldiki xewiride yoqarqi herketning Qeşqer welayitining konaseher we Qarğiliq nahieliride ğelbilik élip bériğanliqi xewer qlinğan.

Işençlik melumatlarga qariğanda Xitay hökümiti 6 - ayning 21- küni Konaşeher nahiyeside çong tiptiki seperwerlik yigini éçip, bu nahiede Idilogiye sahesidiki musteqlliq iddiysining yamrap kétisige qarşi turuş körisi boyiçe qayta terbiye paaliyitini omumiyüzlük élip barğan. Yerlik xelqlerning milliy örpi-adt, diniy étiqad, til yéziq, ma'arip erkinlikige qattiq çek qoyğan.

6-ayning 24 - künidin 7 - ayning 1 - künigiçe herqays tarmaqlardin kelgen 600 din artuq kişini teskillep tajawuzçilarning yerlik xelqlerge qaratqan wehşiy siyasetlirini ijra qilişqa seperwer qilğan.

Xitay hökümiti qehriman Qargiliq xelqining musteqqilliq idiyésige zerbe bériş, bu rayondiki Xitay hökümitining tesirini saqlap qéliş, musteqilliq herketlirige qattiq zerbe bériş mexsidide bir tereptin awam puqralrni aldisa, yene bir tereptin yurtning çonglir we pikiri oyğaq ademlerni tutqun qilişta nam çiqarğan idi.

Qargiliq nahiyeside milliy musteqlliq herketlirige idilogiye saheside zerbe bériş herkiti 2002 - yili 6 - ayning 18 - küni baslandi.tajawuzçi Xitay dahiriliri partikm daimiy heyyetler kengéytilgen yigini éçip, Qargiliqning emeliy ehwaliga birlestürilgen haldiki yerlik xelqlerning musteqilliq eddiyelirige zerbe bérişning lahilirini muzakire qilidi, hemde nahiyelik partikom sekritarining mes'ulliqida 22 kişilik rehberlik goruppisi qurup, gorupa tarmiqida jasusluq we basturuş funktsiyunlirini öteydiğan teşwiqat, uçur, xewer, terbiyeles, küzitis, alaqilişis, mexpiy tutqun qiliş xizmetlirige mes'ul kiçik guruppilarni qurup, 900 kişini yéza kentlerning bulung pusqaqliriga qeder orunlasturup, jemiyettte éğir wehime peyda qilip, ademlerning kündilik hayatinng normal tertwige éğir tesir körsetken.

Xitay hökümiti Qargiliq xelqining milliy musteqilliq jasaritini sundurus, ewlatlirimizning idiyésini zeherlep, milliy kimlikini untuldurus, su arqiliq özlirining tajawuzçiliq qorginini mustehkemles meqsidide wetinimizning tarixi, millitimizning eradisi, diniy étiqadimiz burmilap çüsendürülgen „atizim terbiyesi“, „millet we dinga ahit 100 sual jawap“, qatarliq kitap we bu témilarga dair başqa teşwiqat materiyallirini 6610 nuşa tarqitip,özlirining tajawuzçiliq mahayitini xelq aldida aşkarilidi.

Xitay hökümiti yene 2002-yili 6-ayning 26-, we 27- künliri Qargiliq nahiyeside keng dairide Xitay hökümitining milliy musteqilliq herketlirimizni qanliq basturğanliqi heqqidiki resimlik körgezmini oyusturup, xelqimizge musteqilliq dawasi qilğanarning aqiwitining qandaq bolidiğanliqi heqide teşwiqat élip bérip, pütün jemiyet miqyasida Xitayga téximu qarşi keypiyat sekillendürdi.bu herikette 4000 din artuq kişi nişanliq terbiyeleş obiekti qilindi.


3 ) Xitay Hökümitining Ma'arip Sahesidiki Zorawanliqi:

Kommunist Xitay tajawuzçiliri wetinimizni işgal qiliwalğan 50 yildin buyan hörlükni, demokrateyini, azatliqni söyidiğan Şerqiy Türkistan xelqining üzliksiz qarşiliq körsitiş herketlirige uçrap, bir künmu kallisi ténçimidi. Xelqarada demokiratiyélişiş we insanperwerlikni himaye qiliş qedimining tizlişişi, kommunizimdin ibaret kengeymiçilik we mustemlikiçilik lagerning zawalliqa yüzlinişi, mustemlike xelqlerning arqa-arqidin hörlikke erişişi we qehriman Şerqiy Türkistan xelqining zorawanliqqa qarşi élip bériwatqan baturane küreşliri Xitay hökümitini mustemlike rayonlardiki idilogiye meselilirini başqidin oylinişqa mejburlidi. Xitay hökümiti wetinimiz Şerqiy Türkistanni mengü mustemlikişide saqlap qéliş üçün bir tereptin Xitay köçmenlirini wetinimizge yerleştürüşni jénining bériçe yolğa qoysa yene bir tereptin tilimiz, dinimiz, medeni-yitimiz, maaripimiz we örp adetlirimizni yoqutuşqa dölet térorizimini qollanmaqta.

Şerqiy Türkistan informatoin merkizimiz teripidin çiqirilidiğan uçqun gézitining 72 - sanidiki wetendin alğan xewirige qariğan çağda 2002 - yili 3 - ayning 18 - küni Xitay ma'arip ministirlikining til-yéziq xizmitige mesul xadimi Chang zhangshi Ürümçige kélip ma'arip tarmaqlirining mesulliriğa çong yiğin éçip, Şerqiy Türkistanda Uygurlarğa qaritilğan Xitayçe oqutuşni téximu küçéytiş heqqide yolyoruq bergen. U sözide Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanda 90 - yillardin bahlap merkizi şeherlerde yolğa qoyğan Uygur balilarning eng eqilliqlirini tallap mehsus Xitay tilida ders ötülidiğan tejirbe siniplirini eçiş we 2000- yildin başlap namrat rayonlarğa yardem bériş niqawi astida yolğa qoyğan Uygur balilarni Xitay rayonliridiki toluq ottura mektepliride oqutuş işliring döletning istirategiylik pilani ikenliki we uning deslepki netijilliri, dawamliq yolğa qoyuşning ehmiyiti heqqide köp tohtalğan.

Igilişimizçe Ürümçi rayonidila Xitay, Uygur baliliri arlaş oquydiğan başlanğuç we ottura mektep 150 din aşidiğanliqi bu mekteplerde 70 mingdin köprek Şerqiy Türkistan yerlik ahalisining perzentliri oquwatqanliqi melum boldi.

Xitayning hökümitinig birinçidin, Uygur mekteplerde Xitay tilini oqutuşni küçéytiwetkenliki, ikkinçidin Uygur mektepliride mehsus Xitayçe oqutilidiğan tejirbe siniplirini éçiwatqanliqi, Uygur balilirini Xitay rayonliriğa toluq ottura mekteplerde oqutuş bahanisida yötkewatqanliqi, aliy mekteplerde omumiy yüzlik Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyğanliqi yerlik xelqlerning qattiq qarşiliqiğa uçriğan bolsimu, ular Xitay höküm-itining Xitay tilini bilmise mektepte oqutmasliq, Xitay tilini bilmise aliy mekteplerge qobul qilmasliq, Xitay tilini bilmise xizmetke texsim qilmasliq, Xitay tilini bilmise aç yalingaç qalduruş siyasiting mejburlişi bilen özlirining milliy kimlikini untulduridiğan, milliy enenisi we diniy étiqadidin wazkeçtüridiğan, ana tilini untulduridiğan, örpi aditi we mediniyet enenisidin yatlaşturidiğan, Xitayğimu, Uygurğimu ohşimaydiğan, hojayini qil degenni bijanidil orunlap özining öle tirilişi bilen ançe hésaplişip olturmaydiğan ösümlik ademlerni terbiyelep çiqiridiğan buhil tajawuzçiliq maarip endizisini qobul qilip, millitimizning kelgüsi iz basarlirini nabut qilişqa mejbur bolmaqta. Emiliyette xelqimiz içide balilirini Xitay mekteplirige bériş, Xitayçe oqutuş, Xitay rayonlirida terbiyeleş bir az ewij alğan bolsimu bu xil essebiylikning özining ölüm üçiritini talişiştin başqa nerse emes ekenlikini hemmisi horliq içide obdan bilidu. Addiy xelqlerning we bir qisim wijdansis, burnining uçinila köridiğa menpietperes eblehlerning Xitayğa yan tayaq bolup, milletning béşiğa kéliwatqan çong tiragidiyni bilse bilmeske, körse körmeske sélip, suning eişi, layning yetişiğa qarap iş tutiwatqanliqining Uygur xelqining mewjutliqiğa qançilik derijide éğir ziyan séliwatqanliqini tesewur qilip béqiş kérek.

Information merkizimizning igellişiçe Xitay hökümiti 2002 - yili 5 - ayning 14 - küni Xinjang Universitida çong yiğin éçip, şu yil 9-ayning 1-künidin başlap Şerqiy Türkistandiki barliq aliy mekteplerde Uygur tilida ders ötüşni emeldin qaldurup, uning orniğa Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuşni resmiy jakarliğan.

Şerqiy Türkistan information merkizi muxbirining wetendin yolliğan xewiride melum boliğiçe Xitay merkizi hökümiti çiqarğan mezkur buyruqta Uygur tilida ders ötüşning qet'i meni qilinidiğanliqi, derislerning pütünley Xitay tilida ötülidiğanliqi, oqutuşqa mesul tarmaqlarning herqandaq bahane sewep bilen bu qararğa tosqunluq qilişiğa we ijira qilişni keçiktürişige ruhset qilinmaydiğanliqi alahide eskertilgen.

Xinjang universititi Şerqiy Türkistandiki eng çong, eng dangliq aliy bilim yurti.aldinqi yerm esorde xelqimiz içidin yetişip çiqqan alimlar, mutehesisler, ziyalilar, tehnik xadimlar, yazğuçi şairlar we jamaet erbaplirining köp qismi muşu bilim yurtida öz ana tilida ders anglap yetişip çiqqan. Emdilikte Xitay hökümiti „milliy maaripning süpitini yoquri kötürüş“tin ibaret tajawuzçilarning kona destikini kötürüp çiqip, Uygur tilini ilim- pen we ma'arip sahesidin siqip çiqarmaqta.

Xitay tajawuzçiliri jiddiy özgüriş boliwatqan xelq'ara weziyette Uygur xelqige qaratqan assilimatsiye qiliwétiş siyasitini iqtisadiy, ijtimaiy, siyasiy we memuriy jehetlerde yolğa qoyup zorluq küç we mejburlaş çarilirini qollunup xelqimizni maddiy we meniwiy jehetlerdin haniweyran qilmaqta, xelqni qorqutup jemiyette téroristik bir keypiyat şekillendürmekte. Bir Uygur puqraning herqandaq bir sorunda hatirjem men „Uygur“ deyelmeydiğan, özining millitining namini éytiştinmu eyminidiğan haletke çüşüp qalğanliqining özi Xitay hökümitining milli mesilini qançilik derijide jiddiyleştüriwetkenlikini, Xitaylarning paşistik tuzülmisining xelqimizning yürikini qançilik deriijide eziwetkenlikini, Xitaylarning Uygur Xelqini, Uygur tilini yoqitiwetiş mexsidide qançilik yolsizliq qiliwatqanliqini körsütip béridu.

Egilişimizçe Ürümçide Xitay tilida neşir qilinidiğan bir içkiy mejmuening 2000-yil may eyidiki sanida Gao famililik bir Xitayning uzun bir parçe maqalisi élan qilinğan. Mezkur maqalida oçuq aşkare halda : „Uygurlarning merkizi hökümetke boy sunğiniğa 200 yildin aşti, Xinjangda kompartiye hakimiyiti ornitilğanliqiğimu 50 yil boldi, şundaq turup Uygurlar yene nemişqa Zhunggodin bölünip çiqip kétişni telep qilidu?…, bu yerdiki asasiy sewep bizning bügüngiçe Uygurlarning öz til yéziqini işlitişige, öz diniğa étiqad qilişiğa, öz örpi-adetliri bilen yaşişiğa yol qoyiwetkenlikimizde,… ularğa til we mediniyet tereptin tesir qilişqa sel qariğanliqimiz-da…“ dep yazdi.bu Xitayning maqalidiki qaraşliri Xitay hökümitining nöwettiki Uygurlarğa qaratqan mewqesi bolup qaldi. Xitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki baş wekili Wang Lequanning Uygur mektepliride 1-siniptin başlap, héç bolmiğanda 3-siniptin başlap Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuşni qattiq tekitlişi qatarliqlar Xitay hökümitining heqiqitenmu Uygur xelqini assilimatsiye qiliwetiş qedimini tizlitiwatqanliqini ispatlaydu.

Şerqiy Türkistanda aliy mekteplerde omumiy yüzlik Xitay tilida ders ötüş yolğa qoyulsa Uygur ma'arip süpiti ösmestin eksiçe hazirqidin neççe hesse çikinip kétidu. Uygur ma'arip süpitining töwen bolişi hergizmu Uygur yaki Xitay tili bilen bağlininsliq bolmastin Xitay tajawuzçilirining Uygur maaripiğa yürgüzip kelgen bésiş, tereqqiy qildurmasliq, axirida yoqutiwétiş siyasitini qollunip kelgrenlikide.eger aliy mekteplerde Xitay tilida ders ötüş muşundaq yolğa qoyiliwerse baslanğuç ottura mekteplerni ana tilida püttürgen oquğuçlar Xitay tilida ötülgen derislerni yahdhi çüşenmeydu, eng muhimi qan qerindaşliriğa tügimes balayi apetlerni keltüriwatqan bir milletning tilini pisihik jehettin qubul qilip, ilim pen tili süpitide qollinalmaydu. Şundaq qilip, oqutuşti, oquştin zirikiş, mejburi ayriwitiliş, işsiz qéliş qatarliq kirzişlar peyda bolup, Xitay köçmenliri we Xitay hökümitige bolğan naraziliqlar téximu ewjige çiqidu.

Atalmiş Xinjang Uygur aptonup rayonluq qornçaq hökümet Bengungtingi 2002-yilliq 127- nomerliq höjjet çiqirip, ikki qoli Uygur xelqining issiq qéni bilen boyalğan Xitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki baş wekili Wang Lequanning yurti Shendungdin ma'arip sahesini nuqta qilip 2 - qétimliq köçmenlerni yötkeş heqqide Şerqiy Türkistandiki oblas, welayet, nahie, şeher, memuri tarmaq, nazaret, bewaste qaraşliq idarilarğa uxturuş qilinğan.höjjette mundaq diyilgen:“… partiye we döletning ğemxorliqi bilen şendung olkişidin aptonum rayonimizğa maarip jehette issiqliq yetküziş xizmitining 1-basquçi ğelbilik tamamlandi, aptonum rayonimizning ma'arip süpitini yoquri kötürüş, ma'aripni başquruşni küçéytiş, asasiy ma'aripni islahat qiliş“ üçün ma'arip nazariti „Shendung ölkisining Xinjangğa qaratqan 2 - qétimliq issiqliq yetküziş herkitining lahiesi“ni tüwendikidek uqturimiz, estayidil ijra qilişinglarni soraymiz diyilgen.

Höjjette Xitayning Shendung ölkişidin 1- qedemde 138 neper oqutquçining ewetilidiğanliqi, ularning 118 nepiri Uygur mekteplirige, 20 nepiri Xitay quralliq qismining asasiy terkiwi yesaplanğan boz yer özleştüriş polikliriğa işqa orunlaşturilidğanliqi uhturulğan. Bu yéngi köçmenlerni Ili, Altay, Çöçek, Aqsu, Hoten, Artuş qatarliq orunlardiki ottura mekteplerge texsim qiliş telep qilinğan. Höjjetning rohiğa qariğanda Shendung ölkişidin wetinimiz Şerqiy Türkistanğa atalmiş „ ma'aripning süpitini östüriş“ nami bilen her yili 50 tin ğolluq oqutquçi, 90 din Xitay tili oqutquçisi namidiki köçmen köçürilidiken. (höjjettiki 138 degen san 180 mingğa, 50, 90 degenliri 50 ming, 90 ming qilip emilileştürilidiğanliqida çek yoq. Buni biz obdan bilimiz.) Xitaylar wetinimizge tajawuz qilip kirgendin buyan milliy ma'arip-mizğa qaratqan zerbisini qedemmu- qedem küçéytip keldi.bolupmu 20 - esir ahiridiki milliy musteqilliq idiyesining wetinimizde keng kölemde oyğinişi Xitay hökümitinig milliy maaripqa qaratqan ziyankeşlikini téximu küçey-tiwetti.esirlep dawam qiliwatqan, heç tügimeydiğan nişanliq halda Uygur maaripiğa qaritilğan siyasi herketler bügünki künde zamaniwi şekillerde yolğa qoyulup, ma'arip sahesidin yerlik milletlerni siqip çiqirip orniğa Xitay köçmenlirini orunlaşturuş yolğa qoyulmaqta. Mesilen 2002 yili élip bérilğan idilogiye sahesidiki qattiq zerbe bériş herkitide herqasi derijilik mekteplerdin neççe 10 ming oqutquçini siyasi eyipler bilen iştin boşitiwetti we türmilerge atti.

Şuni alahide eskertimizki meyli ilgirki Xitay tajawuzçiliri bolsun we yaki kéyinki Xitay tajawuzçiliri bolsun ularning Şerqiy Türkistanni mustemlike qiliwélişining mexsidi bu juğrapiylik zunnida yerlik xelqlerni talan taraj qiliş bedilige bir tereptin Xitay hökümitini bay qiliş bolsa yene bir tereptin mal-dunyağa bolğan şehsiy aç közlikini qanduruş boldi.Wang Lequan bu rayonda tehtke çiqqandin béri şehsiy mal duya üçün undin qalsa hojayinlirining bu rayondiki menpeetlirini kapaletke ege qiliş üçün Jinşurin, Yang Zinshen,Sheng shisey, Wang Enmao qatarliqlardinmu éşip çüçidiğan paşestik basturuş siyasitini yolğa qoyup kelmekte. Bu jeryanda u özing yançuqini tomliwaldi Şerqiy Türkistanning iqtisadiy tüginlirini uruq tuqqanliri we yurtdaşliri hésaplanğan yéngi köçmenlerge bölüp berdi. Yerliktin bir Türküm hökümet menpe'etinimu, özining menpetinimu kapaletke ige qilidiğan hem özining iqtisadi menpeetini qoğdiyalaydiğan yoqurğa hoşamet qilip xelqning yilikide su içidiğan yerlik we köçmen emeldarlarni nazaretlerdin yéza kentlergiçe işqa qoydi, şu arqiliq déhqanlarning yükini kötürüp qopqusiz derijide köpetiwetti. Yerlik xelqni asta-asta xizmet orunliridin yiraqlaşturdi, köçmenlerni işqa örunlaşturuşni, ularning menpeetini qoğdaşni birinçi orunğa qoydi.eng addiysi 100 Uygur aliy, ottura téhnikum mekteplirini püttürse ularning 2, 3 mu köngüldikidek yerge texsim qilinalmiğandin qalğan 97 neper adem işqa orunlişalmaydiğan 100 Xitay oquş püttürse ularning 100% işqa orunlişişiğa kapaletlik qilğandin başqa Xitay rayonliridin türkümlep adem yötkep işqa orunlaşturidiğan éğir ijtimaiy tengsizlikni şekillendurdi. Nnamrat déhqanlar 1-hökümetni (alwang - yasaq, yerlik hökümet we döletke tölinidiğan baj, ma'arip, sehiyye tarmaqliri üçün tölinidiğan mebleğni körsitidu), 2 - Wang Lequanni (nazaret, welayet we oblas derijilik orunlarning qonçaq emeldarlirining özidin bir derije töwenlerge bésim işlitip yiqqan, Wang Lequan we uning yéqinliriğa qerellik bérip turilidiğan arqa işik hesabidiki para we mal-dunyani körsitidu); 3 - yerlik emeldarni iqtisadiy we siyasiy jehettin razi qiliş(balilirini xizmetke orunlaşturuş, inwan éliş, yahşi orunlarda xizmet qiliş, birer orunning başliqliqini qolğa keltürüş, yahşi öy texsimlitidş, siyasiy jehettin jazalinip qélişning aldini éliş, parahorliqini yoşuruşqa yantayaq izdeş, terilğu yerning yahşisini texsim qilduruş qatarliq sewepler bilen awam puqralardin yiğilip özidin bir derije yoquri emeldarlarğa para bériş arqiliq ornini saqlap qéliş yaki ösuşni telep qiliş üçün yiğiwelinidiğan we serip qilinidiğan pul hem mal-dunyanikörsitidu) tin başqa 4 - heryili 30 kündin 90 küngiçe heqsiz emgekke (Xitay hökümiti 1949- yildi burun Şerqiy Türkistan omumiy ahalisining 5% tigimu yetmeydiğan Xitay köçmenlirining nopusini hazir 47 % ge çiqirip yildin yilğa yéngi-yéngi köçmenlerni yötkep kélip, munbet yerlerni, su menbelirini asas qilğan rayonlarda yéngi köçmenler olturaq rayonini kengéytip, Uygur déhqanlirining iqtisadiy jan tomurini kesip taşlap, ilgiri ademler mümkin bolmaydu dep qaralğan rayonlardin su keltürüş üçün siyasi wezipe qatarida hemme ademni seperwer qilidiğan işek we harwa,qol we ketmen, gürjek we tağar arqiliq élip bérilidiğan éğir jismaniy emgek haşar medikani körsitidu. Siyasiy seliq süpitide yolğa qoyulğan bu emgekni Qeşqer, Hoten, Aqsu rayonliridiki UygurDéhqanliri üstidin ijra qilinidiğan emgek bilen özgrertiş, emgek bilen es huşini bilmeydiğan qiliwetiş, emgek bilen yoqutiwetiş jazasi dep atisa eng toğra bolidu.bu hil emgek yeni kollektip jaza heqqide dunyaning bilidiğanliri we bizning xelqara jamaetçilikke yetküzgenlirimiz bek az, bu heqtiki materiyallarni toplaş we tekşürüş işlirining Şerqiy Türkistandiki insan heqliri mesililirining muhim bir terkiwi qismi ikenlikini xelqaradiki küçlük teşkilat we döletlerge bildürişimiz lazim.) sélindi. Bu töt çöng zulum jemiyetning herqaysi tereplirige bolupmu maarip sahesige tesir kösütip, Xitay hökümitige qarşiliq körsitiş herkitinig ewij élip kétişining yene bir sewebi bolup qaldi. Xitay tajawuzçi hökümiti işsizliq, namratxhiliq derdidin xelq nepes alalmaydiğan halette tursimu işqa orunlaşturuş we iqtisadni tereqqiy qilduruşning eng adettiki imkaniyetlirinimu Xitaylar we Xitay köçmenliri üçün paydilandi. Eng addiysi yerlik işsizlar neççe milyondin eşip ketken, heçqandaq sotsial kapaliti bolmiğan ehwal astidimu şeher yolliriğa yatquzidiğan taşlarnimu Şendungdin, taşni yerge yatquzğuçilarnimu şendungdin( taş kemçil yerdin taş mesulatlirini işleşke eng bap kelidiğan, aliy mekteplerni püttürgendin kéyin iş tapalmiğan zapas emgek küçlirining miqdari Xitay rayonliriğa qariğanda 10 hessidin éşip ketken) Şerqiy Türkistanğa keltürmekte.

Biz Xitay hökümitining Uygur xelqige qaratqan yaşaş iqtidarini ajizlaşturup, neslini qurutiwitiş yaki assilimatsiye qilip wetinimizni menggülik mustemlikişige aylanduriwéliş üçün élip bériwatqan ma'arip siyasitige qattiq étiraz bildüriş bilen birge BDT pen-ma'arip kommétitining, Yawropa ittipaqi pen ma'arip kommétitining we xelqaradiki insanperwerlikni yaqilaydiğan dölet we orğanlarning Xitay hökümitining wetinimizde yürgiziwatqan ma'arip siyasitini we u keltürüp çiqiriwatqan teragidiylerni astirittin tekşürep béqişini qayta qayta semimiylik bilen telep qilimiz!!!

Xelqaradiki küçlük dölet we teşkilatlarning Xitay hökümitining bolupmu bugünkidek bir xelqara weziyette wetinimizde neme üçün bundaq bir heriket bilen şuğullanmaqçi bolup qalğanliqini tekşürep béqişini,we bizning insaniy heq hoquqlirimizning haşar medikarçiliqiğa) sélindi. Bu üç çöng zulum jemiyetning herqaysi tereplirige tesir kösütip qarşiliq qilişta özining közige qadilip turğan mix dep qarap kelgen Qeşqer pedagogika inistitutida yene bir meydan Xitaylarning tajawuzçiliq mediniyet arqa körinisige ige térorluq herkiti yüz bérişke başliğan. Xitay hökümiti uzaq yillardin béri bu mektepni, milliy musteqiliq herketliri idiyisini tazilaşning muhim bazisi qatarida körup, wetinimizning jenubidiki bu muqeddes bilim yurtida qanliq we teragidiylik izlarni qaldurğan. Millitimizning munnewer ogul qizlirining bu mektep tarixida issiq qéni blen yézip qaldurğan éçinisliq tarixining quriğini yoq.

Bu xewrning mezmuniga qarğanda yene Xitay tajawuzçi hökümiti Qeşqer pidagogika institutida idilogiye sahesidiki milliy musteqilliq herketlirimizge qarisi turus körisi boyiçe qayta terbiye pa'aliyitide terbiyelesni muhim xizmetlerning kün tertiwige kirgüzgen. Barliq isçi- xizmetçilerni, dem élişqa çiqqan pesqedemlerni, hetta éğir kesel oqutquçilarni we oquguçilarni mejburi mesile tapsurus, pas qiliş, melumat yollaş we hökümetke sadiq bolus qatarliqlarga mejburliğan. Xitay hökümiti yene isçi-xizmetçi we oquguçilarni dersni tohtutup, siyasi ügünis qilişqa, Xitay hökümitining Şerqiy Türkistan musteqqilliq herketlirini qanliq basturğanliq heqqidiki filmlerni, resim körgezmilirini, kitap materiyallarni, körüşke we her küni 2000 hettin kem bolmiğan tesirat maqalilirini yézis arqiliq mesile bar dep qaralğan orun, kitap we sehislerni pas qilişqa, musteqilliq idiyeisige hem diniy mezmunga ege neşir boyumlirini tapsurusqa mejburliğan. Mehsus tekşüreş guruppisi qurup; isçi-xizmetçilerning we oquguçilarning kündilik xatire, konsipik depter, şehsiy materiyal we mektep kütüphanisidiki 60 ming parçidin artuq kitap hem ün- sin boyumlirini zorawanliq bilen tekşürüp, mesile bardep qaralğan şexis we neşir boyumlirini éğir bir terep qildi.téxi yéqindila Esqer Hüseyin, Yarmuhemmet Tayir qatarliq bir türküm profesorlarni „ geriptiki düsmen küçlerning radiosini angliğan, Amerika awazi, Erkin asiya radiosining xewerlirini oquguçilarga yetküzgen“dep xizmettin heydigen. Xitayda bunçilik bir siyasiy seweptin xizmettin heydilis u ademge ölüm jazasi bergendin çongraq teragidiye hésaplinidu. Ölüm jazasi bérilse bir adem ölüpla qutilidu, emme bundaq jaza bérilse pütün bir aile yaki pütün bir jemet weyran bolidu. Xitay hökümiti jazalanguçigila emes hetta uning uruq ewlatliriga mengü ziyankeslik qilidu.

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistan xelqining zimini, bayliqini egileş we talan taraj qiliştin sirt 50- yillardin başlap basquçlarğa bölüp, xelqimizning milliy ma'aripi, örpi- aditi, mediniyiti, diniy étiqadi qatarliqlarni omumiy yüzlük yoqutuş üçün Xitayning eneniwi helemikirliri we wehşiy usullirini işqa sélip, xelqimizge üzlüksiz ziyankeşlik qilip keldi.

2002 - yili kirgendin buyan Xitay tajawuzçi hökümiti Şerqiy Türkistandiki aliy mektep, ottura tehnikum, ottura we başlanguç mekteplerde, yumşaq we qattiq wastilerni qollunup, téximu wehşilisip, oqugçilarga öyliridiki kitap, ün algu lentisi, VCD kaseti, gézit we jurnal qatarliqlarni özi olturusluq jaydiki sahçihanilarga tizimga aldurus we tapsurup bériş togruluq omumiy yüzlük buyruq çiqarğan.uhturusta yene bu materiyallarni nedin alğanliqini, qançilik saqliğanliqini, hem qaysi yerde bundaq materiyallarning barliqini aile basliqliri mesul bolğan halda sahçilarga pas qilişi kérek, baştartqanlar qanunning jazasidin qéçip qutulalmaydu, deyilip xelqqe tehdit selinğan. Ailiside kitap yoq tapsurmiğanlarning öyige zorawanliq bilen basturup kirip, yoqilang bahane sewepler bilen kişilerni türkümlep tutqun qilğan, türmilerge soliğan.

Information merkizimizning Hotendin igeligen axbaratidin melum boluşiçe 2000 - yildin 2002 - yil 6 - ayğiçe bolğan waqit içide peqet Hoten welayetlik 1 - ottura mektepning özidila, Tursunjan Jalalidin, Memet Imin, Erzat Abla, Muhter Abdumemet, Abdurahman Abdukerim, Ablet nezamidin qatarliq 6 neper oqutquçi siyasiy sewepler bilen tutqun qilinğan we mekteptin heydelgen. Bular 36 yaştin 44 yaşqiçe bolğan tayançi oqutquçilar bolup, hemmisila öz kespige pişşiq, bilimlik, şu yurttiki jamaetçilik we oqutquçi oquğuçilarning hörmitige érişken ziyalilar iken. Igellişimizçe xizmettin heydelgen bu oqutquçilarning héç biri siyasiy teşkilatlarğa eza bolğan yaki héç bir siyasi paaliyetlerge qatnaşqan emes iken. Ularning beziliri namaz oquğini üçün, beziliri Xitay tajawuzçilirining milliy zulimining çékidin aşqan jinayi qilmişliri üstidin şikayet qilğanliqi üçün, beziliri oquğuçilarğa milliy enene terbiyisi élip barğanliqi üçün „ qanunsiz diniy pa'aliyetler bilen şuğullandi“, „milletçilik idiyési küçlük“, „milliy bölgünçilik idiyesi bar“… degendek eyipler bilen mekteptin heydilip, mejbururi rewişte oqutuş munbiridin ayriwetildi.

Uningdin başqa „Qeşqer géziti“ (Hitayçe neşri) ning 2002 - yil 7-ay 6 - künki, 7 - ayning 12 - künki 7 - ay 21- künki, 9 - ayning 18 - künki „Qeşqer géziti“ (Xitayçe neşiri) 2002 - yil 7 - ay hepte axirliq neşrining omumiy 10340 - , yilliq 19 - sanidiki we „Hoten géziti“ (Xitayçe neşiri)ning 2002 - yil 1 - ayning 7 - we 8 - künki, 2 - ayning 21 - künki, 9 - ayning 18 - künki sanliridin Xitayning bu wehşiy herkiti heqqidiki bir qisim pakitlarni tapqili bolidu.

(bügünki dunyaning héç bir yeride örnigini tapqili bolmaydiğan tanka ayripilan zembirek, başqurilidiğan bomba qatarliqlarni işletmey turup, bir milletning yoqulisini keltürüp çiqiriwatqan bu paşistik rejimning Şerqiy Türkistanning Ili, Altay, Çöçek, Ürumçi, Aqsu, Korla, Artuş we Turpanlardimu yürgüziliwatqanliqini éniq pakitlar bilen dunyağa bildüreligen bolsaq iduq kimning térorçi, kimning ziyankeslikke uçriguçi ikenliki aşkare bolatti. )

Qeşqer pedagogika inistitutida idiliogiye sahesidiki Şerqiy Türkistan xelqining milliy musteqilliq herketlirige qarşi pa'aliyet pasistik yol bilen zorawanliq usulida élip bérilip, fakultetlardin sehislerge qeder emiliylestürüldi.

Mesılen: Qeşqer sifan xueyuanni til edebiyat fakoltining muawin proppisori Abdukadir Turdi “derste sağlam bolmiğan mezmunlarni sözlidi” digen nam bilen yéqinda xizmettin heydeldi, uning xizmettin heydilişi yéqinqi yillardin buyan Qeşqer sifanxueyuan til edebiyat fakoltiétidin heydelgen tortinji adem bolup hésaplinidu. Ilgiri bu fakoltétining meşhur oqutquçilliridin Tohtaji Imin, meşhur Qutadğubilikşunas Yarmuhemmet Tahirlarmu ohşaşla yoqilang bednamlar bilen xizmettin heydelgen idi.

Igilinisiçe Xitay hökümitining idilogiye saheside milliy musteqilliq herkiti idiyésige qarşi élip bérilğan bu pa'aliyiti pütün Şerqiy Türkistan miqyasida élip bérilğan bolup, bu heriket ahalisining 98% ti déhqançiliq bilen şuğullinidiğan Şerqiy Türkistan xelqining taza aldiraş yazliq orum mezgilige we mekteplerning yilliq imtahan mezgilige toğra kelgen. Bundaq mezgilde 10 milyondin artuq ademni mejburi işlepçiqiristin we tilim- terbiyedin ayrişning Şerqiy Türkistandek bir namrat rayonda qançilik iqtisadiy we ijtimaiy ziyanni keltürüp çiqiridiğanliqini Xitay hökümet dairliri alla burun mölçerlep bolğan bolişi mümkin.Démek Xitay hökümiti élip barğan idilogiye saheside milliy musteqqilliq herkitige qarşi bu pa'aliyetke xelqimiz awaz qoşuşni istimisimu, yürki mujulğan halette boysuniştin we Xitaylar qil degenni qilmasliqtin başqa amal bolmiğan.

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanning hemmila yéride omumiy yüzlik élip bérilğan idilogiye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş herkitide ma'arip sahesinng oquş-oqutuş işliriğa éğir buzğunçiliq qildi, normal oqutuşning orniğa siyasi herketni dessitip oqutuş pilaning orunlanmasliqi, balilarning bilim sewiyesining çékinip kétişi, oqutquçi- oquğuçilarning normal dem alalmasliqi qatarliq bir yürüş éğir mesililerni keltürüp çiqardi.oqutquçilar, ata-anilar we balilar bu tügimeydiğan siyasiy we pishikiliq bésimlardin qattiq bizar boldi.Merkizimizning Qeşqerde turuşluq muxbirining yolliğan xewirige qariğanda Qeşqer şeherlik 4 - ottura mektep toluq ottura 1 - yilliqning oquğuçisi Ablikim Yaqup 2002 - yil 4 - ayning 14 - küni otturğa çiqip Xitayning maarip saheside yürgiziwatqan bimene herketlirige bolğan keng jamaetçilikning naraziliqi we yürek sadasini het arqiliq mektep muderiğa yollap Xitay dahirlirini qattiq sarasimge séliwetken. Hette idilogiye saheside élip bériliwatqan bu wehşiy hem bimene herket tüpeylidin normalni oqutuş işlirining éğir buzğunçiliqqa uçrawatqanliqi, biguna ademlerning jazalinip, yaramliq oqutquçilarning iştin heydiliwatqanliqi, bu wehşiy heriket tohtutulmisa oqutquçi oquğuçilar birleşken çong tiptiki naraziliq bildürüş paaliyitini élip baridiğanliqi eskertilgen het mektep moderining qoliğa tekkendin kéyin Qeşqerdiki jamaet hewipsizlik, qoralliq we dölet bixeterlik orunliri uwisidin çuwulup çiqip Qeşer şeheride omumiy yüzlik tutqun basliğan. Ablikim qatarliq oquğuçilar qolğa élinğan Perhat qatarliq oqutquçilar xizmettin heydelgen.

Öz muxbirimizning 2002 - yili 8 - ayning 18 - küni wetendin yolliğan xewirige qariğanda 8 - ayning 16 - küni Xitay hökümiti yeslide bala baqquçiliq qilidiğan ikki neper ayal köçmenni Qeşqer şeherlik 1 - ottura mektepning oqutuşqa mesul işhanisiğa mesul qilip yötkep kelgen. Milyonliğan Uygur ali mektep oquğuçilliri işsiz qaldurulğan bu rayonğa éqip çiqiwatqan yalğan deplom kötüriwélip alahide is orunliriğa orinlişiwatqan mediniyet sewiyesi töwen Xitaylarning keltürüp çiqiriwatqan tiragidiyliri az emes. Bezi aqqunlar Xitay hökümitining köçmenlerge qaratqan alahide siyasitidin paydilinip ademning hayati bilen oynişidiğan dohturhanilarğa orunluşip, heç bir kesiptin xewiri yoq halette dora bérip kişilerni zeherligen, operatsiye qilip ana - balilarni qoşup öltürgen ehwallar Xitayning metbuatliridimu arqa arqidin élan qilinğan edi. Bu weqeler eyni çağda” Xinjang géziti”, ” Korla géziti”, “qeşqer géziti”, “Hoten géziti” qatarliqlarda élan qilinğan edi. Şundaq turuqluq yene sewiyesi töwen, kespiy bilimlerdin xewersiz ikki Xitay ayalni bu mektepning oqutuş işliriğa mesul qilişi qatartliq bir qatar işlar, Xitaylarning bu yerde élip bériwatan herketlirining peqet bu yerni mengülik mustemlike qiliwetiş siyasiy qara neyiti üçünla xizmet qilidiğanliqini ispatloaydu. Xitayning bu mekteptiki kiçik bir herikiti qandaqtur bu mektepning oquş - oqutuş işlirini tereqqiy qilduruş emes eksiçe Uygur oqutquçi - oquğuçilirining kündilik iş heriketliridin Xitay hökümitige waxti waxtida melumat élip turuş we buningdin kéyin bu mektepke siqip kirgüzilidiğan Xitay oqutquçilirining yolini éçişqa asas yaritiş üçün élip bériwatqan jasusluq herkitidur..Öz muxbirimiz arislanning 2002 - yil 6 - ayning 10 - küni Qeşqerdin yolliğan xewirige qariğanda 2002 - yil 6 - ayning 10 - küni Xitay hökümitining saqçi qisimliri Qeşqer şeheridiki 24 başlanğuç mektepke quralliq basturup kirip téxi 7, 8 yaşqimu kirmigen güdek balilarning derslik kitaplirini qopalliq bilen tekşürgen we bir qisim oqutquçi hem oquğuçilarni qiyin qistaqqa élip wehşilik bilen soraq qilğan.nuqtiliq heriket ijira qilğan orunlar Döletbağ yézisi, we çasa koça başqarmisi bolğan.

Muxbirimizning igellişiçe, şu künlerde Xitay hökümitining „idilogeye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş we qattiq zerbe bériş“ herkiti Qeşqer welayitide oqutquçi oquğuçilar arisida qattiq naraziliq keypiyatini tuğdurğan eken.şuning bilen derslik kitaplarda qol bilen yézilğan Xitay hökümitining tajawuzçiliq jinayetlirige qarişi şuarlar tarqalğan eken. Xitay sahçiliri bu heriketni bahane qilip, nurğun oqutquçi we oquğuçilarni we weqege çétişliqi bar dep qaralğan ata-anilarni tutup ketken we wehşiylik bilen soraq qilğan.

Bu peqet biz qolğa çüşürüş imkaniyiti bolğan xewer we uçurlardur .uningdin başqa jaylarda buningdinmu éğir weqeler yüz bergen bolişi mümkin. Xitay hökümiti Serqiy Türkistanning herqasi jaylirida, zorawanliq bilen köydüriwetken Uygur til yéziqidiki kitap - jornallar bir milondin artuq, qedimiy we zamaniwi kitaplar içide Uygur til yéziqidiki derslik materiyallarmu bar.. Buningdin Xitay hökümitining 20 milyondin asidiğan xelqimizni kiçik balini basqurğandek zorawanliq bilen edare qiliwatqanliqini, bu xelqning mustemlikiçiler aldida xalisa çuwup taşlinidiğan xalisa quraşturup paydilinidiğan ösümlik ademge aylandurup qoyuliwatqanliqining yene bir ispati.

Öz muxbirimiz Uçqunning 2002 - yili 8 - ayning 17 - küni Ürümçidin yolliğan xewirige qariğanda Kanadaning maarip işliri boyiçe xelqara tereqqiyat bölümi yéqinda Kanada hökümitinig testiqi bilen Şerqiy Türkistanning (Xinjang Uygur aptonum rayoni) asasiy ma'arip quruluş işliri üçün 11milyon 80 ming Kanada dolliri yardem puli ajratqan.Birleşken döletler teşkilati, munasiwetlik xelq'ara orğanlar we Amerika, Kanada; Yaponiye qatarliq demokrattik döletlerning Şerqiy Türkistanning ma'aripiğa pul yardem qiliştiki asasiy mexsidi, wetinimizdiki Uygur qatarliq namrat yerlik milletlerning çet yéze qişlaqlarda oquşsiz qalğan yaki ma'aripta qiyinçiliqqa uçriğan perzentlirining öz ana tilida oquşiğa imkaniyet yaritip bériş üçün idi. Emma Xitay hökümiti bu pullarni aldi bilen bingtüen we yerliktiki Xitay mekteplirining asasiy qurulişiğa işlitip kéliwatidu. Eger uni yerlik maaripqa işletti degende tamamen özlirining tajawuzçiliq mexsidining toluq emelge eşişiğa kapaletlik qilidiğan bir yürüş uruluşlarğa işlitiwatidu.bérilgen bu pullar helila köp bolsimu Şeriy Türkistannning jenubiy rayonliridiki Uygur déhqanlarning milyonliğan perzentlirining oquş şaraetida héç bir közge körünerlik özgüriş bolmidi. Biz xelqara jamaetçilikke bérilgen yardemlerning del jayiğa bérişiğa nazaretçilik qiliş heqqide qançe qétim dokilat berduq, munasiwetlik xelqara orğanlarning bu işqa heqiqiy köngül bölüp bérilgen yardemlerning xelqara küzetküçilerning yardimide del jayiğa bérişiğa kapaletlik qilip bérişini töwençilik bilen ötünimiz “Ili géziti“ (Xitayçe) muxbiri Zing zhenhuyning xewirige qariğanda Xitay hökümiti wetinimizning yéqinqi zaman tarixida Xitay tajawuzçiliriğa qahşatquç zerbe bérip kelgen Ili Uygurlirini assilimatsiye qiliş herkitini tarixtiki herqandaq dewirdikige qariğanda tizleştüriwetken. Xitay hökümiti wetinimizning şimalidiki asasliq ikki şeher Ğuja we Küytüngni Xitaylarning kengeymiçilik, tajawuzçiliq idiyesi mezmun qilinğan „dersliklerni islaha qiliş we Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuş“ tiki tejirbe rayoni qilip bekitken. Xitay hökümiti birinçi qedemde bu rayonğa 30 mutehesis ibertip, bu herketni yolğa qoyuşning tayançlirini tiz yetiştürüş kursi açqan. Bu kursqa 1-, 2-, yilliqning oqutquçilliri bir sinip, 7 - din 9 - yiliqqiçe bolğan siniplarning oqutquçiliri bir sinip qilip qatnaşturilğan.

Egileşke qariğanda bu heriket ikki basquçqa bölüp élip bérilğan. 1- basquçta Ili oblastning Ğulja şeheri we Küytüng şeheri ölke derijilik derslikni islaha qiliş we Xitayçe oqutuşni yolğa qoyuş tejirbe rayoni qilip bekitilgen. Bu heriketning asasliq obiekti 7000 ming başlanğuç we toluqsis ottura mektep oquğuçisi hem uningdin başqa 400 neper oqutquçi bolup, Xitay hökümitining omumiy yüzlik derslikni yéngilaş we Xitayçe oqutuşni yolğa qoyuş pilani 2002-yili 9-ayning 1-künidin başlap ularning üstidin tejirbe qilinisgqa başliğan.bu herketning 2-basquçi bu yil 9 -ayning 1 - künidin başlap bu rayonda yolğa qoyulğan bolup, uning asasliq obiekti Ili oblastidiki 30000 neper ottura başlanğuç mektep oquğuçiliri we 2500 neper ottura başlanğuç mektep oqutquçiliri iken.

Xitaylar yéqinqi birqançe yillardin béri Xitay yéngi köçmenliring kelküni astiğa ğeriq bolup kétiş aldida turğan Sanji, Manas, Qutubiy, Shiho, Qumul, Turpan, Piçan raonlirida Uygur mekteplerni Xitay mekteplirige qoşiwetişni tizleştürmekte. 2002-yil kirgendin kéyin Qumul şeheridiki Uygurlarning 1 - başlanğuç we 1-ottura mekteplirini Xitayla-rning 2-başlanğuç we 5 - ottura mekteplirige 2003 - yil 9 - ayğiçe bolğan ariliqta qoşuwetişni tamamen ahirlaşturuşni otturğa qoyğan. Bu ehwal ilgiri Ürümçi we biz yoqarda namini tilğa alğan rayunlarda yüz bérip Xelqimizning qattiq naraziliqining qozğilişi we bir qisim qanliq weqelerning kélip çiqişiğa sewep bolğan idi.
millitimizning béşiğa kéliwatqan bu çong tiragidiye, bu çong qara kün üçün xelqimiz Xitay hökümitige rehmet éytişi kérekmu yaki tilimiz, parlaq mediniyitimiz, dinimiz we kişlik qedri qimmitimiz, milliy mewjutliqimiz üçün Xitay tajawuzçiliriğa özimiz talliğan şekilde qarşiliq bildürişimiz kérekmu?! 21 - esirde yüz bériwatqan bu paşistik érqiy qiğinçiliqqa xelqara jamaetçilikning qarşi turişini we tajawuzçilar teripidin ajizlaşturiwetilgen qedimiy bir millet heqqide heqqaniy meydanda turup, Xitay hökümitige bésim işlitişni, şu arqiliq milliy til yéziqimiz asas qilinğan milliy ma'aripimizni saqlap qélişqa küç çiqirişini tewsiye qilimiz.

4 ) Xitay Hökümitining Axbarat -Teşwiqat Sahesidiki Zorawanliqi:

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistandiki radio teliweziye we gézit journallarni Xitaylarning tajawuzçiliq siyasitini aqlaydiğan, xelqning rayiga, milletning eradisige hilap bolğan, Xitay dölet térorisimini medihiyleydiğan, musteqilliq heriketlirimiz we xelqning hökümetke naraziliq bildurup yekke yaki kolliktip şekilde élip barğan heriketlirini „térorizim“ nami bilen eyipleşni mehset qilğan maqale eserlerni oyuşturişqa rigbetlendurup, uningdiki yaslma pakitlar we köz-qaraslarni xelqimizni jazalaşning, xelqimizni basturuşning bahnasi süpitide paydilandi.

Xitay hökümiti mehsus küç teşkillep wetinimiz Şerqiy Türkistanning tarixi burmilanğan, Xitaylarning tajawuzçiliq tarixi we eşeddiy qirğinçiliq herketliri medihiylinidiğan,yerlik xelqlerni siyasiy we ijtimaiy jehetlerdin kemsitidiğan, milletler munasiwitige yaman tesir körsitidiğan, yerlik xelqlerning tebeiy köpiyisige qattiq çek qoyidiğan, xelqimizni qul bolusqa mejburlaydiğan, türlük tengsizlikler xelqqe mejburen tengilidiğan, milliy musteqilliq démokratiy, milliy mediniyet we diniy étiqad erkinliki sewebidin xelqimiz élip barğan türlük herketler meşire qilinidiğan neççe milyon parçe kitap, ün-sin kasetliri we teşwiqat materiyallirini neşir qilip, namrat helliqqe siyasiy alwang teriqiside mejburlaş asasida sétip keng kölemde élip bérilğan idilogiye sahesidiki herketning hirajiti qildi, uning bedilige xelqimizge işlepçiqirişning taza aldiraş mezgilide ornini tolduriwalgili bolmaydiğan éğir iqtisadiy ziyan we meniwiy bésim élip keldi.


“Qeşqer géziti“we „Xinjang telewiziye géziti“ning 2002-yil sintebirdiki sanliriga bésilğan, weten- milletni sétip, hoquq, payda-menpiet we galçiliq ünwani élişni közlep yézilğan,su tiptiki maqalilarga misal bolalaydiğan, milliy kimlikini yoqutup bir tereptin Xitay hökümitini aldap, birtereptin milletni setiwatqan weten xelq aldida, tarix aldida lenetke qalidiğan milliy munapiqlar teripidin yézilğan ikki maqalining qisqartilmisini diqqitinglarga sunimiz.
“…Uzundin buyan içki-tasqi milliy bölgünçi küçler Zhunggoni parçilap, musteqil Şerqiy Türkistan dölitini qurus üçün térorluq, zorawanliq qiliştin başqa Xinjangning tarixini burmilap, milliy bölgünçilikni trgip qilip, tar milliy hesiyat we radikal diniy angni qutritip, biz bilen yaslarni sundaqla étiqadçi ammini talasti…“


Iqtisadiy jehettin haniweyran bolup, qursiqiga adettiki üç wah tamaq yeyiskimu çiqinalmaywatqan, çong yastikiliridin tartip balilargiçe éğir ozuqluq yétismeslik késilige oxsimiğan derijide giriptar boliwatqan, bugünki dunya tehnikisidin héç xewersiz qaldurulğan, ajiz, zeip xaniweyrançiliq içidiki bu millet qandaqmu Xitaydek bir küçluk reqibige zorawanliq, térorluq qilalisun!? zorawanliq, térorluq qiliş üçün suningga layiq iqtisat we sunungga layiq téhnika kérek bolidu. Uygurlarni zorawanliq, térorluq qildi deyis bösükte yatqan bir buwaqni, ailisidiki isles iqtidariga ige ademlerge süt parşuki aldurğanliqi üçün,“… bu buwaq banka bulidi…“ digendek külkilik is bolmasmu? Xelq'aradiki Xitayning sahta teşwiqatlirida qaymuqqan, Uygurlarning töwen derijidiki qarşiliq herketlirini we bu heqtiki izdinişlirini islamiy radikal küçler qatarida qarawatqan dölet yaki teskilatlarğa Xitay hökümitige bildürmestin xupiyane tekşürüp tetqiq qilip béqişini tewsiye qilimiz.
Tarixni kimning burmilawatqanliqiga kelsek buni dunya jamaiti obdan bilidu. Xelqimizning neççe ming yilliq tarixi, ejdatlirimiz Gerık, Engiliz, Yehudi, German, Rus, Erep, Paris hem Xitay tarixçilliri teripidin xaterlep qaldurulğan bolsa, yene bir tereptin wetinimizdin tépiliwatqan arhilogiylik pakitlar we bizning tuğma itnink alahidilikimiz qatarliq tereplerdin dunya jamaetçilikige ayan bolup turuptu. Biz yéqinqi bir qançe yillardin béri bir qisim çet'ellik qelem igilirining Şerqiy Türkistanning jugrapiysi we yerlik millet hésaplinidiğan Uygur xelqining tarixini bayan qiliş mesélişide ( sayahet qollanmilirida ) Xitaylarning Uygur tarixi heqqide emeliyetni, tarixni, realliqni, pakitni, ilmiylikni qayrip qoyup, özliriining kengeymiçilik we tajawuzçiliq idiysi asasida quraşturup çiqqan külkilik materiyallirini asas qiliwatqanliqini körüwatimiz. Bir qisim tarixi atalğular, orun jay namliri, milliy etnik terkiwimiz hésaplinidiğan tarixiy insan türkümlirining namliri, adem isimliri, ejdatlirimiz qurğan döletlerning namliri qatarliqlar Xitay tarixçilirining xelqimizni kemsitken halda bayan qilğan teleppuzda çüşendürülmekte. Biz bunimu insaniy heq hoquqlirimizning depsende qilinişi qatarida körüwatimiz. Munasiwetlik teşkilat we orğanlarning mehsus mutehesislerni teklip qilip, heqqi ehwalni tekşürep béqisini, qollanma harakterliq bir kitap neşir qilip, heqqiy pakitni dunya jamaetçilikige bildürüp, bu xil xataliqning dayim yüz bérişining aldini élişini, Uygurlarning zémizni, mediniyiti, tarixi we etnik terkiwi qatarliq mesililerni bayan qilğanda Uğur tilini yaki xelqara ölçemni qollinişini,bizning nöwettiki siyasiy, memuriy alahidiliklirimizge hörmet qilişini tewisiye qilimiz.
Bu maqalida yene: „…kommunstik hökümetning diniy belgulimiliri, milletler ittipaqliqi siyasetliri, pilanliq tugut belgülimiliri teswiq qilinğan suar taxtilirini buziwetti. eksiyetçil suar we teswiq waraqlirini tarqatti we çaplidi. Yer asti diniy herketlerni çekligen bolsimu ezalirini toxtatmay köplep qubul qildi. Mekteplerde diniy terbiye élip bérip balilarga musteqilliq idiysini singdürdi. Milliy musteqilliqqe qarşi turğanlarni milletning xaini dep haqaretlidi, qest qildi, zerbe berdi. Ular yene he dep çigira siritidiki milliy musteqqilliq küçliri bilen til birüktürüp, radio we internet tori arqiliq eksiyetçil teşwiqat élip bérip, idilogiye sahesige singip kirişni tizleti…“ diyilgen.


Maqalida yene „ …bu realliq milliy bölgünçilikke qarşi turus kürişining ezeldin bir istüteksiz urus, muhim jeng meydani ikenlikini çüsendürüp berdi…“ diyilgen.Xitay hökümiti 30 - yillardin béri özlirining tajawuzçiliq betbeşirisining aşkarilinip kétisi we yerlik xelqlerning dunya weziyitidin xewerdar bolup qélişidin saqliniş üçün axbarat we teswiqat islirini paşistik sekilde yürgüzüp keldi. Çet'elning radio teliwiziye programillirining wetinimizge tarqilişiga jénining bériçe qarşiliq körsütip keldi. Ötkenki 60 - 70 yil içide çet'el radiosi sewebidin uzaq yil türmige solanğanlar, étip öltürülgenler, sarang qiliwitilgenler, mengülik türme azabini tartiwatqanlar belkim neççe yüz mingğa yétidu. „Xinjang radio teleweziye“ gézitining xewiride éytilisiçe Xitay hökümiti döletlik radio teleweziye idarisining muawin basliqi Jang haitao basçiliqidiki döletlik „Xizang - Xinjang qurulusi“ni tekşürüp ötküziwéliş guruppisi 4 - augusttin 8 -augustqiçe Uygur aptonum rayon we bingtüenning „Xizang-Xinjang qurulusi“ni tekşürüp ötküziwalğan. Bu qurulus Uygur, Tibet musteqilliq herketlirining ewij élip ketisige we Amerika basçiliqidiki küçlük demokratttik ellerning démokrattik idiyelirining bu rayon xelqlirige singip kirisige buzgunçiliq qiliş mexsidide yolğa qoyuldi.


“Xinjang radio telweziye géziti“ning 2002-yil sintebirdiki bir saniga bésilğan xewerde mundaq diyilgen: „…21- esirge qedem qoyğandin buyan, çégra siritidiki düsmen küçler pursettin paydilinip, axbarat wastilirige singip kirip, Xinjangning jemiyet muqimliqi we iqtisadiy qurulusiga éğir tesir körsetti. 2000-yildin başlap partiye merkizi kommetiti, gowuyen keskinlik bilen Xizang, Xinjangning radio isliri qurulusiga dair „Xizang- Xinjang qurulusi“ni yolğa qoyğan idi. Hazir-giçe dölet Xinjangning radio anglitis, tarqitis, qaplas we düsmen radioliriga kaşila peyda qiliş xizmitige 300 milyon yüendin artuq mebleg saldi, buning bilen hawadiki düsmen radio signalining küçlük bizning ajiz boluştek halet tüptin özgertilip,“ Erkin asiya“, „Amerika awazi“, „BBC“, „Azatliq“ qatarliq radiolarning rayonimizga tarqitilisi ünümlik tosaldi…“
Biz nurgun milletler erkin, démokiratik, musteqqil öz döletliride yaşawatqan, dunyadiki paşistik rejimlar, küçlük démukratik döletlerdiki insanlarning iradisi bilen arqa-arqidin gulap çüsiwatqan bir paydiliq şaraitni tulimu teste kütiwalğan, musteqqil yaşaş iqtidariga, qedinmiy mediniyet we şanliq tarixqa ige bir milletmiz. Biz dunyadiki çékidin asqan islam radikal küçlerge ténçliqperwer, demokratik angüa ige dunya jamaetçiliki bilen ortaq meydanda turup, qarşi turidiğanliqimizni bildurüş bilen birge, hergizmu islam dini étiqadi asasida sekillengen neççe on esirlik mediniyitimiz we milliy kimlikimizni inkar qilmaydiğanliqimizni, Uygur Islam étiqadi, Uygur Islam mediniyit we Uygur musteqilliq herkitining qandaqtur Xitaylar tekitlewatqandek diniy radikal küçler bilen héç bir munysiwiti yoqliqini, 20 milyonga yéqin Islamga étiqad qilidiğan bir xelq içidin çiqqan birqançe yaki bir qançe on radikal küçlerning herkitige arlişip qalğan ademning pütün Şerqiy Türkistan xelqining idiysige wekillik qilalmaydiğanliqini, ularningmu hem milletning azatliqi we özining Xitay hökümiti keltürüp çiqarğan ölüm girdawidin aman isen qéliş sewebidin bu herketke arlişip qalğanliqi, nöwiti kelse ularning wetini, milliti şundaqla dunya ténçliqi üçün Amerika qoşunliri bilen bir meydanda turup rezil küçlerge qarşi uruş qilalaydiğanliqi, nöwette Xitaylarning térorizimni sewep körsitip xelqimizge érqiy qirğinçiliq yürgüziwatqanliqi we bir qisim radikal idiylerning wetinimizde peyda bolisigimu Xitaylarning millitimizge qaratqan çékidin aşqan érqiy yoqutus siyasiti sewep bolğanliqi qatarliqlarni dunya jamaetçilikige oçuq bildürmiz.

5 ) Xitay Hökümitining Xelqara Uçur We Internit Sahesidiki Zörawanliqi:

2003-yili kirgendin buyan Xitay kommunstik hökümiti Şerqiy Türkistan xelqining sünniy hemradin tarqitilidiğan xelqara teleweziye programmilirini körüş, radio anglitişlirini anglaş we internettin paydilinis erkinlikige çek qoyusni téximu küçéytiwetti. Bolupmu Xitay mediniyet ministirliki 2003-yili 3-ayning 4-küni „mediniyet saheside Internitni başquruş waqitliq çarisi“ni élan qilip,7-ayning 1-küni yolğa qoyğandin başlap,( tiyanshan net.com 6-ayning 16- künki mediniyet menisteri Shün jiajingning testiqlisi bilen élan qilingtan omumiy uhturisiga qaralsun) Şerqiy Türkistanda Uygurlar basurup kéliwatqan heli köp Internit çayhaniliri taqiwetilgendin başqa saqlinip qalğanliriga éğir iqtisadiy jerimane qoyuldi.bu herkette nurgun Uygur yasliri“térorist“, „islam radikali“ dep eyiplinip Türkümlep jazalandi, tutqun qilindi weInternit çayhaniliriga kirisi çeklendi.Xitay hökümiti mediniyet menisterliki tarqatqan bu uhturusning tig uçi Şerqiy Türkistandiki Islam étiqadiğimu qaritilğan bolup, bu hil qattiq siyaset xelqimizning normal internit mesgulatiga éğir zerbe élip kélipla qalmay xelqning diniy étiqad erkinlikige éğir dehli terüz keltürgen idi.


Buningdin ilgirimu wetinimizde Xitaylarning busahide yürgüzüp kéliwatqan pasistik siyasiti heqqide dokilat bergen iduq. Muxpirimizning wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti bu xizmetni Hoten rayonida namrat xelqqe tehdit séliş we ularni iqtisadiy jehettin jazalas usulida yolğa oyğan eken. Hoten seherlik xelq hökümitining 1999-yilliq 88-nommerliq höjjitide mundaq élan qilinğan:“çetel düsmen küçlerning radio progerammilirini angliguçilar, köpéytip tarqatquçilar, qubul qilguçilar, diniy teşwiqat materiyallirini tarqatquçilar 10 ming yüen xelq puli jerimane qoyus bilen jazalinidu.radio, internit, telfon qatarliq wastilerni qollunup çetelning diniy teskilatliri bilen alaqilasquçilar we ular bilen dininy paaliyet élip barğanlardin 3000 din 5000 yüenge qeder jerimane elinidu we siyasiy jehettin qattiqbir terep qilinidu.öyige adem çaqrip quran oqutquçilardin 3000-5000 yüenge qeder jerimane elinidu we qattiq jazalinidu.dölet kadirliri, oqutquçilar we oquguçilarning dinga isinins we diniy paaliyetlerge qatnisis erkinliki yoq, oquguçilarning namaz oqusi, roza tutusi, diniy paaliyetlirige qatnisisi qatarliqlarga yol qoyğan mektep rehberliri, oqutquçilar birdek wezipisidin élip taslinidu“diyilgen. Bu hil usul çariler arqiliq bir tereptin xelqqe siyasiy betnam çaplap, yene bir tereptin ularni kötürelmeydiğan derijide iqtisadiy jehettin jazalas Seriy Türkistanning hemmila yeride yolğa qoyulğan bolup, pütün dunyadiki insanlarning adettiki normal paaliyetlirining birige aylanğan çompeyuter mesgulati Uygur xelqi üçün qorqunuçluq., dehsetlik we heterlik bir sahige aylinip qaldi.


Yaponiyning „Asahi( Tang qoyashi) „ géziti 16- yanwardiki xewiride Amerika kişilik hoquq deligatsiysining 2003-yil 15- yanwardiki „Xitaydiki kişilik hoquq“namliq doklatida xinjang Uygur aptonum rayonining Ürümçi seheride 45 aysliq Tang heydungning internit tortida maqale élan qilip,döletni parçilasqa qutratquçiliq qilğan degen eyip bilen qolğa elinğanliqi élan qilinğan idi.Tang hai dung 2002- yili 7-ayning 9-küni Ürümçide qolğa élinğan idi.Xitay hökümiti özining Şerqiy Türkistanda yolğa qoyiwatqan érqiy yoqutus seyasitining emiliy ehwallirining dunya jamaetçilikige askarilinip kétip, xelqarada oynawatqan rengwazliqliriga tesir körsütisti ensirep,wetinimizde Internit saheside pasistik dölet térorizimini yolğa qoymaqta.

Xitay hökümitining istastikişiga qarğanda wetinimizde ana tilimizda yasalğan tor betliri 250 din artuq bolup, Xitaylar Uygurlarning bu tor betiri arqiliq xelqimizning kişilik hoquqining depsende qilinisi,éğir milliy zulum we qanliq basturuşqa ayit jinayi pakitlarning dunya jamaetçiliki we xelqara teskilatlarga askarilinip reswa bolup ketistin qorqup, tor beti yasiğan Uygurlarga bolğan nazaret we bésimni küçéytip,Uygurlar açqan internit sehipillirini her hil bahaniler bilen arqa- aridin taqiwetti we kompeyuterlarga süzgüç progeramma( nazaret qiliş sistémisi) qaçilitip, erkin isletkili bolmaydiğan, çetellerning tor betlirini açqili bolmaydiğan haletke keltürdi.


Hazir Şerqiy Türkistanda nurgun yaslar çetelning tor betlirini körgenliki üçün, internitta çet elge het yazğanliqi üçün qolğa elinip türmilerde qattiq qiyin qistaqta pasturulmaqta.qolğa elinğanlar içide dölet xadimliri,oqutquçilar, tibbiy xadimlar, oquguçilar, tejaretçiler we qoramiga yetmigen yas ösmürlermu bar.


Xitay hökümiti Uygurlar lahieligen tor betliri we çayhanilarni basqurguçilarga tehdit sélip, internit wastisi bilen eqim mesililirige, milliy mesililerge, siyasiy mesililerge ahit herqandaq mezmundiki xewerlerni körüsning qanunga hilap ikenlikini, körüske yol qoyğanlar we körgenlerning „térorizim“ we „milliy bölgünçi“ nami bilen jazalinidiğanliqini uhturğan.


Bolupmu Serqiy Türkistandiki qaysi bir wilayette milliy musteqilliq heriketliri, xelqning zulumga qarisi heriketliri we Xitay hökümitining qanliq basturuşiga ait işlar yüz bergen çagda kompyuterlarni taqas, herqandaq sewep bilen isletmeslik, herqandaq alaqe bilen şuğullanmasliq qatarliq belgülimilerni çiqarğan. Xitayning internitke nazaret qiliş tarmaqliri dölet beheterlik idarisi, jamaet hewipsizlik idarisi, teléğirap idarisi, qoralliq saqçi qisimliri Xitay armiysi qomandanliq sitabi qatarliqlar bolup, ular köp hil wastilerni qollunup xelqning internittin, telepondin paydilinis ehwalini firansiye qatarliq bir qisim döletlerdin kirgüzgen ilgar tekşüris aparatliri bilen her küni 24 saet qattiq nazaret qilidu.Ötken yildin Xitay hökümiti yahoo, hotmail qatarliq heqsiz het sanduqlirining mexpiy nomurini éniqlas, sehislerning het sanduqiga qanusiz kirip, sehsiy mexpiyetliklirini ogurluqçe körüs su arqiliq rezil mehsetlirige yétip keldi. Ularning yolğa qoygini peqet Xitay teşwiqatlirini körüske yol qoyus, torda muhabbetlisis wa kommunstik partiyeni medihileydiğan tor betlirini eçisqa rigbetlendürüs qatarliqlar boldi xalas.


Öz muxbirimiz Arslanning wetendin yolliğan 25-iyoldiki xewirige qarğanda kommunst Xitay dairliri Serqiy Türkistanda yürgüzgen idilogiye sahesidiki dölet térorizimi yürgüzis jeryanida internet toridiki atalmiş“ziyandas qurut“ni tazilaş herkitini yolğa qoyğan.Xitay hökümitining orunlasturisi boyiçe dölet beheterlik idarisi we jamaet hewipsizlik idarisi qatarliq 8 tarmaq birlisip, Şerqiy Türkistandiki internithanilarni, yérim ay taqap tertipke salğan. Herqaysi welayetlerde eçilğan seperwerlik yiginlirida internet mesilisi alahide tekitlengen. Xitaylar internit arqiliq xelqimizni basturuşni mehset qilip, pas qiliş téliponi, heqsis ehwal melum qiliş tor het sanduqliri, mexpiy küzitis kamerasi qatarliqlarni islitip hökümetke paydisiz dep qaralğan işlarni pas qilsa iqtisadi jehettin köp mukapatqa ige bolidiğanliqini oçuq uhturğan.
Hemmimizge melum bolginidek küresçan ili xelqi Xitay tajawuzçilarga qahsatquç zerbe bérişte sereplik enenige we sanliq tejirbige ege.bu orunda wetinimizning yéqinqi zaman tarixida ikki Uygur hakimiyiti qurulğan. Xitaylar sunga bu rayonga qaratqan basturuş herkitini internet sahesidimu qattiq küçéytken. Merkizimizning wetendin alğan melumatiga qarğanda Ili rayonida Uygur yaşlirining internetke kirip weten içi we siritidiki özige paydiliq uçurlardin paydilinisi qattiq çeklimige uçrawétiptu. 2002 - yil 6 - ayda beijingdiki bir torxaniga ot kétiş yüz bergendin kéyin bolupmu idilogeye sahesidiki qattiq zerbe bériş başlanğandin kéyin wetinimizde Uygurlarning torxanilarga kirişi asasiy jehettin çeklengen yaki qattiq nazaret astiğa élinğan.
Bu yil kirgendin buyan Xitaylar Uygurlarning torxaniga kirişini nazaret qilişni küçéytipla qalmay her bir torxaniga birdin Xitay mexpiy saqçisini orunlasturup, kirgenlerni nazaret qilişni yolğa qoyup jemiyette ensizlik, qorqunç şekillendürgen.

Démek, Xitay tajawuzçilirining sewebidin Uygur xelqi özlirining nurgun ziminliridin ayrilip qalğandin başqa bügünki künde mutleq köp qismi yasawatqan zimindiki bayliqliriga ige bolalmidi, Xitay köçmenliri yerlik ahalilarni siqip çiqirip munbet yerlirimizni, otlaq we su menbelirimizni, nepit we gaz sundaqla kan bayliqlirimizni igiliwaldi.tajawuzçilar beyidi, bayliqning heqiqi egilliri namratlasti.u yetmigendek mediniyet bayliqimiz, tilimiz, dinimiz, ma'aripimiz, miliy alahidilikimiz éğir tehditke uçrap, ata-bowillirimizdin qalğan mediniy miraslirimiz ziyankeslikke uçrimaqta, kilassik we zamaniwi kitaplirimiz köydürülmekte, milliy en'ene terbiysi élip barğanlar, yoqarqi bayliqlirimizni qogdap qélişqa orunğanlar türkümlep tutqunqilinip pasitik usullar bilen jazalanmaqta öltürülmekte.

6 ) Xitay Hökümitining Diniy Sahiediki Zorawanliqi:

2Biz aldinqi qétimliq dokilatimizda Xitay tajawuzçilirining çong xelqara weziyettiki islam radikal küçlirige qarşi élip bériliwatqan xelqara herktni suyistimal qilip,BDT, xelqaraliq küçlük teşkilatlar we Amerika başçiliqidiki ğerip démokrattik döletlirining qayta - qayta eskertişlirige qulaq salmay Şerqiy Türkistan xelqige qaratqan érqiy jehettiki, diniy jehettiki we mediniyet jehettiki qirğinçiliqini téximu ewjige kötüriwatqanliqini bir yürüş ispatlar bilen bayan qilğan iduq.


2002-yilning ahiri we 2002-yilning başlirida BDT, xelqara keçürüm teşkilati, Yawropa ittipaqi we Amerika başliq küçlük demokrattik Döletler arqa-arqidin Xitay hökümitini Kişlik hoquq we demokratiye meseliliri heqqide eyiplep,Uygur we tebet xelqining Isaniy heq hoquqlirini kapaletke ege qiliş üçün zor tirişçanliq körsetken bolsimu Xitay hökümiti hedep pakitni burmilap, Xelqara jamaetçilikni yalğan, sahta we oydurup çiqirilğan weqe hadise, iş-heriket we san sipirlar bilen aldaşqa orunup kéliwatidu.Xitay şinhua Agentliqining 2003 - yil 5 - ayning 22 - künki Wenadin bergen Xewiride, Xitay hökümitining kişlik hoquq kommetiti we diniy mesililer tetqiqat merkizi brlikte diniy sahiediki Atalmiş zatlarni Amerika xelqara diniy erkinlik kommétitining yilliq dokilatiğa qarşi bayanat bérişke uyuşturğan. Xewerning mezmunidin, Amerika hökümitining, Xitayning diniy sahide élip bériwatqan zorawanliqliri qattiq tenqit qilinğan yilliq dokilatiğa qilinğan hujumning qançilik yasalmiliq we qançiliq sahtiliq bilen toşqanliqini, Xitayning emili ehwalini azraqla çüşengen herqandaq bir adem asanla hes qilalaydu. Xewerde Xitay Islam jemiyitining muaweni Şemşidinnig we Chen guangyenning Islam dinining Xitaydiki emiliy ehwali heqqide éytqan sahta bayanliri neqil keltürülgen.


Amerikining yilliq dokilati élan qilinğandin kéyin Xitay hökümiti nayiti çaqqanliq bilen heriketke ötüp, Xitaydiki Islam, Budda, Katolik we dao étiqadliri heqqide dunyağa keyni-keynidin melumat bérişke mejbur boldi hem keng din jamaitini muhakime yiğinlirni oyuşturup Amerika hökümitining qaraşlirğa ridiyee bérişke kişilerni mejburlidi. Xitay téritoriysidiki qan yaş we teragidiyee bilen tolğan diniy sahie Kişlik hoquqqa hörmet qilinidiğan, demokurateye jari qildurlidiğan, dunyada heç bir ülgisi tépilmaydiğan birdin- bir jay qilip perdezlep körsitildi.


Xelqara weziyetning kündin- künge mürekkeplişişi Uygur we Xitay otturisidiki munasi-wetlerning we kişlik hoquq meselilirinng Xitaylar teripidin xelqara jamaetçilikke burmilinip çüşendürilişi we xelqara teşkilalarning bu mesile heqqidiki çüşençi-llirining qismen derijide mujimellişişi qatarliq bir qatar sewepler Şerqiy Türkistaning kişlik hoquq mesililirini téximu keskinleştüriwetti. „Uçqun géziti“ning 75-sandiki xewirige qariğsanda Xitay merkizi hökümiti Şerqiy Türkistanning muqumliqiğa kapaletlik qilip, dini y sahiediki xizmetlerge yetekçilik qiliş üçün 800 neper mehsus terbiyélangen jasusni Aptonum rayonluq qonçaq hökümettin mexpiy halda Şerqiy Türkistanğa ewertken.


2002 - yil 19 - awğusttiki Fransiye agentliqining xewirige qariğanda BDT kişlik hoquq teşkilatining reisi Robenson hanim Xitay hökümitining Xelqara Islam térorisimiğa qarşi turuş herkitini bahane qilip, Şerqiy Türkistandiki musulman xelqlerge jümlidin Uygurlarğa qaritilğan basturuş herkitining küçiyip ketkenliki heqqide Xitay hökümitini tenqit qilğan we qattiq agahlandurğan.
WWW.TIANSHANNET.COM ning 2002 - yil 5 - ayning 31- küniki xewiride deyilişiçe Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanda milliy musteqilçiler, islam radikal küçler we térorçilarğa qarşi köreşte zor netije qazanğanliqi bayan qilinğan. Xewerde diyilişiçe Uygurlarğa qaritilğan qattiq basturuş herikiti başlanğandin buyan Xitay sahçi dairliri milliy bolgünçi we téroristlarning 20 di artuq gorohini paş qilip, milliy musteqilçi teşkilatlarning 100 din artuq ğoluq ezasini qolğa çüşürgenliki, 6000 dane oq 140 dane qural, 10 dane partilatquç qurulmisi qatarliqlarni qolğa çüşürgenliki 500 din artuq meşiq meydanini bitçit qilğanliqi we 3 dane eksil inqilawi hem qanunsiz diniy mezmundiki kitapni yiğiwalğanliqi bayan qilinğan.Şu xewerde yene bu jeryanda 30 ming delu paş qilinğanliqi, 1000 din artuq jinayet gorohining tarmar qilinğanliqi, 40 mingdin artuq jinayetçining qolğa çüşürülgenliki bayan qilinğan. Alahide diqqet qilişqa erziydiğini Xitayning aşkarilaşqa mejbur boliwatqan bu xewerliri tamamen Xitay hökmitining nowettiki Xelqara munasiwetliriğe nahayiti ustiliq bilen layiqlaşturulğan./ emeliyet neççe 10 hesse téximu éçinişliq bolup Xitayning yügüziwatqan atalmiş Térorizmğa qarşi herkitining aldida heçqandaq térorçi yoq,bu heriket peqet biguna awam puqralarğa we zulumğa çidimay qarşiliq körsitiwatqan étiqadçi ammiğa qaritilğan.
Uzaq ötmestin Xitay taşqi işlar ministerlikining bayanatçisi Kong Quan muxbirlarni kütiwéliş yiğini ötküzip, „Şerqiy Türkistan Islam herkiti“teşkilatini yene bir qétim térorluq teşkilat dep jakarlap, Xitay saqçi daerlirining Şerqiy Türkistan Islam teşkilatining 44 gorohiğa qattiq zerbe bergenlikini élan qildi. (bu tamamen töhmet bolup, Undaq bir teşkilatning barliqi uhlap çüşigimu kirip baqmiğan addiy awam puqralar qesten şu teşkilatning adimi qilinip qolğa elinip, eyiplengendin başqa, Xitaylar bu teşkilatning namida yalğan jinayetlerni oydurup çiqirip, özliri üçün paydisiz we xewiplik tuyulğan nahiti zor bir türküm ademni tutqun qilip, türmige soliğan, öltürgen, éğir iqtisadiy ziyanğa uçratqan, Ailisini haniweyran qilğan, yurt-yurtta ensizlik peyda ilip, kişilerning eng töwen derijidikiHaterjemlikinimu buzğan we yolsizliq bilen, zorawanliq usullirini qollunup,biguna ademlerni horliğan.) demekçi bolğinimiz xelqara jamaetçilikning Uygur xelqining kişlik hoquq mesililiri heqqidiki her qétimliq muhim paaliyetliri bu rayondiki kişlik hoquq mesililirining yahşilinişiğa sewep bolmastin eksiçe Xitaylarning yerlik xelqni ntéximu çekidin aşqan usullarda jazalişiğa we paşistik qirğin yürgizişige sewep bolmaqta. Xelqara teşkilatlarning bu mesile heqqide trekşüreş élip bérişini we saqlanğsan mesililer heqqide Xitay hökümitige tigişlik bésim işlitişini tewsiye qilimiz.emiliyette meyli ŞerqiyTürkistan Islam herkii teşkilati bolsun meyli yene şerqi Türkistanğa ayit başqa teşkilatlar bolsun ularğa ayit bezi melumatlar Xitaylar teripidn özlirige paydiliq bir şekilde köptüriwetilgen bolup,téxi hazirğiçe çeteldiki birerUygur teşkilatining weten içide qandaqtur Xitay éytqandek undaq küçlük ijtimayi we siyasiy asasiy yoq.eger undaq bolğan bolsa Uygur inqilawi başqiçe bir qiyapet bilen meydanğa çiqqan bolatti. Xitay hökümiti peqet weqe we weqege ayit san sepirlarni köptürüp xelqarağa élan qilip, xelqara jamaetçiliknng qaymuqan pursitidin paydilinip téximu köp biguna puqralarğa érqiy qirğin qilişni yolğa qoyğan.

Xinjang axbarat torining 2002 - yil 23 - maydiki sanida Xitay sahçi tarmaqlirining Uygur musteqilliq herikitige qattiq zerbe bériş körişini ğelbilik élip bériwatqanliqi heqqide xewer besildi. Bu xewerde deyilişixhe Xitay dahirliri yéngi yil kirgendin buyan tengri téğining şimali we jenubida mliy musteqilliq herkiti teşkilatlirining ikki dane herbiy meşiq meydanini, we ularning diniy paaliyet sorunidin beşni paş qilğanliqi, 15 neper herbiy meşiqqe qatnaşquçini we bir türküm Xitay hökümiti qanunsiz dep tonuwatqan diniy pa'aliyetke qatnaşquçilarni qolğa alğan.

Yene şu xewerde éytilişiçe Xitay hökümiti saqçi tarmaqlirining bu yil kirgendin buyan Uygur xelqining çüşigimu kirip baqmiğan“Dölet atliğan Hizbuttehrir“diniy teşkilatining nahayiti köp ezasini tutqun qilğanliqi, bu teşkilatning paaliyetlirining intayin küçiyip ketkenliki, qisqiğine waqit içide ezalirining pütün Şerqiy Türkistanğa tarqalğanliqi, bu ehwalğa qarita herqasi sahçi tarmaqlirining saqçi nazaritining qumandanliqi astida tekşürüş, konturul qiliş, qolğa éliş, jazalaş salmiqini aşurup ularning köp qismini qolğa alğanliqi éytilğan. Bu xewerde tebliğçiler we hizbutehrir-çilerning zadi neme ikenliki,we ularning ezalirining neme jinayet bilen qolğa elinğanliqi heqqide heç nerse deyilmigen.Öz mubérimizning bu heqte yolliğan xewirige qariğanda Islam dinida quranni tebliğ qiliş aşkare élip bérilidiğan normal bir ibadet türi bolup, u bügünki künde Xitay tajawuzçiliri teripidin „qanunsiz diniy paaliyet“ dep qarilip tebliğke qatnaşquçilar "eksiyetçi, qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğulandi" degen eyip bilen qolğa elinmaqta iken.

“Hizbuttehrir“ we „Wahabiy“ dégini Uygurlar üçün qurulğan bir qiltaq yaki bir siyasiy qara niyetning mesuli bolup, Uygurlar arisida héçqaçan bundaq bir çüşüniksiz teşkilat bolğan emes. Xitay hökümiti yéngi yil kirgendin buyan xelq arisida wehime peyda qilip, diniy zatlirimizğa téximu köp ziyankeşlik qiliş üçün ğerbiy asiya we Özbekistan-da peyda bolğan bu diniy teşkilatni Uygurlar arisida peyda boldi degen töhmetni oydurup çiqip,bir Hoten rayonidila aşu teşkilatning ezasi degen nam bilen 700 neper qérindişimizni qolğa alğan.Bu xil namda tutqun qiliş Xitay hökümitige Uygurlarni basturuşning yéngi bahanisi bolup bergen.

Öz muxbirimizning 2002 - yili mayda yolliğan yene bir xewirige qariğan Xtay hökümiti Hoten rayonida 1999-yil çiqarğsan 88 - nomerliq höjjitini qattiq ijira qilmaqta iken. Bu höjjetning tiğ uçi étiqadçi ammiğa qaritilğan bolup, höjjette toplişip Qur'an oquğuçilardin 300 - 5000 yuengiçe jerimane élinidiğanliqi, dölet kadirliri, oqutquçilar we oquğuçilarning dinğa işininş we her hil diniy paaliyetlerge qatnişiş erkinlikining yoqliqi, hilapliq qilğuçilarning hem oquğuçiliri namaz oquğan, rozi tutqan, dinni teşwiq qilğan oqutuçilarningmu oxşaşla qattiq jazalinidiğanliqi otturğa qoyulğan.

Anglaşlarğa qariğanda „qattiq zerbe bériş“ başlanğandin buyan Şerqiy Türkistandiki herqaysi aliy, ottura derijilik mektepler we ottura başlanğuç mekteplerdin yoqari bahane sewepler tüpeylidin heydelgen we éğir jazalanğan oqutquçi- oquğuçilarning we ata-anilarning sani 15000 ğa yetidiken.

2001-yili aprelda pütün Şerqiy Türkistan miqyasida tiğuçi Uygur musteqilliq herkitige qaritilğan qattiq zerbe bériş başlanğandin kéyin qolğa elinğan, muddetsiz we muddetlik késilgen, etilip ketken neççe on ming qerindişimizning 70 % ti millitimizning Xitay zulimiğa çidimay yekke yaki teşkilik halda qarşiliq körsetken étiqadçi oğal qizliri bolup, ular qandaqtu Xitay éytiwatqandek birer çet'eldiki teşkilatning adimi emes yaki Xitayning küzige siğmiğan biguna awam puqralardur.

Öz muxbirimizning Ürümçidin yolliğan xewirige qariğanda Xitay hökümiti 2000 - yildin buyan Ürümçi şeheridiki mesçitlerge héyit, bayram künliri kommunist Xitay hökümitining bayriqini esişni telep qilğan.muşu kemgiçe dunyada tarixida heçqandaq bir paşestik hökümetmu özlirining bayriqini awam puqralar ibadet bilen şuğullinidiğan muqeddes orunlarğa ésişni telep qilğan emes. Diniy tuyğularni ezeldin ret qilip kelgen kommunistlarning bayriqining mesçitlerning munarliriğa esilişi herqandaq bir ademni ğezepleendürmey qalmaydu. Mesçid munarliridiki 5 yultuzluq qizil bayraqni körgen ademler bir tereptin meşire qilişip külse yene bir tereptin hesret nadamet bilen éğir sükütke patqan. Şerqiy Türkistan Information merkizining wetendin alğan xewirige qariğanda 2002 - yil aprildin awgustqiçe, Xitay hökümiti édilogiye sahiside yolğa qoyğan 2 - qétimliq milliy musteqilçilerge qattiq zerbe bériş herkitide, assiy tiğ uçi Uygur Xelqining diniy étiqadiğa, şundaqla étiqadçi ammiğa qaritilğan zorawanliq herkitini başlap, xelqimizning turmuş aditi we mehelliwi mediniyet terkiwige aylinip ketken bir qisim diniy tüs alğan hadisilerni bahane sewep qilip,hökümet orunlirida xizmet qiliwatan zor bir Türkümdiki Uygur ziyaliliriğa éğir ziyankeşlik qilğan. Bir qeşqer rayonidila 5000din artuq ademni tutqun qilğan 150 tin artuq siyasiy mehbusqa ölüm jazasi ejira qilğan.Xelqara keçürüm teşkilatining 2002 - yil 21- martta élan qilğan Xitaydiki kişlik hoquq we demokrateye mesililirige ayit doklatka Xitay daherliri Uygur Xelqini Türkümlep tutqun qiliş, éğir jazalaş we qirğinçiliq arqiliq jawap qayturup,aççiqini biguna étiqadçi ammidin çiqirip, Uygur xelqidin zorawanlarçe öç alğan.

Wetendiki muxbirimizning 2002 - yili Qeşqer gézitining xewiridin igellişiçe Qeşqer kona şeher nahiyesi Muz yézisining oqutquçisi Abdurahman qatarliq birqançe oqutquçi dinğa étiqad qilğan, oquğuçilarğa yaman tesir körsetken ; dininy paliyetke qatnaşqan, degen nam bilen qolğa elinğan we bir qisimliri xizmitidin heydelgen, bir qisimliri iqtisadiy jehettin jerimane qoyulup qattiq jazalanğan. (Uçqun 74- san)

Şerqiy Türkistan information merkizining wetendin alğan işençlik melumatiğa qariğanda 2002 - yil 5 - ayning 12- küni Hoten welayitige qaraşliq Qoştağ yézisining bazar kentidik Başlanğuç mektepte Hökümet daerliri bilen étiqadçi amma arisida diniy étiqad mesiliside qanliq weqe yüz bergen. Şu küni 22 yaşliq Niğmet Abdureşit (mezkur mektepning sabiq oqutquçisi, Xitay hökümiti teripidin qanunsiz halda din teşwiq qilğan degen eyip bilen mekteptin heydelgen) bazar kentidiki merkiziy başlanğuç mektepke basturup kirip, mekteptiki oqutquçi-oquğiçilarning normal diniy paaliyetlirige çek qoyğan, hem addiy puqralarning üstidin Xitay dairlirige melumat yollap, xelqning menpetige ziyankeşlik qilip kéliwatqan 3 neper kommunistni qiliç bilen çépip taşliğan. Bu munasiwet bilen Xitay hökümiti qattiq wehşilişip, Hoten welayiti miqyasida keng kölemlik basturuş herkitini yolğa qoyğan. Herket başlinip bir heptige yetmigen waqit içide 1500 din artuq ademni tutqun qilğan we 10 ademge bölgünçilik we qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullandi digen eyip bilen ölüm jazasi bérip derhal ijira qilğan.

2002-yil 23 - maydiki „Qirğiz uçur agentliqi“ning xewirige qariğanda Qirğiz hökümiti Xitay hökümitining teliwige asasen Memet Sadiq we Memet Yasin qatarliq ikki neper Uygurini xelqara islam térorizimi namida neyiplep qolğa alğan we Xelqning naraziliqiğa qarimay Xitay hökümitige ötküzüp bergen.

Öz muxbirimiz Abdulla Pamerning 2002 - yil 24 - Aperel wetendin yolliğan xewirige qariğanda Xitay hökümiti Hoten rayonida qattiq wehşilişip kişilerning kollektip élip bérilidiğan Qurban heyiti, ruzi heyiti, miyit namizi, qiz - yigitlerning nika murasimi,hetme quran qiliş, meşrep qatarliq pa'aliyetlirige boy sunuş mümkin bolmaydiğan éğir çek qoyğan.bundaq paliyetke qatnaşqanlar Islam térorizimi bilen şuğullanğanlar qatarida qattiq bir terep qilinğan.

2002 - yil 3 - ayning 19 - küni H oten welayitining Islam Awat yézisidiki 50 yaşliq bir Uygur ayalning miyit namizi munasiwiti bilen, bu namazğa qatnaşqan 300din artuq ademge Başlanğuç mektepning yenida miyit namizi oqidi degen eyip bilen ohşimiğan derijide jaza bergen.Namazğa yetekçilik qilğan Jelil mehsumğa 2500 yüen, Eziz mehsumğa 2000 yüen,un-din başqa 23 diniy zatqa 200 yüendin jerimane qoyğan.Undin başqa yézidiki barliq ademler seperwer qilinip, 4 - ayning 18 - künidin 28 - künigiçe siyasiy yiğin éçip,kişilerni mejburi mesile tapşuruşqa qistiğan, yiğin ahirida bu işqa çétişliqi bar dep qaralğan Uygur kadirlirini xizmitidin élip taşliğan.

7 ) Xitayning Milliy medeniyet we asare-etiqilerge salghan Xaniweyranchiliqi

Şerqiy Türkistan information merkizining wetendin yolliğan yene bir hewirtige qariğanda Xitay tajawuzçi hökümiti zor küç we mebleğ ajritip, Uygur xelqining milliy kimlikini, we ularning diniy tuyğulirini ajizlaşturuşqa qaritip, Uygur xelqi Islam diniğa étiqad qilğan dewirlerde barliqqa kelgen mediniyet yadikarliqlirini weyran qilip, Islamdin ilgirki budda mediniyitige ayit asare etiqilerni ottura tüzlenglik uslubidiki Xitay mediniyitini asas qilğan metotta eslige kelturuşke başliğan.Xinjang axbarat torining 2003 - yil 6 - ayni ng 19-, 21-, 24 - we 25-künliridiki xewerliride Şerqiy Türkistanning Böretala, Qutubiy, Sanji, Manas, Kuçar, Altay, Balğuntay, Jeminey, Hoten rayonlirida bu quruluşning zor mebleğ selinip başlanğanliqi xewer qilinğan.Xitay hökümitining bundaq qiliştiki meqsidi bir tereptin „qedimqiy mediniyitinglarni qoğdap qalduq” dep Uygur xelqige yahşiçaq boluş, we dunya jamaetçilikini aldaş bolup, yene bir tereptin Budda mediniyitige ayit arhiologiylik nuhtilarni Xitay mediniyiti asasida özgertip yasap çiqip, wetinimizning tağ deryalirini, ottura tüzlengliktiki Xitay mediniyet uslubi hadisisi bilen birdeklikke ege qilip, dunya jamaetçilikige zorlap tengiwatqan, “Şerqiy Türkistan qedimdin tartip bizning zeminimiz” degen atalmiş sepsetini bazarğa sélişqa zemin hazirlaştin ibaret. Asare etiqilerni qoğdap qéliş elbette intayin yahşi bir iş , emma Xitay hökümitining bu atalmiş yahşi işining arqisiğa, Ziminimizni yutiwéliş we xelqimizni Assilimatsiye qiliwitiştin ibaret qara niyet yoşurunğan.

Xinjang axbarat torining 2003 - yil 6-ayning 21 - küni Ürümçi waxti saet 17:48 de tarqatqan xewiride éytilğandek, wetinimiz Şerqiy Türkistan mediniyet yadikarliqlirining köpliki, saqliniş derijisining mukemmelliki, tarixining uzaq we qedimiyliki, mezmunining molliqi jehettin dunyağa meşur bolup,nuqtiliq bekitilgen mediniy yadikarliq nuqtiliri 4000din aşidu.buning içide 41dölet derijilik,303 Aptonum rayon derijilik, 1500 din artuq welayet we nahie derijilik mediniyet yadikarliqlirini qoğdaş nuhtisi bar. Herqasi muziylarda saqliniwatqan qimmetlik asare etiqilerning sani 230 ming xildin qaşidu.saqliniwatqan bu mediniyet yadikarliqlirining qedimiyliri 15,000 - 20,000 yildin élgirki Uygur xelqining eqil parasitining jewhiri bolsa kéyinkiliri 1000 yil awalqi ejdatlirimizning insaniyet mediniyet hezinisige qosgqan qimmetlik töhpilirining mesulidur. Mundaqçe qilip éytqanda wetinimiz Şerqiy Türkistanni merkizi asiyadiki ğayet zor mediniyet yadikarliqliri muziyi deyişke bolidu.

Insaniyetning Şerqi Türkistandiki bu ğayet zor mediniyet ğezinisini körgen herqandaq bir adem, meyli muapizet qiliş terkiwige kirgüzilgen mediniyet yadikarliqliri bolsun, meyli téxiçe kigüzilmigenliri bolsun, bu qimmetlik mediniy miraslarning muhapizetsiz, qoğdaş tedbirisiz, ige çaqisiz halette buzğunçiliqqa uçrawatqan weyrane halitini körüdu.Qeşqer şeheri wetinimiz Şerqiy Türkistandiki tarixi 3000 yildin aşidiğan, qedimki Hon Imperatorliqi, Uygur Qara hanlar döliti, Uygur Qeşqeriye döliti we Uygur Şerqiy Türkistan Islam jumhuriyiti qatarliq hökümetlerning payitehti bolğan Hem xelqimizning milliy mediniyiti bügüngiçe nisbeten yahşi saqlinip kéliwatqan bir şeher idi.Bu şeher qedimki Uygurlarning şeher mediniyti, benakarliq seniti, qolhünerwençiliki neqqaşçiliqi, toqumiçiliq téhnikisi, diniy, toy - tökün, ölüm- yétim murasimliri şundaqla başqa asiya milletlirige oxşimaydiğan étnik hususiyetlerge toyunğan bir qatar yaşaş adetliri, qatarliqlarning iliminitlirini tapqili bolidiğan, xelqaradiki milyonliğan sayahetçilerning, Uygurşunaslarning, arhiologarning, ekispeditsiyçiler-ning,milletşunaslarning, dinşunaslarning we merkizi asiya juğrapiysige qiziqquçi seyyahlarning elmiy paaliyetler bilen şuğulinidiğan köngüldikidek bir jayi idi.Xitay tajawuzçilliri Şerqiy Türkistandiki Ğulja, Böretala, Çoçek, Qumul, Turpan, Korala, Qaraşeher, Kuçar, Aqsu, Artuş, Yarkent, Yéngihesar we Hoten şeherliridiki yoqarqidek mediniy yadikarliq qimmitige ige alahidiliklerni Xitay yéngi köçmenlirige orun hazirlaş şundaqla topluşup olturaqlaşqan Uygurlarni tarqaqlaşturuş üçün qedemmu-qedem yoq qildi we yoq qilip kelmekte.

Yéqinqi bir qançe yildin béri Xitay tajawuzçilirining Uygurlarning kéyinki 1000 yilliq mediniyet miraslirini weyran qiliş herikiti téximu ewjige çiqti.Information merkizimizning wetendin alğan melumatiğa qariğanda bu hil buzğunçiliqa nöwette Qeşqer şeheride yüz bériwatqan hadesiler éniq misal bolalaydu.

Xitay tajawuzçiliri ottura asiyadiki yéngidin musteqqil bolğa qérindaşlirimizning Şerqiy Türkistanning siyasiy muqimliqiğa körsitiş ehtimali bolğan siyasiy tesirining küçiyip kétişining aldini éliş we bu rayonning sodisini bir qolluq konturul qiliş, néfit we ham eşyalirimizni téximu keng kölemde talan taraj qiliş, téximu köp Xitay köçmenlirini wetinimizge yerleştürüş mexsidide elgiri Korla şeherigiçe élip kélingen poyiz yolini, 1999 - yili 2 - ayning 6 - küni qedimi şeher Qeşqergiçe tutaşturğan idi.

Information merkizimizning 2003 - yil 12 - yanwar wetendin alğan melumatiğa qariğanda Xitay tajawuzçiliri ademler yaşaş emkaniyiti bolmiğan derijide çölleşken we özi üçün istéğirateylik qimmiti yoq jaylardiki birqisim mediniyet yadikarliq orunlirini qoğdiğandek tesir bérip, awat şeherlerdiki mediniyet yadikarliqlirimizni adem çidiğili blmaydiğan şekilde weyran qilişqa başliğan. 1990 - yillardin kéyin Qeşqer xelqarağa sayahet we soda şeheri qilip eçiwetilgendin buyan her bir tüp giya, her bir tal çammisi millitimizning qimmetlik asare etiqe bayliqiğa aylinip qalğan Qeşqer şeheridiki mediniyet yadikarliqlar zeherhendilik bilen weyran qilinmaqtaeken.

Xitay tajawuzçiliri kengeymiçilik mexsidige téximu yetiş üçün yerlik ahalilerning qedimiy şekildiki olturaq rayonlirini urup-çéqip, tüzlep, xelqni mejburi qedim jayliridin yiraq mehelilerge tarqaqlaşturup,qarşiliq bildürgenlerni Islam téroresti,Milliy bolgünçi degen betnamlar bilen türmilerge solap, ölüm jazasi bilen qirğin qilip,özlirining tajawuzçi armiysi,Bing tüen namidiki zapas qoşunliri, saqçi etiretliri, quralliq ssahçiliri, dölet bixeterlik saqçi idarisi qatarliq tajawuzçi apparatlar we yéngi köçmenlerni orunlaşturdi.Bugünki künde Qeşqer şeheri Şerqiy Türkistandiki her bir jehettin hewip - heterge toşqan orunlarning bérige aylinip qaldi.

1960 - yilliri sabiq Sowet ittipaqi bilen Xitay hökümiti otturisida Şerqiy Türkistan we Xitayning Şerqiy şimalidiki zemi talaş tartişi tüpeylidin düşmnlişiş weziyiti şekillengeçke, 1990-yilğiçe bolğan ariliqta, tajawuzçi hökümet Uygurlar bir qeder ziç toplişip olturaqlaşqan Qeşqer qatarliq jaylarğa peqetla mebleğ salmiğan edi.çünki şu kemgiçe Xitayning Şerqiy Türkistanni pütünley mustemlikişige eliwélişqa nesbiten ançe eşençisi yoq edi.şu yillardin kéyin neççe on yil qeşqer şeherige kirişke pétinalmiğan Xitayning Şerqiy Türkistandiki zapas qoralliq qoşuni yesaplinidiğan 3-dewiziye qeşqer şeherige kirip, Qizildöwe yolidiki munbet tupraqqa baş şitabini qurdi. Şuningden kéyin Xitay tajawuzçiliri qeyerde Uygurlar köp olturaqlaşqan bolsa, qeyerde tarixi asare etiqiler köp jaylaşqan bolsa şu yerni merkez qilğan halda Uygur Xelqini basturuşning aldinqi sépi yesaplinidiğan Xinjang herbiy rayonining Qeşqer şöbisi, herbiy rayonğa qaraşliq tajawuzçi armiye qisimliri, qoralliq sahçi qisimliri, zorawanliqtin mudapie körüş etiriti, amanliq saqlaş çong etiriti, welayetlik we şeherlik jamaet hewipsizlik idarisi, dölet beheterlik idarisi we çong kiçik jaza lagerlirining quruluşlirini nahayiti köp mebleğ ajritip qurup we yéngilap çiqti.

Yéqinda Xitay hökümiti Qeşqer şeheri Güzer köwrüki yenidiki neççe ming yilliq tarixqa ege awat Uyğer mehelilirini çéqip, tüzlep Xitay dölitidin çiqqan Wenjuluq bir tejaretçige erzan bahada sétip bérişni qarar qilğan. Uningdin başqa şeherdiki taş baziri degen yerdin başlap qizildöwe yoli degen yergiçe bolğan ariliqtiki arheliogiylik nuxtilarni we awat Uygur mehelilirinimu aqunlarning quruluş qilip, tejaret qilişi üçün sétip béridiken.Uningdin başqa buningdin ikki yil awal Xitay tajawuzçiliri Qeşqer şeheri tümen deryasi boyidiki Uygur qara xanlar dölitining şahzadisi nami bilen atalğan, hazirğiçe neççe yüzming Uygur depin qilinğan Seyit Arslanhan mazarliqi dep nam alğan han jemeti qebristanliqini, qesten yol yasaşqa bane qilip buzup taşlap, tajawuzçi armiyning aile tawbatlirining turalğu rayonnini qurup çiqqan idi. Tümen kölininh namini Xitayçe Donghu dep özgertip, bu jayğa Qeşqerning mediniyet ekilogiysige tüptin mas kelmeydiğan buthana we rawaqlarni yasap, kona yéngi köçmen Xitaylarning bu şeherge jaylişişi üçün pisihologiylok asas tiklidi.

Hemmidin éçinişliq bolğini 2000 yil ilgirki Uygur - Hon tengriqutliqining ordisi qilinğan eskihésar harabiliqining orniğa Xitay binakarliq şirkitining quruluş mareiyalliri zawutini quruş boldi. Bu yer bundaq özgertiwetilgendin kéyin yerlik xelqler we bu yerning deslepki alahidilikkini bilidiğan çetellik sayahetçilerning qattiq naraziliqini keltürüp çiqarğan edi. Şuning bilen Xitaylar hapila şapila köz buyamçiliq qilip, bu qedimiy mediniyet harabiliqining yeniğa neççe milyon pul hejlep, „Benchau şeheri“ deydiğan bir sayahet nuhtisini oydurup çiqip, jéninng bériçe teşwiq qildi we bu yalğan, tarixi asasi yoq, oydurma şeherning aldiğa „wetenperwerlik terbiysi bazisi“ degen Xitayçe hetni taş abide qilip tiklep çiqti. Balirini pütün küçi bilen weyran qilip, yoqlirini oydurup çiqiştek dunya arheliogeye tarixidiki bu jinayet sürüşte qilinişi, emiliy ehwal jamaetçilik bilen yüz körüştürülişi kérek. Basqiçe qilip éytqanda Qeşqer şeherining qedimiy alahidilikini saqlap qélişqa xelqara teşkilat we keng jamaetçilikning teng küç çiqirip bérişini murajet qilimiz. Uningdin başqa Xitay hökümiti bir qisim mediniyet yadikarliqliri orunlirining weyran qiliwetilişige süküt qilip bilmeslikke salmaqata. Yéqinda egiligen xewirimizge qariğanda Şerqiy Türkistandiki muhim arhelogeylik nuqta hésaplanğan, Artuş şeherige jaylaşqan Uygur qara hanlar dölitining haqani, merkizi asiyada Islam dinini tunji qétim dölet dini qilip bekitken Sultan sutuq buğrahan nami bilen atalğan, 1000 yilliq tarixqa ige „Sultan Sutuq Buğrahan jamesi“ remunt qiliş bahanisi bilen çéqip taşlinp, eslidiki qiyapitige ohşimaydiğan şekilde yasap çiqilğan.

Uningdin başqa Ürümçi şeheridiki Uygur xelqining munewer perzentliri Sawut Demullam, Xuja Niyaz, Hajim, Qurban Qoday, Melike Ziyawuden we Tohti Qurbanlarning qewristanliqliri Xitay köçmenliri teripidin éğir buzğunçiliqqa uçriğan.Undin başqa Yerkentiki Uygur Seidiye xanliqining xan jemeti qebristanliqi we yene uningdin başqa bir köligen qoğdap qélişqa tégişlik asare etiqe nuxtiliri éghir buzğunçiliqqa uçrawatidu.Bular bizning nahayiti çeklik daeride igelligen materiyallirimiz, emeliyetning buningdin neççe hesse éçinişliq ikenliki beş qoldek ayan elbette.(Tügidi)


**********************************
Paydilanğan materiyallar:
(1)“Xinjang géziti“ning doklatta misalğa keltürülgen sanliri.
(2)“Qeşqer géziti“ning doklatta misalğa keltürülgen sanliri.
(3)“Hoten géziti“ning doklatta misal keltürülgen sanliri.
(4)“Xinhua axbarat tori“ning doklatta misal keltürülgen sanliri.
(5)“Tiyanşan tori“ning axbaratta misal keltürülgen sanliri.
(6)“Xinjang xelq hökümiti tori“ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(7)“Ili géziti“ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.(8)“Uçqun géziti „ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(9)“Şerqiy Türkistan Information merkizi muxbérlirining wetendin biwaste yolliğa melumat we xewerliri.
(10) Muhajirettiki qelemkeşlirimizning 2002 we 2003-yillardiki ŞerqiyTürkistan mesililiri heqqide yazğan bir qisim maqala we xewerliri.
(11) Ustaz Ablikim Eltebirning „ŞerqiyTürkistan qollanmisi“degen kitabi qatarliqlar we uningdin başqa ŞerqiyTürkistan Information merkizi xewer bölümi téminligen bir qisim höjjetlik materiyallar.

28-Séntebir 2003 Gérmaniye/Frankfurt

******************
Eskertish:Bu Rapor yézilghan yillarda ETIC ning Websaytiside bir qétim élan qilinip xelqara teshkilat we Démokirattik döletlerning Uyghuristan meselisige bolghan chüshünishi we qiziqishini bir qedem ilgirligen halda ilgiri sürgen édi. Waqit xélila ötüp ketti, emma bu Raporning waqti ketmidi.Biz buni téxi oqumighan orunlar we kitapxanlarning paydilinishi üchün Wébsaytimizde yene bir qétim élan qilishni layiq taptuq.
____________Karakuyash Rédaksiyesi

27-Noyabér 2007 Gérmaniye/Frankfurt