Üzbekistandiki Uyghurlarning milliy Kimliki

Korash Atahan


Yéqinqi künlerde yene shu Uyghurlar heqqidiki kishining könglini perishan qilidighan xewerler Merkizi Asiyadin tarqiliwatidu. Qazaqistan we Qirghizistan hükümetlirining xelqara qanunlargha boy sunmay, bir tereptin öz tewelikide yashawatqan Uyghurlarning insaniy heq hoquqlirigha ziyankeshlik qiliwatqanliqi, yene bir tereptin Uyghur siyasiy pana sorighuchilarni Xitaygha qayturup bériwatqanliqi küchlik démokiratik teshkilatlarning eyiplishige uchrimaqta.

Üzbekistan hökümiti bolsa Ötken yili mushu künlerde Perghane rayonida yüz bergen xelq inqilawini shepqetsizlerche basturup, xelqara jemiyetning qattiq naraziliqini qozghighan bolsa mana bügün Xitay hökümitige yan tayaq bolup, Kanada puqrasi Hüsenjan Qarimni (Uyghur) qanunsizlarche qolgha élip, özining kishlik hoquq we insan heqliri meseliside hechqandaq ilgirleshke érishmigenlikini ashkarilidi.

Üzbek hükümiti birqanche yillardin béri, Xitayning yolsiz teleplirige könüp, Uyghurlarning kishlik hoquq, Insan heqliri we Kultural ishlirigha ayit paliyetlirini qattiq chekleydighanliqini bildürüp kelmekte.2004-yili 15-iyunda , Hu Jintao Üzbekistanni ziyaret qilip, Ularni Shanghai hemkarliqi teshkilatigha dewet qildi, 16-küni kélishimge imza qoydurdi we istirategiylik hemraliq shertnamisi tüzdi. Kélishimge asasen ikki hükümet bölgünchilikke, térorizimgha we diniy radikal küchlege birlikte qarshi turidighan bir ittipaq tüzdi. Tashkentte imzalanghan bu kélishimde, Üzbekistan Xitayning teliwige asasen Uyghurlarning Insan heqliri hem kishlik hoquq we medeniyet paaliyetlirige erkin yol qoymaydighanliqi heqqide wedename bergen.Hu Jintao bilen Islam Kerimop Uyghuristan we Üzbekistandin ibaret ikki dölette yashawatqan xelqlerning bolupmu Uyghur nesillik xelqlerning musteqilliq heriketlirige “bölgünchilik, térorizim we diniy radikalizim “ dep qalpaq keydürüp jazalash heqqide qarar élishqan. Ular zerbe bérish obyekti qiliwalghan heqqaniy heriket tereptarlirigha “Sherqiy Türkistan t érorchi küchliri” digen omumiy namni bérip basturidighanliqi heqqide pütüshken.

Xitay Uyghuristan xelqining kishilik hoquq we Insan Heqlirini depsende qilishta, Insan qelipidin chiqqan wehshiylikni qollunup, Merkiziy Asiyadiki qérindash jumhuriyetlirimizni pul bilen sétiwelip, özlirining rezil meqsidige yétish üchün Shanghai hemkarliqidiki Türk Jumhuriyetlirige 900,000,000 Dollar ösümsiz qerz béridighanliqini we bir Üzbekistangha 2 milyon 500 ming Amerika dolliri “Insaniy yaridem” qilidighanliqini bildürgen. Shuning bilen Üzbekistan hökümiti Uyghur xelqining issiq qanlirini sétip erishken payda menpietliri bilen boldi qilmay, Özlirining chigra siritidiki Uyghur weten millet dewasighimu yolsizlarche qoltiqip, Xitay döliti bilen hemkarliship Uyghuristan musteqilliq herikiti we démokiratiye heriketlirige éghir ziyan salghan.

Üzbekistan Merkizi Asiyadiki Uyghur nesillik xelqler eng köp olturaqlashqan döletlerning biri. Öz qerindashliri Hesaplanghan Uyghuristanliqlarning qan-yashliri bedilige Xitay Tajawuzchilliridin menpiet körüshte, Merkizi asiyadiki Türk Jumhuriyetliri oxshash xaraktérgha ége bolghandin bashqa, Üzbekistan yene alayidirek paydiliq istiratigiylik dölet bolup, Üzbekistanning Uyghurlargha qaratqan qattiq qol siyasiti Qazaqistan we Qirghizistanlarningkidin éship ketken.


Üzbekistanning bashqa Türk Jumhuriyetlirige oxshimaydighan yéri, Uyghurlarning milliy kimlikige, démokirattik heriketlirige, medeniy paaliyetlirige, diniy enenillirige, milliy maaripigha zeherxendilik qilishta ipadilinidu.Üzbekistanning Uyghuristanliqlargha qaratqan yoqarqi meydani yéngidin shekillinip qalghan bir hadése bolmastin, Rusiye Ishghaliyetchilliri bu rayonni bésiwalghandin kéyin üzliksiz dawamliship kelgen.

Tarixi jehettin qarighandimu Hazir 6 milyondin 7 milyongha qeder Uyghur nesillik xelq yashawatqan Perghane Rayonining, 19-esirdin kéyin Uyghuristan azatliq herikitide köp qetim özining aktip rolini jari qildurghanliqi, bu rayon xelqlirining etnik, iqtisadiy, medeniy we siyasiy jehette teqdirdash ikenlikini körsitip béridu.Bu seweptin Radikal kommunist Islam Kerimop ilgirki Rusye tajawuzchiliri we Xitaylarning enenisige warisliq qilip, Uyghur nesilik xelqlerge qaratqan érqi yeklimichilik siyasitini yürgüzüp, Üzbekistan we Xitayda yashawatqan Uyghurlarning Musteqilliq heriketlirige Xitay bilen birliship turup zerbe bérip keldi. Buning bilen cheklinip qalmay medeniy–maarip, élim-pen, edebiyat- senet, til-yéziq tereptin yeklimichilik qilip, Özini Üzbek milliti dep atimighan Uyghurlarni ishtin boshatti we medeniyet muessesillirini Pashistik siyaset qollinip taqiwetti.

Meyli ezeldin Üzbekistanda yashawatqan Uyghurlar bolsun yaki bu yerge soda ishliri bilen kélip waqitliq olturaqliship qalghanlar bolsun Üzbekistanning sotsiyal, iqtisat, medeniyet, we edebiyat- senet ishlirigha pewqullade zor ijabiy rollarni élip kelmekte. Bundaq bolishigha qarimay Üzbekistandiki Uyghur nesillik xelqle we Üzbekistanda kéyinki yillarda olturaqliship qalghan Uyghurlar, Uyghuristandiki xelqlerge oxshashla kishilik hoquq we Insan heqliridin mehrum bolghan halda yashawatidu.

Üzbekistandiki Uyghurlar Üzbekistanda ezeldin yashap kelgen Uyghur nesillik xelqlerge oxshash, özlirining milliy namlirini qollinish hoquqidin mehrum qaldurulghandin bashqa, erkin pikir qilish we milliy medeniyitini tereqqiy qildurush erkinlikidin mehrum bolup yashimaqta. Buning bir ipadisi Ularning öz qérindashliri bolghan Uyghuristanliqlar bilen medeniy-maarip, soda-sanaet, pen-texnika we siyasiy-iqtisad tereplerde bolghan alaqilerdin cheklengenlikide alayide körülmekte. Ularning kishlik hoquq we siyasiy jehette yardemge muhtaj bolghan Uyghuristanliqlagha hechqandaq tereptin hésidashliq qilalmay kéliwatqanliqimu qérindasliq enenisi we Birleshken Milletler teshkilatining kishilik hoquq bayannamisige Uyghun emes.

Shunga biz hemmimiz Üzbékistandiki kishilik hoquq we démokiratiyening baldurraq yaxshilinishini kütmektemiz.Üzbekistanning Xitay döliti bilen bolghan siyasiy we Iqtisadiy munasiwetlirining küchiyishi Üzbekistandiki Uyghurlar we Uyghuristanliqlarning kündilik hayatigha barghanche passip tesir körsetip, her ikki dölette yashawatqan Uyghurlarning milliy kimlikining éghur derijide chetke qéqilishini tizletküziwetti. “Bakuning Bügüni” digen tor bétidiki N.T. Tarimining “Ghayip bolghan Uyghurlar” digen maqalida déyilishiche, Özbekistan hökümiti Özbekistandiki Uyghur nesillik xelqlerning medeniyitide Xitaygha qarishi mezmunlar ekis etken dep qarilip, bir pütün Üzbek medeniyitining asasini shekillendürgen Uyghur medeniyitini chetke qaqmaqta. Üzbek hökümiti Uyghurlarning neshriyatchiliq, gézit- jornal we radio- téliweziye, medeniy- maarip ishlirigha chek belgülep bermektiken.Üzbekistandiki bézi meshhur Uyghur ziyalilirining bayan qilishiche, ular Uyghur kimlikide nahayiti kichik birer medeniy paaliyetlerni orunlashturushtimu, mölcherlimigen derijide qiyinchiliqqa uchrawétiptu. Üzbek hökümiti uyghurlarning iqtisadiy, siyasiy we medeniyitige ayit herqanda bir nersini neshir qilishni chekligen. Üzbék hökümiti yene “Uyghur” digen namni qollinishni téximu cheklep, Özini Uyghur dep atighan meshhur shexislerge siyasiy we, iqtisadiy we jismaniy jehetlerdin ziyankeshlik qilmaqta. Türmilerge atmaqta we qestlep öltürmekte.Üzbekistan hökümiti Uyghurlargha qarshi élip bérilghan heriketni édilogiye sahesidimu élip bérip, Uyghuristan (Sherqiy Türkistan)ning tarixi, medeniyiti we edebiyat-seneti Heqqide yézilghan kitap-jornallarni neshir qilishni we ilgirkillirini oqushni chekligen. Hazir Üzbekistanda ilgirkidek Uyghur tilida kitap-jornal neshir qilidighan yér yoq, hemmisi pichetliwetilgen.peqet Uyghurlargha Üzbekistanning Uyghur medeniyet hadesisige qattiq qol siyasitini teshwiq qilidighan, Uyghur kimlikige kéliwatqan tehditni anglitip turidighan, Döletning Uyghur nesillik Xeliqlerning özining kélip chiqishini untulduriwetidighan, siyasitining Oyunchuqigha aylinip qalghan, Uyghur radiosining mewjut bolup turishigha, éghir siyasiy telepler astidila yol qoymaqta.

 Bu Radio eslide 1947-yili Sowét Ittipaqining Xitaygha qaratqan teshwiqati sewebidin qurulghan bolup, Uyghur xelqining Meniwiy hayatining muhim bir terkiwi qismi bolup kelgen. Uyghurlarning medeniyiti we siyasiy teqdirige köngül bölüp, Üzbek xelqi bilen Uyghurlar we Uyghur nesillik xelqlerning otturusidiki qérindashliq we hemkarliqning simiwoli bolup kelgen. Hazir bu radio Üzbek rijimining passip tesiri bilen özining shanliq enenisini dawam qilishta zor qiyinchiliqlargha duch kéliwatidu. Üzbek hökümiti ulardin Sherqiy Türkistan (Uyghuristan)gha we Üzbekistan Uyghurlirigha ayit herqandaq bir Insan heqliri we kishlik Hoquq meselilirige chétilidighan progirammilarni anglatmasliqni telep qilghan. Undaq qilinidiken taqiwetidighanliqini bildürgen.Bu mutihemliklerning asasiy yiltizi wetinimiz Uyghuristanning mol yer asti bayliqliri bolup, Xitaylar uning nahayiti az bir qismi bilen diplomatiye jehettin Üzbekning dölet kattillirini sétiwelip, Uyghurlarning qénida ularning qolini boyimaqta.

Üzbek hökümiti Uyghurlarni hakimiyet we medeniyet sahesidin chetneshtürüp boldi qilmay, Rus Kommenistliri we Xitaylarmu qollanmighan Pashistik siyasetlerni yürgüzüp, Uyghurlarning ilmiy we siyasiy jemiyetlerge uyushup hayat kechürishini cheklimekte we jénining bériche tosmaqta. Hazir qanche milyon Uyghur we Uyghur nesillik xelqler yashawatqan Üzbekistanda, Uyghurlarning birermu kishilik hoquq we Insan heqlirige ayit teshkilati we jemiyetining yoq bolghnliqi, Bu rayondiki Uyghurlarning tarixta körülüp baqmighan bir jahalet ichide yashawatqanliqini körsütüp béridu.Uyghurlar namidiki medeniyet Muessesiliri we atalmish Kultur merkezlirining her türlik heq hoquqliri ajizlashturuwetilgechke, bir qisim meshhur Uyghur ziyalilar Qirghizistan, Qazaqistan, Türkiye we gheriptiki démokirattik döletlerge kétishke mejbur bolmaqta.

Üzbekistandiki bir qisim dangliq Uyghur ziyalilirining bildürishiche, Ularning heriketliri Üzbek hökümiti teripidin teqip qilinip, xelq arisidiki yüz abroyi ziyankeshlikke uchritilghan, milly medeniyet heqqidiki ilmiy tetqiqatlar, muakime yighinlar, oqutush ishliri qatarliqlardin Uyghurlar chetneshtürülgen; undaq yighinlarni échishni Xalighan Uyghur Ziyaliliri haman xoshna döletlerge bérishqa mejbur bolup qalghan. Bu ulargha meniwiy we pissoxologiy jehettin éghir zerbe élip kelgen. Üzbek hökümiti Üzbekistandiki Uyghur mutexesisilirining kishilik hoquq we insan heqlirini Xitay bilen bolgha démokiratik munasiwetlirining qurbani qiliwetken. Xitay dölitining “Üzbek Aptonomiysige” aylinip qalghan bu dölet, Xitayning Uyghurlargha qaratqan etnik tazilash siyasitige, Xitay dölitidiki bashqa memuri rayonlargha qarighanda téximu akitip awaz qoshup, adem göshi yeydighan bir bediwi millet bilen birliship, öz qérindashlirining qénini ichmekte.

Üzbekistan Xitayning zeherxendilik billen sughurilghan maliye yardimige sétilip, öz döliti tewesidiki Uyghur nesillik perghane xelqining démokirattik heriketlerni we Uyghuristan köchmenlirining weten millet dewasini “ milliy bölgünchilik”, “térorizim” we “essebiy étiqatchiliq” digen qalpaqning ichide jazalap, Xitay hökümitige örnek bolmaqta. Uyghuristanliqlarning özlirining étnik qérindashliri bolghan Üzbekler jümlidin Perghanilikler bilen bolghan tarix, medeniyet, kultur, örpi-adet, diniy étiqat jehettiki oxshashliqi nahiti uzaq tarixqa ége. Hazir Uyghuristan (Sherqiy Türkistan) we Üzbekistan dep atiliwatqan bu ikki rayon ezeldin bir étnik yiltizgha ége xelq yashighan gughrapiylik rayon bolup, ularning tarixtin béri öz-ara kélip bérishi, medeniyet almashturishi we érqi sapliqi dawamliship kelgen. Sherqiy Uyghurlar (Uyghuristan)ning Xitay we Mungghul nesillik xelqlerning tajawuzigha uchrishi we gherbi Uyghurlarning Rusiye tajawuzigha uchrap turishi, bu rayonda yashap kelgen xelqlerning öz-ara köchüp, bir-biri bilen bolghan Uruqtuqqandarchiliqini saqlap qélishta melum ijabi rol oynighanliqi hemmimizge ayan.

Uyghur Yéqinqi zaman tarixidiki bu köchishlerning birqeder tipiklirini , üch dewirge bölüsh mumkin. Bularning birinchisi: 1759-yildin 1911-yilghiche bolghan köch. Bu waqit Uyghuristanning Manju tajawuzigha qarshi heriketliri ewjige chiqqan bir dewirdur. Bu waqitta Uyghuristan xelqi Manju we Xitay qoshunlirigha qarshi teshkillik qozghilanglarni élip bérip, inqilab meghlup bolup, kollektip qetliam bashlanghanda, qozghilangchilarning rehberliri Qozghilangchilarni egeshtürüp Üzbekistanning Perghane rayonidiki qérindashlirining yénigha kélip panahlanghan we bu yerning yerlik ahalisigha aylinip ketken. Bularning ikkinchisi: 20-esirning 30-yillirida yüz bergen bolup, bu dewirde Jin Shurin, Yang Zingshin we Shingshiseyning balayi apetlirige qarshi isyan kötürüp, inqilab meghlup bolghandin kéyin Uyghuristanni terik etken Uyghurlar bolup, ularmu merkizi asiyada asasliqi Perghane tüzlenglikini asas qilip olturaqlashqan. Bularning Üchünchisi: 1955-yildin 1962-yilghiche bolghan dewir bolup, bu waqitta Uyghuristanda kéyinki qétimliq jumhuriyetning hayat qalghan rehberliri Kommunist Xitaylar bilen birlikte hakimiyet bashqurup, xelqning néme ish qilishi bilen kari bolmighan.

Weten-millet üchün qan kéchip küresh qilghan Uyghurlar weziyetning özlirige paydisiz haletke chüshüp qalghanliqini bilip, yene bir qétim merkezlik halda özlirining qan- qérindashliri yashaydighan Üzbekistanning perghane wadisigha köchken. Rusiye tajawuzchilliri Uyghuristandin, bu üch qétimliq köchte kelgen xelqlerni Uyghur dep atap, ilgirdin tartip bu rayonda yashap kelgen qérindashlirimizni Üzbek digen milliy kimlikni qubul qilishqa mejburlighan we kéyin u siyasetni Uyghuristandin kelgen xelqlergimu üzliksiz türde qolllunup kelgen.

Tonulghan Uyghur milletchillirining tilgha élinishiche, Merkizi Asiyaning kéyinki ikki üch yüz yili ichide Uyghur xelqidek wehshetlik tiragédiyeni bashtin kechürgen yene bir xelq yoq. “Ghayip bolghan köchmen Uyghurlar” digen maqalining apturi N.T.Tarimning bayan qilishigha qarighanda Merkizi Asiyadiki Uyghur meselisi küchlük bir politik mesile bolup, 1920-yili Uyghurlarning ichidin yétiship chiqqan siyasiy erbap Abdulla Ruzibaki üch qétimliq köchtin kéyin Merkizi Asiyagha, asasliqi *Üzbekistanning perghane rayonigha Kélip olturaqlashqan Uyghuristanliqlarning 600,000 ikenlikini jakarlighan. 1930-yiligha kelgendiki Sowét hökümiti élan qilghan bir istatiskida bu san bir hesse töwenlitilip, 300,000 gha chüshürüp qoyulghan. 1937-yildiki Pashist Istalin qozghighan “ eksil inqilabchilargha zerbe bérish” herikitide merkizi asiyadiki heriketning tigh uchi Uyghurlargha qaritilip, Uyghurlardin yétiship chiqqan yurt kattilliri qirghin qilinghan we hayat qalghanlarni qeyerde yashawatqan bolsa shu rayondiki xelqlerning milli kimliki bilen özini atashqa mejbur qilinghan. 1950- we 1960-yilgha kelgende Uyghur digen namni qollinish cheklengen we qollanghanlar kemsitilish we siyasiy yekleshke uchrighan.

1979-yilgha kelgendiki Sowét hökümitining bir istatiskiliq melumatidin qarighanda eslidimu kémeytip éytilghan 600,000 digen san 29,104 ke, 1989-yilgha kelgende 35,700 ge chüshürüp qoyulghan. Hazir Üzbekistanda heqiqiten zadi qanche Uyghur yashawatqanliqi heqqideki melumatni hökümet yoshuridu we yalghan sanliq melumat béridu. Melum bir ismini ashkarilashni xalimaydighan Uyghur ziyalisi bilen Qazaqistandiki Uyghuristan Azatliq herikiti teshkilatnining reyisi Qehriman Ghujamberdining Erkin asiya radiosida bildürishiche, Bir Üzbekistandila Özlirini mexpiy halette bolsimu Uyghur dep ataydighanlarning sani 1 milyon 500 mingdin ashidiken.Éniq halda milliy kimliki bilen yashawatqanlar 200,000 din ashidiken. Üzbekistan penler akademiysidiki Bir professor Uyghurning éytishiche Üzbekistanda Özlirining milliy kimlikini ochuq ashkare halda qoghdap qalghan Uyghurlarning 500,000 din kem emeslikini ashkarilighan.




Radikal kommenist Islam Kerimop Uyghur we Uyghur nesillik xelqlege, Ruslarning 200 yildin béri qollinip kéliwatqan pashistik politikisigha warisliq qilghan halda muamile qilip, “reqipning yéghini reqibining qoli bilen qorush” taktikisini qollinip kelmekte.

*****
Paydilanghan Materiyallar:


(1) Aptor N.T.Tarimning “Editor@bakutoday.net” de élan qilinghan “Disappearing Diaspora in Uzbekistan: the Uyghurs” digen maqalisi.

(2) Sherqiy Türkistan information merkizining yilliq doklatliri.

(3) Özbekistangha ayit Internit sehipilliri.

(4) Xitayning “shangxey hemkarliqi” teshkilatigha ayit xewerliri.

(5) RFA ning Uyghurche Merkizi Asiya heqqidiki anglitishliri.

(6) BBC ning 2005-yilqi qanliq Perghane weqesige ayit xewerler. 15/05/06 Gérmaniye
posted by Höriyet at 8:34 AM 0 comments

Dr. Baymirza Héyitning Küreshliri (1) We Uning Uyghuristan Heqqide Éytqanliri

Korash Atahan


Apiril aylirining kishige xushalliq we umid ata qilidighan bu künliri Gérmaniyegimu yétip keldi. Etrapta chang keltürüp sayrawatqan pesil qushlirining yéqimliq awazi kishining yürek tarisini titiritetti. Frankfurtning birinchi qétimliq jumhuréyitimizning qurghuchilliridin siyasion, diniy alim Sabit demulla, istidatliq herbiy qomandan, géniral Xoja Niyaz hajim we meshhur inqilabi ziyalilirimizdin Abliz Mexsum, Iminop, Toxti Qurban, Hemdulla Turpani, Qurban Qoday, Melike Ziyawudun we Turghun almas qatarliqlar öz anisining illiq quchiqida yatqan buwaqlardek shirin uxlawatqan, payitextimiz Ürümchini we ikkinchi qétimliq jumhuréyitimiz tughulghan muqeddes sheher Ghuljini eslitidighan bu illiq pesli ademning qelbide izgu tuyghularni oyghitatti. Etrap yap-yéshilliqqa pürkengen bolup, ormanlar téxi bix yarmastin, tupraqtin beshini chiqiripla échilidighan rengga-reng piyaz we pichan gülliri allaburun tozup ketken bolsimu, Maginoliye, Sirin, Kapkap, Yawa toghach, Yawa bide we Epiyun Gülliri hüppide échilip mehelilerni epsaniwi tüske kirgüzgenidi.Bu künlerde Gérmaniyede yashawatqan Uyghuristanliqlarning rohi kütirenggü we umidwarliqqa tolghan bolup, Qehriman animiz Rabiye Qadir, Sidiqhaji ependi qatarliqlarning dunya jamaetchilikining Uyghuristanning siyasiy meselisige bolghan qiziqishini teximu ewjige kötürüp, Amerika parlamentida Uyghur Medeniyet küni ötküzgenliki we meniwi animiz Rabiye xanimning Amerika kongirisida échilidighan insan heqliri, kishlik hoquq we démokratiye meseliliri heqqide guwaliqtin ötüsh yighinigha qatniship, Xitay hökümidining wetinimiz Uyghiristangha qaratqan tajawuzchiliq siyasitige chek qoyidighan, (1) Uyghur til-yéziqining nopuzini eslige keltürish; (2) Uyghuristan xelqige qaritilghan pilanliq tughut wéwiskisi astida yürgüziliwatqan érqiy qirghinchiliqni cheklesh;(3) Amerika hökumidide Uyghuristandiki démokratiye we kishlik hoquq meselilirige mesul bolidighan bir ishxane qurup, pilanliq we progirammiliq bir shekilde Uyghuristan meselilirini bir terep qilish qatarliqlargha ayit teleplerni otturgha qoymaqchi bolghanliqi her terepte dastangha aylinip ketkenidi..
Uyghuristanliqlarning weten- millet dawasida yéqinqi birqanche yillardin béri qolgha keltürilgen ghayet zor netijiler özini Sherqiy Türkistan (Türikche) Uyghuristan (Uyghurche)liq dep qaraydighan xelqlerning qelbide wetinimizning üzil-késil musteqilliqighe bolghan ishenchni peyda qilip, ularning küreshlirige ilham bexish etmekte.Men mushundaq bir künlerde yeni yétip kélish aldida turghan 18-aprilda (2006) dangliq teshkilatchimiz, siyasion, jornalist Adujélil Qaraqash we Türkiylik buradirim milletperwer tarix heweskari Tolutizgin Oghuz qatarliqlar bilen, on yillardin béri körüshishni arzu qilip kelgen, bir esirge yéqin xelqimizning azatliq we hörliki üchün harmay talmay küresh qilip kéliwatqan Dr.Baymirza Héyit akini ziyaret qilidighanliqimizni oylap, u minutlarning baldurraq yétip kélishini tört közlep kütishke bashlidim.
(Dr.Baymirza akining yashliq dewri)
Biz Frankfurttin mashina bilen yolgha chiqtuq. Ular seper heqqide paranggha chüshüp ketti. Chongqur xiyalgha pattim. Baymirza Héyit aka yazghan “Türkistanda Türkchilik we Islam meseliliri”dégen kitabtiki Uyghuristanning siyasi hayatigha tesir körsetken bezi ishlar xiyalimgha kélishke bashlidi. 1941 - yildiki 2-dunya urishining shiddet bilen Yawropaning sheriq tereplirige kéngiyishi, German 3- emperiysining üstin herbiy küchke ége Küchlük döletler bilen birliship dunyagha yéngi tertip ornutush programmisigha munasiwetlikidi. Gérmaniye bir tereptin Gollandiye, Bilgiye, Luksumburg qatarliq döletlerning ziminida turup, reqipliri bolghan Engiliz we Fransuzlargha qandaq qilip taqabil turushni oylawatqan bolsa, yene bir tereptin géniral Pawlos qomandanliqidiki 5-déwiziysini ishqa sélip, Sowet ittipaqigha qarishi „chaqmaq herkiti“ni yolgha qoyghanidi. Hitler (Gitler emes) bu urushta ghelbe qilish üchün urushqa mayir, qéni qizziq Türk dunyasigha tayinishni oylayti. Shunga deslepte Türkler Türklerning hörlikige qiziqidu, hazir Sowétler ittipaqi we Hitayda Türklerning qérindashliri mustemlike halette yashawatidu.biz ulargha milliy dölet qurup berishni wede qilsaq ular biz terepte turup, Ruslargha qarshi turidu, dep oylighanidi. Hitler özining yéngi dunya tertiwi progirammisigha asasen Türkler bilen alahide bir türlik ittipaqdashliq munasiweti ornutishqa deplimatiye tereptin küch chiqirip baqqan bolsimu, Türkiye hökumidining qerindashlirining azatliqigha qiziqmasliqtin ébaret soghaq muamilisige uchridi.emma eshundaq bir künlerde Gérmanlarning qomandanliq shitabida kütülmigen bir weqe yüz berdi. 3 - Imperiye bash qomandanliq shitabi aldinqi septin, kommenist armiye terepte turup soqash qiliwatqan, qural-saymanliri yéterlik bolmisimu jasaret bilen algha ilgirlewatqan Türkistanche sözlishidighan bir qoshunning peyda bolup qalghanliqi, ularning héch ölümdin qorqudighandek emesliki, ular bilen urush qilip yéngishning qiyingha toxtaydighanliqi, ular bilen ittipaq tüzüshning yolliri heqqide bashqa usullarni tépishning muhimliqi heqqide bir melumat tapshurup aldi. Bu qoshun Dr. Baymirza Héyit akining yoqarqi kitabining „ikkinchi dunya urishi mezgilidiki Türkistan“ dégen bapta“1941-yili Iyunda Germaniye bilen Sowet Itipaqi arisida partilighan urushning deslepki yillirida (1939-43) Ruslar Türkistandin 4 milyon 847 ming 775 kishini eskerlikke qobul qilip urushqa qatnashturghan…..Gérmanlarning bezi ishenchlik menbeliridin qarighanda 1941-yildin 1942-yiligha qeder 1 milyom 700 ming Türkistanliq Gérmanlar teripidin esirge élinhan“.dep yézilghan..
Bash qumandan Dr. Baymirza Héyt
Ruslar Xtaylar bilen xupiyane soda qilip Türkistan rayonining siyasiy jehette özlirige paydiliq bolishigha ezeldin köngül bölüp kelgen.30-yillarda zulumgha chidimighan Uyghur déhqanliri Uyghuristanda Xoja Niyaz Haji,Sawut damullam, Hemdulla Elem, Memtimin Bughra, Mes´ut Mohiti we Shiriphan qatarliqlarning bashchiliqida quralliq qozghilang kötürüp, 1933 -yili 11 - ayning 12 - küni dunyagha Sherqiy Türkistan Islam jumhuriyitining qurulghanliqini élan qilip keng Türkistan rayonigha inqilabning uruqini chéchip, Xitay bilen Ruslarni qattiq sarasimge séliwetken idi Ruslar bu qétimqi milliy oyghunish herikitini téxi besiqturalmastin 2 - dunya urishining dehshetlik yanghuni ichige kirip qaldi. Ular bir tereptin özige mensup bolghan Türkistan rayonida 15 yashtin 60 yashqiche bolghan isyan kötürish éhtimalliqi bolghanliki ademlerdin mejburi quralsiz qoshun teshkillep, wetendin uzaqlashturup, awal Sowet- Pinlad Urishigha andin Sowet- Gérman urushigha ittirip kirse yene bir tereptin weziyet taza piship yétilgen 40-yillarda yeni 1944 - yili iyunda Ghéni Batur, Élixan Töre, Exmetjan Qasimi, Delilqan, we Ishaqbeg qatarliqlar bashchilighidiki qozghilang ghelbe qilip, shu yili 12 - noyaberda Sherqiy Türkistan Jumhuriyetining qurulghanliqini dunyagha jakarlighanliqidin qattiq sarasimge chüshüp, wetinimizning hemme yérige yéyiliwatqan büyük inqilabqa yaman gherez bilen qolini tiqip, Uyghuristanliqlarni koldurlutup, wetinimizni Xitayning kütülmigende yüz berish ehtimali bolghan hujumigha qalqan, Gérmaniyege qarshi turushtiki qurban qiliwetishke bolidighan arqa sep, weziyet ongshulup qalsa Xitaygha sétiwetilidighan mal-dunyagha aylandurup, millitimizni Xitaygha qarshi jidelge sélip qoyup, weziyetni ongshiwalghandin kéyin bizni nahayiti éghir bedel töletküzgenti. Bu Xitaylar bilen Ruslarning Türk nesillik xelqlerni etnik qirghin qilishta kelishtürip oynighan axirqi bir meydan dehshetlik oyuni bolup,Ular saxtapezlik bilen Türkistan rayonda 5 milyongha yéqin ademning jénigha zamin bolghan idi 5 milyon adem pajiesi yene bir tereptin qarighanda, Biguna qérindashlirimizning 30-yillarda we 40 - yillarda ewjige chiqqan istiqlal heriketliri bilen munasiwetlik idi Kitapta yene yézilishiche Germaniye sowet urishining deslepki yillirida Polsha Gérmanlar bilen Ruslar teripidin bölishiwélinghandin kéyin, Dr.Baymirza Héyit aka Türkistanliq meshhur zatlardin Mustafa choqay, Wéli Qéyumxan qatarliqlargha“esir pétiche turiwerishke bolmaydu, wetinimiz Ruslar bilen Xitaylarning tajawuzi astida turiwatidu. Biz esirdin yene eskerge aylinip, Ruslar bilen urush qiliwatqan bu küchlik millet bilen birliship, Ruslardin qisas élip, wetinimizni qayturup alsaq“ dégen mezmunda teklip bergen we ularning bash bolup yétekchilik qilishi bilen herbiy jehette uning qumandanliqi astida bolghan kelgüsi armiyeni Türkistanliq esirge chüshken munewer ziyalilar we Türk nesillik addiy eskerlerdin teshkillep, Gérmanlarning reqipliri bilen tighmu-tigh küresh qilghan. Uzaq ötmey yeni 1942 - yili awghustta (Mustapa Chuqay wapat bolghandin kéyin.) Adolf Hitlerning shexsiy qollishi bilen Wéli Qéyumxanning bashchiliqidiki „Tükistan milliy birlik kométiti“ qurulghan.Türkistan milliy birlik kommetitigha qaraydighan Gérman eskerlirining formisida kéyingen, ilghar quralliri bilen jabdunghan qumandan we eskerlerning sani 1944-yilning axirigha kelgende 181 ming 402 kishidin 267 mingha yetken.buning ichide Gérman qisimlirining araqa sep ishlirigha yardemlishidighan Türkistanliq 85 mingdin artuq kishi bar bolup, qalghanlirining mutleq köp qismi Ruslargha qarshi urushning aldinqi seplirige ewetilgen. Bu qoshungha gerche Gérmaniye hökümet armiysi qomandanliq qilghan bolsimu, yoquri derijilik emeldarlirining ichide xéli köp sanda Türkistanliqlar yer alatti. Memuri xizmetler kommetit tereptin ishlinetti. Bu qoshunda Türkistanliqlarning nesebini toshughanlardin bashqa az sanda German qiz - yigitlirimu orun alghan bolup, ularning herbiy formisining sol yéngide Islam dinining belgüsi bolghan jamening simiwoli, jame temida Türkistan dégen xet, asman teripide aylandurulup yézilghan Allah biz bilen dégen xet chüshürülgen halqa ichidiki éllipissiman yeng belgüsi taqalghan éken. iken.
( Dr.Baymirza aka herbiy formisi bilen , Aksion jornilidin élindi)
Gérmaniye 1945-yili 24 - martta Türkistan milliy birliki kommétitini Türkistan milliy birliki hökumidi derijisige kötürüp testiqlap, uning musteqil ornini tonuydighanliqini bildürgen. Türkiye hükimiti 2 - dunya urishi mezgilide Gérmaniye bilen bir septe turup urush qilish teliwini ret qilghandin kéyin Gérmaniye Türkiyege urush élan qilmaqchi bolghan we Baymirza Héyit qatarliq Türkistan armiysining yuquri derijilik erbapliri bilen söhbet ötküzgen. Baymirza Héyit aka „Biz peqet dölitimiz Türkistanning azatliqi üchün sizler bilen bir septe urush qiliwatimiz, Türkiyege urush élan qilsingiz biz sizler bilen birge urush qilalmaymiz, biz Oxshimighan rayonda yashawatqan bolsaqmu tili, medeniyti, dini perqlenmeydighan bir millet, biz siz terepte turup hergiz özimizning qérindashlirigha qural betlimeymiz“ dep jawap bergen. Shuning bilen Hitler Türkiyege urush élan qilish pilanidin waz kechken. Uning éytishiche Türkistan armiysining urush téxnikisi yoquri bolup, Uning shexsiy qumandanliqidiki 260 ming kishlik armiyedin 90 ming kishi Fransiye, Golandiye, Awustiriye, Rusiye, Geritsiye qatarliq döletlerge qarshi élip bérilghan urushlarning aldinqi sépide qurban bolghan.
(Büyük Türkistan Armiyesi)
Küchlük milletler ajiz milletlerning ziminini bölishiwalghan meshhur yalta kélishimidin kéyin hayat qalghan Türkistanliqlar Türkiye hükimitidin siyasiy panaliq sorighan bolsimu ret qilinghan. Panalinidighan yer tapalmay qalghan Türkistan armiysi Ruslar we ittipaqdash döletlerning qoghlap yürüp qirghin qilidighan ubyéktigha aylinip qalghan. Kitapta yene bildürilishiche her türlik bahane sewep bilen 2 - dunya urishigha qatnashqan 4 milyondin artuq Türk nesillik armiye, urush axirlashqangha qeder yaki urushtin kéyinki parakendichilikte Xitay we Rusiye tajawuzchillirining wehshiy siyasiti sewebidin nahayiti az bir qismining hayat qalghinni hésapqa almighanda pütünley dégüdek qirilip ketken. Urushtin aman qalghan 100 mingdin artuq ademning qirilip kétishige közini mit qilmay qarap turghan Türkiye hökumidining qilghanliri Türkistan armiysining töligen bedellirige berilgen jazamu yaki mukapatimu? Buning jawabi Türk tarixi dégen qan- yashqa tolghan qélin kitapqa choqum yézilidu.
********************
Mana Gérmaniyening Kölin Sheherimu köz aldimizda namayan boldi. Bizni teqezza qilghan minutlarmu axiri yétip keldi. Biz hayajan ichide Dr. Baymirza Héyit akining ishik qongghuriqini bastuq,ishikni Dr. Ruz xanim (3) achti we bizni illiq chiray bilen qarshi élip öyige bashlidi. Biz tichliq amanliq sorashqandin kéyin Dr. Ruz bir piyalidin chay keturdi. Biz chay ichkech Türk milliy jumhuriyetliri we Uyghurlar heqqidiki témilarda söhbetleshish pursitige ége bolduq. .
( Ongdin solgha Dr. Baymırya:qizi Dilber xanim, Ayali Dr. Ruz xanim bilen birge )
Men ixtiyari söhbet arisida uningdin birqanche sual soridim:Sual: Baymirza Héyit aka siz merkizi asiyada (Türkistanda) yashawatqan qérindashlirimizning büyük birliki we höriyiti üchün bir ömür küresh qildingiz. Ejdatlirimiz we siz oylighandek wetinimizde birlikke kelgen Türkistan döliti qurulghan bolsa hemmizning shirin chüshi emelge ashqan bolatti. Emma bügün merkizi Asiyadiki qérindashlirimiz özlirining milliy döletlirini quriwaldi. Shuning bilen Biz Uyghurlarning ichidimu wetinimizni Sherqiy Türkistan demduq Uyghuristanmu deydighan suallar tughiliwatidu. Sizningche qaysisini eqilgha eng uyghun, dep qaraysiz?
Jawap: Sherqiy Türkistan dégen nam bilen Uyghuristan dégen namning tarixi we étmologiylik menisi jehette anche chong perq yoq. Bügünki ehwaldin qarighanda Uyghuristan dése bir az éytmaqchimu asan, eqilghemu uyghundek körinidu. Emma Uyghurlarning ata miras bu zémini téxi Xitay tajawuzchililirining mustemlikisidin qutulup ketkini yoq. Wetende we chetelde bu dawa hedep kéngiyiwatidu. Biz ilgirdin tartip bu rayonni büyük Türkistanning bir terkiwi süpitide tonutup kelduq. Sherqiy Türkistan dése dunyaning hemme yéride yashawatqanlar bilidu. Bu dawani élip bérishta tonushluq bolghan bir namni qollunush éhtiyajidinla Sherqiy Türkistan dégen namni, Uyghuristan dégen nam tonulghangha qeder yaki Sherqiy Türkistan azat bolghangha qeder qollanghan yaxshiraq. Mümkin bolghan derijide Türklerning medeniyet we siyasiy hayatida muhim rollarni alghan Uyghurlarning wetini dégen menini uxturidighan Uyghuristan dégen namni tonutushqa ehmiyet bérish kérek. Uyghuristan dégen namning qollunilmay kelgenlikimu bu rayon xelqlirining weten millet dewasigha selbiy tesir körsütiwatqan bolishi mümkin. Shunimu eskertip qoyush kérekki sherq we gheripning tarixi kitablirida Tengri téghining shimali, jenubi we gherbi qisimlirida ezeldin Uyghurlarning ejdatliri yashap kéliwatqanliqi qeyit qilinghan. Uyghuristan dégenlik Uyghurlar yashap kelgen yér dégenlik bolup, istan dégen sözmu qedimqi Uyghur tilidiki ASTAN/ASTANE dégen sözdin kélip chiqqan. Bu yerde kelgüside qurilidighan döletning nami keskinlik bilen Uyghuristan bolidu. Bundaq dégenlik hergizmu Türkistan yaki Sherqiy Türkistan dégen namlarning yoqap kétidighanliqini chüshendürmeydu. U nam yenila xelq arisida we ilim saheside qollinilidu. Nezerdin saqit qilishqa bolmaydighan yéri Sherqiy Türkistan dégen nam, men „Türkistan we Islam meseliliri“ dégen kitabimning „Türkistan dégen nam heqqide“ dégen qismida tilgha alghandek bügünki Uyghuristannila körsetmeydu. U tar menidin alghandimu Qazaqistanning yette su rayoni we Özbikistanning Perghane rayoni qatarliq yene bir qanche jughrapiylik rayonnilarni öz ichige alidu.
Sual: Özbikistanning Perghane rayonida yashawatqan insanlar bilen bügünki Tengri téghining shimali we jenubida yashawatqan sheherleshken xelqlerning ottursidiki etnik munasiwet, bashqa Türk qewimliri bilen bu rayonda yashawatqan xelqlerning étnik munasiwetlirige tamamen oxshamdu?
(Dr.Baymirza Héyitning bügüni)
Jawap: Oxshimaydu, téximu yéqin, biz étnik tereptin tar jehettin qarighandimu bir xelq. Russiye we Xitay tajawuzchilliri bügünki künde bir elde yashashqa tégishlik xelqimizni ikkige ayriwetti. Bu ikki rayondiki xelqler ejdatlirimiz küchlengen dewirlerdimu, zeyipleshken dewirlerdimu bir el bolup yashighan. Munghul istilasidin kéyinki Chaghitay dewri, Seidiye xanliqi dewri we Yaqupbeg dewirliride bu ikki rayondiki xelqler til, medeniyet, örpi - adet, diniy étiqad we poliklor jehetlerdin oxshash bolghan tereqqiyat basquchini bashtin kechürgen. Sözimizning ispati bu ikki rayon xelqlirining kündilik hayatida we tarixi kitaplarda taghdek döwlinip yétiptu. Herqanche küchigen bilenmu ularning ottursida perq tapmaq tes..
********************
Mén hazirghiche Özbekistandin, Afghanistandin yéngidin kelgen Özbek qérindashlirimiz bilen yéqin alaqide bolup keldim. Uyghur tili bilen Özbek tili Türki tillar ichide bir gruppigha kiridighan eng yéqin ikki tuqqan til bolsimu, men ular belen alaqilashqanda bezi qiyinchiliqqa uchrap, Türkche sözleshke mejbur bolattim. Emma Dr.Baymirza aka bilen hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining Qeshqeriye diyalikti we Uyghur tilining Perghane diyalikti (2) da rawan sözleshtuq. söhbetleshkende, biz héchqandaq qiyinchiliqqa uchrimiduq. Ilgirki ehwallardin xewiri bar Abdujélil Qariqash we Türkiyelik buradirimiz Tolutizgin Oghuz bu exwaldin heyran qéliwatatti..
********************
Sual: Baymirza Héyit aka, bizdin bashqa nopusi köp bolghan Türki xelqler özlirining milliy döletlirini qurup boldi. Biz Uyghuristanliqlarmu özimizning musteqqil milliy jumhuriyitimizni quralarmizmu? Biz ensirewatqandek xitaylargha assilimatsiye bolup kétermizmu? Tilimiz rastinla beziler éytqandek yoqapmu kétermu?
(Bizge mushundaq arslanlar kerek)

Jawap: Men hazirghiche dunyadiki Türki xelqler heqqide köp tetqiqatlarni élip bardim. Uyghuristanghimu bardim we Uyghurlar heqqide xéli köp nersilerni bilimen. Uyghuristanliqlar ejdatlirimizgha oxshash jasaretlik xelq. Men ularning bügüngiche dawamliship kéliwatqan ijtimayi hayatidin parlaq bir kélichekni körgendek bolimen. Uyghuristanliqlar qeyser we chidamliq, batur we ishchan, eqilliq we jasaretlik. siler hörlük we musteqqilliq üchün köp bedel bériwatisiler, xelqaramu bu dewani toniwatidu. Men Uyghuristanliqlarning haman bir küni özlirining musteqqil dölitini quralaydighanliqigha ishinimen. Munqerz bolush xorluqqa uchrash démektur, xorluqqa chidap yashawergili bolmaydu, xorluqmu bir ölüm, xorluqqa uchrap yashighandin qarshiliq bildürüp qirilip ketken ming ela. Qarshiliq bildürüp yashalighan millet emiliyette hör millettur. Sewriningmu chéki bolidu, qehrimanliq körsitelisenglar dunyadiki küchlük döletler we Türk dunyasida nam abroy qazinisiler, hurunluq we qorqanchaqliq qilsanglar eng yéqin kishiliringlarmu silerdin chanidu. Asilimatsiye bolup kétish we til meselisige kelsek, ishlar düshmenler oylighandek undaq asan pütmeydu.Türki xelqlerning ichide uqeder éghir milliy zulumgha uchrap turupmu, özining milliy alayidilikini qoghdap qalghan Uyghurlardek yene bir xelq yoq. Uyghuristanning Xitay millitining mustemlikisige uchrishi yéngiliq emes. Uyghuristanliqlar tarixta birqanche qétim bu tajawuzchi milletning ishghaliyitige aylinip qalghan we qanliq küreshliri arqiliq öz istiqlalini qazanghan we milliy medeniyitini qoghdap kelgen. Uyghuristanning axirqi qétim resmiy shekilde Xitay millitining tajawuzigha uchrighinigha téxi yüz yil bolmidi. Bu qisqighine tarixta Uyghuristanda xelq ikki qétim qozghulup özlirining milliy jumhuriyitining qurulghanliqini dunyagha jakarlidi. Uyghuristanning kéyinki 2 ming 500 yilliq tarixida Xitaylar we Xitayni birlikke keltürgen Mungghul nesillik xelqlerning mustemlikisige chüshüp qalghan waqtimu 200—300 yilghimu barmaydu. Xitaylarning bu yerni bir millet süpitide bésiwelish tarixi téximu qisqa. Shu dewirlerdin aman ésen bügüngiche yétip kelgen bu xelqni, Xitaylarning asilimatsiye qiliwétishi yaki tilimizni yoq qiliwetishi mümkin emes. Bu meselide bezi paydisiz ehwallar körülishi mümkin emma hemmisi waqitliq bolidu. Tarixta nahiti nurghun küchlük Imparaturluqlar ötken, ularning bezi milletlerni qul qilghan waqti qanche ming yilgha sozulghan bolsimu axiri put tirep turalmighan. Hazir ularning heywisini muziylarda tupa bésip ketti. Xitaylarning Uyghuristangha qilinghan tajawuzimu haman bir küni eshu aqiwettin qéchip qutilalmaydu, Uyghuristanliqlar özlirining milliy medeniyitining hul téshi bolghan Uyghur tilini qoghdap qalalaydighan ichkiy potensal küchke ége. Bundaq déyishimizning tarixi, ijtimayi sewepliri bar. Dunyaning hazirqi Geopolitikisidin qarighanda bir az chéchen bolsanglar milliy enene, medeniyet we étiqad jehette Uyghurlardek bolghan bir xelq asanliqche assilimatsiye bolupmu ketmeydu hem haman özlirining milliy dölitini quralaydu.


Sual: Beziler Azatliq üchün unchiwala yuquri bedel tölishimizning paydisi yoq, bir küni Türkistandiki bashqa qérindashlirimizgha oxshash bizgimu hör künler özlikidin yétip kélidu dewatidu. Bundaq dewatqanlar Xitaydin insap, Ruslardin, Amerikidin, merkizi asiya jumhuriyetliridin, Türkiyedin yardem kütiwatidu, bundaq bolishi mümkinmu?


Jawap: Bir milletning azatliq ishlirigha, u millet musteqqil yashashqa shert sharaetni hazirlimay turup héch bir dölet yardem qilmaydu. Uyghuristanni Uyghuristanliqlardin bashqa biri hergiz azat qilip bermeydu. Uyghuristan merkizi asiyagha oxshimaydu, Xitaylar enirgiye zapisigha aylanghan bu yerdin asanliqche Ruslar Türkistandin waz kechkendek özlikidin chiqip ketmeydu. Xelqni undaq xam xiyal ichige kirgüzip qoyush intayin xeterlik. Igiligen ehwaldin qarighanda ilgiridin béri Uyghuristanliqlarni beziler shundaq erzimeydighan nersiler bilen aldap, xiyalpereslikning ewij élip kitishige yolqoyghanken. Ular eyni waqitta umid kütken Ruslar qanche qétim silerni aldimighan bolsa édi, undaq sepsetige ishensenglarmu bir nerse dégili bolmayti. Emma siler umid kütken we silerni bu haletke chüshürüp qoyghan Ruslar öz ishghaliyitidin waz kechkende, silerning ishinglarni xiyaligha keltürüpmu qoymidi. Ular tarixtin béri Sherqiy Türkistanni Xitaylar bilen bolghan murekkep deplomateysining qurbani qilip keldi. Amerikigha kelsek ularning wetininglarni azat qilip bérishige hergiz ishenmeymen. Ular ezeldin ajizlargha ich aghritqan emes. Eger milliy azatliq kürishinglarni öz küchinglerge tayinip, ghelbige erishtüreleydighanliqinglargha közi yetmise, melum bir menpiet üchün Xitaylargha wakaliten silerni basturup béridu. Eger siler küchlinelisenglar yaki küchlineleydighanliqinglargha ishendürelisenglar, ular sheytandek kélip siler bilen soda qilip, azatliq ishliringlargha azraq pay qoshushi mümkin. Eger Xitaylar ilgirkidek uning déginige könüwerse küchlük bolsanglarmu, ajiz bolsanglarmu silerni qurban qiliwetidu. Xitaylar bilen Ruslarla bolidiken qérindash xelqlerning hökumididin silerge bir yardemning kélidighanliqini qiyas qilalmaymen. Emma Türkistan xelqi haman silerning heqqaniy kürishinglar terepte. Türkiyege kelsek ular silerge haman yardem qilidu. Emma yardemning waqtini, derijisini we sheklini mölcherlimek tes. Ular yene Yawropaliqlarning tomurining soqushigha qaraydu. Yawropagha kelsek, ular mümkin bolsa heqqaniy kürishinglarni Türklerning wastisi yaki bewaste halda her zaman qollaydu we bir künler kélip musteqilliq élan qilsanglar hemmidin burun étirap qilidu. Bu yerde qanun siyaset muqim, deplomatiye we milliy menpietler jehettin paydiliq enenilerge ége. Mümkin bolsa bularning qollishini qolgha keltürüsh üchün köp küch serip qilish kérek. Estin chiqirip qoyushqa bolmaydighan bir ish kallini silkip, chéchen bolmaq we Uyghuristandiki qérindash xelqler tarixi sawaqlarni yekünlep, öz-ara sewrichanliq bilen ittipaqliship, tajawuzchilargha mümkin bolghan derijide aram bermestin, toxtimay qarshiliq bildürüp turush kérek.Xitay tajawuzchillirigha qarshi heqqani kürishinglar qilimen dep qilip, qilmaymen dep tashlap qoyidighan ish emes. Tajawuzchilarning tömür tirniqi gélinglargha patqanche hörlük üchün hayattin waz kéchishke toghra kélidu. Anillirimizning, hedillirimizning, singillirimizning numusining depsende boliwatqanliqini körüp turup, körmeske sélip yashawergili bolmaydu. Wetenning ayaq asti qilinishi din nuqtisidinmu, millet nuqtisidinmu, adimiylik nuqtisidinmu tajawuzchiliqqa chek qoyidighan chare tedbir izleshni teqezza qilidu. Türkistandiki xelqler Ruslarning tajawuzigha uchrighandin kéyin hergiz xiyalpereslik qilip jim yatmidi. Ular bu hörlükni qolgha keltürüsh üchün qanche milyon ademning hayatini bedel tölidi. Ruslar ularning her türlik qarshiliq heriketliridin, bu rayonni menggü mustemlikiside tutup turalmaydighanliqigha közi yetkendin kéyin amalsiz tashlap chiqip kétishke mejbur boliwatidu. Eger xelq öz höriyitining qedrige yetmise ular bir türlik zulumdin qutulup yene bir türlik zulumgha tutulup qélishi mumkin. Siler bir qedem arqigha yansanglar Xitay bir qedem ilgirleydu. Siler bir qedem aldigha mangsanglar Xitaylar ikki qedem arqigha chékinidu. Bu formulani estin chiqirip qoymasliq lazim.


Sual: Kechüring salametlikingizni nezerge almay köp charchitip qoyduq, axirda Uyghuristan xelqidin kütidighan qandaq umidliringiz bar?


Jawap: Uyghuristanliqlar tirishchan, umidwar we meripetperwer xelq. Xitaylar bilen bolghan kürishinglar peqet siyasiy jehettiki küresh bolup qalmastin Uyghur medeniyiti bilen Xitay medeniyti otturisidiki küreshtur. Medeniyet etnologiymizdin qarighanda biz Türkistanliqlar yerlik we gheripke yüzlinishchan bir medeniyet tipigha wakillik qilimiz. Xitay medeniyti bolsa yene bashqa bir tip. Érqiy, diniy we étiqad jehettinmu bizde gheripke mayil alametler üstünlikni égileydu. Gheriplikler medeniy-maarip, siyasiy- iqtisad, edebiyat-senet, soda- sanaet pelesepe we téxnik penliride xelqara jamaetchilikke ülge boliwatidu. Siyasiy küresh, quralliq küresh we yaki herqandaq bir shekildiki küch körsütish bolsun mustehkem bolghan bir medeniyet arqa körünishini teqezza qilidu. Meniwiy jehette küchlik bolghan milletlerni bashqilarning édare qilishi asan'gha chüshmeydu. Diniy étiqad ewzelliki meniwi éhtiyajimizni qamidaydighan bir amil bolsimu, u waqti kelgende siyaset we hakemiyet chüshenchillirining özi emes. Uyghuristan weten millet dewasini élip bérishta xelqara tertip- intizam, qanun tüzüm qatarliqlarni nezerge élip, barliq aktip tereplerni milliy menpiet üchün xizmet qildurushqa, dindin xali bolghan siyasiy mewqeni yétildürishke eqliy jehettin éghirliq bérish bilen birge gheripning ilghar ilimlirini üginip, milliy medeniyetning hayati küchini we tashqi zerbige qarshi turalaydighan émmonit küchini yétildürishkimu sel qarimasliq lazim. Medeniyet tereptin hertürlik béqinmichiliqtin, tajawuzchilarning qimmet qarishini qobul qilishtin we gheripningkini qara qoyuq ret qilishtin we shaqilini ayrimay qobul qilishtinmu saqlanghanda siyasiy we qoralliq küreshning aldinqi sherti hazirlanghan, Uyghuristan inqilabi parlaq kélichekke hamildar bolghan bolidu.Uyghuristanning weten millet dewasi beziler oylighandek bir yölinishte emes köp xil yölinishte tekshi élip bérilishi lazim. Bu dewada herqandaq bir Uyghuristanliq (Sherqiy Türkistanliq)ning özige xas roli barliqini unutmasliq kérek. Men Uyghuristan xelqining öz-ara ittipaqliship, aktip amillarni toluq ishqa sélip, yüz bérish éhtimalliqi bolghan barliq ziyanlardin saqlinip qélishini, bu ulughwar küreshte axirghiche berdashliq bérishini umid qilimen.
*********************
Dr.Baymirza Héyit aka 90 yashqa kirip qalghan bolup, birqanche qétimliq Aparatsiyedin kéyin salametliki éghir derijide zexmilengen, özining derdidin özi chiqalmaydighan haletke chüshüp qalghan bolsimu, eqli hushi intayin jayida, pikirliri logikiliq we pelesepiwi chüshenlchillirimizge uyghun, édiysi zamaniwiy siyasi atmospuragha toyunghan bolushtek alahédilikliri bilen bizni intayin heyran qaldurdi. Biz bir-birimizdin ayrilishqa qiyalmighan shekilde xoshlastuq. Uning biz bilen déyishidighan sözliri texi tügimigendek idi Biz uning aghriq azabigha chidap özining ömürlik küreshlirining terkiwi qismi hésaplanghan Uyghuristan (Sherqiy Türkistan)ning azatliq herkiti heqqide qimmetlik pikirlerni bergenlikige xelqimizge wakaliten teshekkur éytimiz we uninggha ching yürikimizdin éhtiram bildürimiz.
********************
IZAHAT
(1) Dr.Baymirza Héyit—Dr. Baymirza Héyit we uning ish izlirini xelqimizge xéli burunla tonutush kérek idi Bir qisim Uyghuristan ziyaliliri bu isim bilen 50-yillardin tartip tonush bosimu, mutleq köp qismimizning U zat heqqide bilidighanlirimiz bek az. Xelqimizning pexirlik oghlani, Alim, Siyasion, Herbi qumandan, ulugh tarixchi, meshhur jamaet erbabi Dr.Baymirza Héyit aka 1917-yili 17-dikabirda Perghane wadisidiki Nemengan wélayitining Yarqorghan kentide meripetperwer bir déhqan ailiside dunyagha kelgen. U bashlanghuch terbiyeni öz yurti Yarqorghandiki penniy mektepte alghan. U, 4-yilliqtiki waqtida yeni 1924-yili Nemengan wélayitidiki Téxnik mektiwige oqushqa kirgen. Baymirza aka shu yillarda yazghan „Bizning pikir“ dégen esiri bilen öz ijadiyitige kirishken. U Türkistan höriyetchillirining mekteplerdiki türlik paaliyetlirige aktip qatniship, özining küchlük talantini namayan qilghan. shu dewirdiki Sulayman Cholpan, Ghopur Ghulam, Sebizade we Refiq Mömün qatarliq aldinqi qatardiki munewwer ziyalilarning diqqitini tartqan we ularning tesiride, weten milletning kélichigi we teqdiri üchün égilmey sunmay küresh qilidighan baturane rohni yétildürgen.
1933-yili uning hayatida dewir bölgüch ehmiyetke ége bir yil bolup qalghan. Bu waqit Sitallinning keng Türkistanda ewij alghan milliy oyghunish herkitini shepqetsizlerche basturiwatqan bir yillar idi Munewwer ziyalilar, meshur diniy zatlar we dangliq jamaet erbaplirining Rus pashisitlirining qurbanigha aylinishi Baymirza Héyit akining qelbide tajawuzchilargha bolghan küchlük öchmenlik édiysini shekillendürgen.
Baymirza Héyit aka 1943-yili ali mektep intahanidin ötüp, awal Enjan welayitidiki suchiliq mektiwige qobul qilinip, uzaq ötmey Quqendiki Méditsina mektiwige almashturulghan. U yene bu mekteplerde oqub özining ömürlik ghayisige yételmeydighanliqini tonup yétip, Tashkent universititining tarix pakutitigha almishiwalghan. U 1937-yili 30.öktebirde Uniwersitetni ela netije bilen tamamlap, Turqorghan we Sir derya rayonlirida oqutquchiliq qilghan. Bu dewirde u Abdulrahip Fitret we Sulayman Cholpanlarning tesiri bilen Rosiye Tajawuzchilirining mustemlikichilikige qarishi yer asti paliyetlirige aktip qatnashqan. U 1939-yili 30- Öktebirde Sowet hökumidi teripidin eskerlikke qobul qilinip, 3 milyongha yéqin Türkistan armiysi terkiwide mejburi halda 2 - dunya urishining aldinqi sépige ewetilgen. U 1939-yili 23- Dikabirda Lotenant ünwani bilen aldinqi septe urushqa qatnashqan. Shu yili u Polsha aldinqi sépige bérip, Qizil armiyning tanka qismida Sikuwadiron komandéri bolghan. 1941-yili Tükistan Höriyetchilliridin Mustapa Choqay, Wéli qeyumhan qatarliq milliy qehrimanlarning mexpiy pilanlishi arqisida, 200 mingdin artuq Türkistan armiysi bilen düshmen armiysidin chikinip chiqip Germaniye armiysige esirge chüshken. Kéyin Gérman hökumidi bilen Sowet kommunist Imperiyalizimigha qarshi birliksep tüzüp, Türkistan Armiysining yoquri derijilik herbi emeldari salayitide, Gérman armiysining aldinqi sepliride Ruslargha qarshi Urush qilghan. Bexitke qarshi bu qetimliq Inqilap, Ruslarning buzghunchiliq heriketliri bilen meghlup bolghan bolsimu, ot yürek ejdatlirimizning yorutqan chiriqi, Yüzligen Baymirza Héyitlarning qolida lawildap yénip, qarangghuluq qaplighan Uyghuristan (Sherqiy Türkistan) inqilabining yolini yorutqusi.
Urush axirlashqandin kéyin yeni 1947-yili Gérmaniyning Münster sheridiki Westfalin Universitetining pelesepe pakultitigha oqushqa kirgen. Shuningdin kéyin, Uning Büyük Türkistanning Rus we Xitay tajawuzchiliqigha ucrighanliqigha alaqidar ilmiy tetqiqati ishliri bashlanghan. U 1959-yili Rus we Xitay Impiriyalizimining fashistik jinayetlirini pash qilip, xelqimizning isyankirane rohini mediyeleydighan „Büyük Türkistan milliy hökumidi“ namliq désirtassiysini yézip Uniwersitetni ela derijide tamamlighan. U pütün Hayatini Merkizi Asiyadiki Türklerning ilim-pen we höriyet ishlirigha béghishlap, dunyaning herqaysi jaylirida Xitay we Rus tajawuzchillirigha qarshi jamaet pikiri teshkillep, bir tereptin ders ötüp yene bir tereptin elmiy tetqiqat we siyasiy paliyet bilen shughullunup Xelqimizning hörliki we azatliq ishlirigha öchmes töhpilerni qoshti.
Dr. Baymirza Héyit aka yüksek umidwarliq we jasaret bilen ijadiyet élip bérip, hazirghiche“Russiye Imperiyalistlirining Türkistan tajawuzi“, „Türkistandiki Türk we Islam meseliliri“, „Basmichilar we milliy Inqilap (1917- 1934), „Rus rijimi astidiki Türkistan we Islam“, „Xitay we Rus zulumi astidiki Türkistan“,“Türkistanda yéngiliq heriketliri we inqilablar(1900-1924)“ qatarliq 43 parchidin artuq Sotsologiye, Arxiologiye, Étnologiye, Siyaset, Din, Pelesepe, Tarix, Eskeriye, Senet, Edebiyat we Jughrapiye qatarliq penlerge chétilidighan yirik eserlerni yézip, medeniyet we inqilab tariximizdiki nurluq simagha aylandi.hazirghiche uning 28 parche kitabi neshir qilinip, keng kitabxanlar bilen yüz körüshken. Uning hoquq we shan- shöhretlerdin, payda we menpietlerdin waz kéchip, kindik qéni tökülgen wetininni bir minutmu ésidin chiqarmay, xelqimizning istiqlali üchün élip barghan Küreshlirining tüp édiysi, öz höriyeti üchün küresh qiliwatqan milyonlighan insanlirimizning iradisige medet bérip turmaqta.
Biz Gérmaniydiki Uyghur jamaitige wakaliten, 2006-yili18-April küni Dr.Baymirza Héyit akini ziyaret qilip, hazirghiche mustemlikidin qutulalmay kéliwatqn Uyghur wetinining teqdiri heqqide bir qanche sual soriduq. Bu yérde ziyaretning emeliy ehwalini diqqitinglargha sunimiz.

(2) Uyghur Tilining Perghane dialikti-gherbi Uyghur dialiktini körsütidu. Charrusiye tajawuzchilliri bilen Menching hökumidi birliship, wetinimizni jümlidin Millitimizni ünümlik édare qilish üchün Uyghurlarni ikkige ayrip tashlighan. Perghane wadisida yashawatqan xelqler bilen Uyghuristanda yashawatqan xelqlerning eng yéqin tarixtiki ejdatlirimu bir xelq bolup, Ruslar Yettesu rayonida yashawatqan Uyghurlarning bir qismini Qazaq dep yéziwetkenge oxshash, Perghane wadisida yashawatqan bügünki ahalisi 6-7 milyongha yétidighan Uyghurlarni eslide Türki xelqlerning qipchaq gruppisigha kiridighan Özbeklerning tizimlikige kirgüziwetken.bezi nopuzluq tarixchilar Perghane Uyghurlirini gherbi Uyghurlar, Sherqiy Türkistan Uyghurlirini Sherqiy Uyghurlar, dep bayan qilidu. Shunga ular tajawuzchiliqqa uchrashtin ilgiri bir-birige kelgenlerni “Qeshqerliqler” yaki “Enjanliqlar” dep atashqan. Perghaniliklerning Özbek dep atilip qélishigha birinchidin kélip chiqishi mujimel bolghan Uyghurlashqan Mungghul, Qipchaq, Paris we Erep nesillik kishilerning özlirini Uyghur kimlikidin qachurush pissixikisi; ikkinchidin sherqi Uyghurlarni édare qilghan Manju hökümaranlirining gherbi Uyghurlarning zéminlirini charrussiyege tartturup qoyghanliqi; üchünchidin Uyghur perghane dialikti asasida shekillengen Özbek edebiy tilining Özbekistanning bashqa rayonliridiki etnik kélip chiqishi Öz-ara perqliq bolghan xelqler teripidin ortaq til qilip qobul qilghanliqi;törtinchidin Mungghul istilasidin kéyin Künimizgiche dawamlishiwatqan Mungghul nesillik Türklerning (Özbeklerning), Ruslarning Uyghur milliy kimlikini inkar qilidighan érqiy tazilash heriketliri...qatarliqlar sewep bolup qalghan.Xelqimiz tajawuzchilarning tarixta körülmigen bir ziyankeshlikige uchrighan.Uyghurlar ikkige parchilanghandin kéyin Bu rayonning siysiy, iqtisadiy, meniwiy hayati tarixtiki herqandaq dewirdikige oxshimay qalghan.Tarixnamilerge qaraydighan bolsaq qedimki Sak we Toxar dewridin Charussiye tajawuzchilliri bilen Xitay tajawuzchilliri wetinimizni munqerz qilghan ikki esirdin ilgirki waqitqiche,meyli bu rayonda qandaq hakemiyetler höküm sürsun, meyli birleshsun yaki parchilansun, meyli musteqqil bolsun yaki yatlarning tajawuzigha uchrisun Gherbi Uyghurlar ( Perghane xelqi) bilen Sherqiy Uyghurlar (Tengri teghining shimali we jenubigha yeyilghan sheherleshken xelqler) örpadet, til, ittiqat, edebiyat-senet, pelesepe, hüner, sennet, texnika, soda- sanaet we tibbiy dawalash qatarliq medeniyetning cheshitlik (ayrim) terepliride üzliksiz türde erqiy we meniwiy tereplerdiki bir pütünlik izchilliqini hazirghiche saqlap kelgen.


(3) Dr.Ruz hanim--Baymirza Héyit aka 1977- yili öktebirde Germaniyening Münster sheride ikkinchi ayali gérman qizi Dr.Ruz xanim(urushtin ilgiri Öylengen Birinchi ayalining ismi Toxtixan) bilen öylengen bolup, Ertay, Mirza we Dilber qatarliq üch perzent körgen uning hazir 7 neper newrisi bar, ularning hemmisi Islam dinigha étiqad qilidiken.


4) Bu maqalining resimlirining Güzel-senet tehrirligini Tolutizginoguz ependi üstige alghan.


01/05/06 Frankfurt /Main, GERMANIYE

Uyghurlar Yoqalmastur!

Tengri alemlerni yaratqanda, biz uyghurlarni NURDIN apiride qilghan, Turan ziminlirigha hökümdarliq qilishqa buyrighan.Yer yüzidiki eng güzel we eng bay zimin bilen bizni tartuqlap,millitimizni hoquq we mal-dunya bilen riziqlandurghan.
Hökümdarlirimiz uning iradisidin yüz örigechke sheherlirimiz qum astigha, seltenitimiz tarixqa kömülüp ketti.Uning yene bir pilani bar.U bizni paklawatidu,Uyghurlar yoqalmastur!

Uyghurlar We Uyghur Tili Medeniyet Hadisisi


Korash Atahan

1 - muqeddime:
Uyghur tili dunyada eng çong til dep hésapliniwatqan Héndi- Awropa tili, Islawiyan tili, Semiti tilliri we Xen-Zang tili qatarliqlar bilen bir qatarda turidiğan Türk til séstimisining merkizi dealikti bolup, bizning biwaste ejdatlirimiz hésaplinidiğan Sak, Tuhar, Soğdiy, Hun, Türk we Uyghur dewirlirini baştin keçürüp medeniyet güllengen Qarahanlar Impériyesi dewrige kelgende toluq mukemmellişip, dunyadiki nopuzluq tillarning birige aylanğan. Uyghur tili şu tillarda yézilğan medeniny miraslirining qedimiyligi we köpligi jehette başqa herqandaq til bilen selişturğanda ( barliq Türkiy millet tilliriğa wakaliten) aldinqi qatarda turidiğan büyük tillarning biridur.


Men Allaning iradisi bilen 1985-yili Qumul rayonida, 1986-yili Sanji rayonida, 1987- yilidin 1990- yiliğiçe Artuş rayonida, 1993-yili aqsu rayonida, 1995-yili Böretala hem Çöçek rayonida, 1998-yili Turpan rayonida, 1999-yili Ili-Altay rayonida, 2000-yili Korla rayonida, 2001-yili Qeşqer hem Hotenge tewe bir qisim rayonlarda, 2002-yili Almuta, Taldiqorğan rayonlirida ( bézi rayonlarğa bu jeryanda bir qançe qétim barğan ehwallarmu boldi.) jemiyet we til tekşürüş pursitige ige boldum, hem birqançe qétim ziyalilar we ottura-başlanğuç, aliy- ottura téhnikum mekteplirining oqutquçi-oquğuçiliri arisida millitimizning hazirqi zamandiki teqdiri we medeniyet mesililiri heqqide liksiye sözlep bérişke teklip qilindim. Bu jeryanda xelqimizdin nurğun nersilerni ügendim we qimmetlik materiallarğa ériştim.Men qeyergila barmay xelqimizning milliy musteqqilliqe bolğan küçlük intilişlirini, dunyadiki herqandaq bir hör milletke ohşaş şekilde mewjut bolup turuş üçün özlirining heq-hoquqliri üstide izdiniwatqanliqini, Şerqiy Türkistanğa bolğan hojayinliq éngining zamaniwi şekillerde yüksiliwatqanliqini kördüm.


Yette su wadisida bolsa Türk, Qazaq, Özbek, Qirğiz , Tatar, Türkmen, Çeçen qatarliq qérindaşlirimizning Uyghur xelqi bilen birlikte Uygur millitning teğdiri we milliy azatliq küreşlirige qiziqiwatqanliqini kördim we bu hil rialliqtin bekla söyündüm.Men qatnaşqan herqandaq ammiwi we adettiki sorunlarda Uygur tili we Uyghurlarning til (qérindaşliq) munasiwetliri heqqidiki munaziriler diqqitimni bekraq özige tartti. qérindaşlirimizning köpinçisining bu mesililer heqqidiki köz qaraşliri toğra bolsimu, bezillirining bu heqtiki çüşençillirining taza köngüldikidek emesli-gini hés qildim. Nurğun suallar soraldi, bezilirige jawap berdim, bezilirige ijtimayi we siyasiy şert-şarayitlarning yar bermesligi hem sewiyemning çeklikligi tüpeylidin qanaetlinerlik jawap bérelmey qalğan idim. Uygur tili we Uygurlarning til munasiwetliri heqqide kişilerning oylaydiğanliri her hil iken, qérindaşlirimizning bu heqte ortaq çüşençige kélişi milliy medeniyitimizning we milliy musteqqilliq küreşlirimizning tereqqiyati üçün paydiliq elbette. Şundaq bolğaçqa waqit teqezzasi tüpeylidin sewiyemning hem materiyal menbelirimning yéterlik bolmasliqidek qiyinçiliqlar aldida tohtap qalmay, bir kün bolsimu baldurraq bu mesililer heqqidiki köz qaraşlirimizni birlikke keltürüş üçün orunup béqiş meqsidide, bu maqalini muddettin burun yézişqa toğra keldi.

2 - Uygurlar We Uygur Tili Medeniyet Hadisisi Heqqide Omumiy Bayan:

Yiraq qedimqi zamandiki ejdatlirimiz miladidin burunqi 27-esirlerdin başlap, ularni özlirini küçlük reqibi dep sanap kelgen Xitay, Iran we Girik menbeliride ox-şimiğan şekiller bilen yeni "Sak", "Turan", "Tuhar", "Hun", "Ugurdas", "Küy-Di" degen namlarda atilip kelgen.Ular özlirining yiraq qedimqi ejdatliridin tartip Tengri tağliri, Altay tağliri, Qaraqurum tağliri etraplorini makan tutup bezide ortaq hakimiyet bayriqi astiğa birleşse, bezide tarqaq halettiki ittipaqdaş begliklerning bayriqi astida yaşap Uyghur tili medeniyet hadissini merkez qilğan halda özlirining seltenetlik tarihi we parlaq medeniyitini yaratqan.


Bizgiçe yitip kelgen yazma yadikariqlarning içide ejdatlirimizning miladidin kéyinki tarihini yorutup beridiğanliri bir qeder köp we nisbiten tepsilirek bolup bu jeryanda ularning Sak, Tuhar, Turan, Hun, dewirliridiki selteniti qismen ajizliğan bolsimu yenila özlirining jenggiwarliqini saqlap qalğan we miladiy 5- esirdin ta hazirğiçe bolğan jeryanda Sak, Turan, Hun ittipaqlirida beglik halette yaşap kelgen nurğun içkiy we taşqiy Türk qebililirini Uygur tili we yéziqi asasida toluq birleştürüp, seriq deryaning şimali we Tengri teğining jenup we şimalliridiki begliklerni öz içige alğan büyük Uygur orhun döliti (M745- M840), Kengsu (Şerqiy) Uygur döliti (M846-M1226), Iddiqut Uygur doliti (M845- M1368), Uygur Qara Hanlar döliti (M848-M1212), Uygur Çağitay döliti (M1227-M1506), Uygur Seidiye hanliqi (M1506-M1682), Uyghur Hojilar döliti (M1688-M1863), Ili Uygur Sultanliqi (M1869-M1880), Uyghur Yette Şeher Hanliqi (M1863-M1878) qatarliq döletlerni we Şerqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti (1933-yili), Şerqiy Türkistan Jumhuriyiti (1944-yili) qatarliq dölet we hakimiyetlerni qurğan.Uyghur (Oğuz) ibarisi miladidin xélila burunqi dewirlerdiki Hun qoşunlirining Xitay rayonliriğa qarita élip barğan üzlüksiz herbiy yürüşliri, Seddiy Iskenderning şeriqqe qilğan istilasi , Atilla başçiliğidiki bir bölük ejdatlirimizning Yawropağa keng-kölemde köçişi bayan qilinğan tarihiy materiallarda, insanlarning baliliq dewirlirining qimmetlik guwaçisi bolğan meşhur medeniy miraslirimizning biri "Oğuzname" epsanisida we Mehmut Qeşqirining" Türkiy tillar dewani" da resmiy ijtimayi we siyasiy itnik terkip süpitide haterlengen.




Great Uyghur Languege Area





Uyghur (Oğuz)lar eslide tarihta Sak, Tuhar, Soğdiy, Hun, Uyghur degen namlar bilen atilip kelgen Türk itipaqi içidiki bir qebilining nami bolup, u tarihiy menbelerde Toqquz Oğuz - On Uyghur degen nam belen meşur.


Bu nam miladiy 8-esirge kelgiçe bezide küçiyip pütkül Türk ittipaqidiki bir qisim qebililerning ortaq nami süpitide qollunilğan bolsa, bezide ajizlap Uygur (Oğuz) qebililirining içkiy ittipaqining omumiy nami süpitide qollunilğan. Uyghurlar tarihçilar teripidin insaniyet tarihidiki eng küçlük demokirattik döletlerning biri dep qarilip kéliwatqan miladiy 745-yili qurulğan Urhun Uyghur hanliqining taza güllengen dewirlirige kelgende barliq Türk qebililirini kök bayraq astiğa birleştürüp, Türkiy xelqler tillirining Uyghur tili asasida birlikke kelişi we qeiplişişidin ibaret birinçi qétimliq medeniyet tereqqiyati basquçini baştin keçürgen bolsa, 9-esirge kelgende Tengri tağliri, Qaraqurum tağliri we Altay tağliri wadilirini merkez qilğan halda mildiy 840-yillarning aldi keynide qurulup, miladiy 1368 - yiliğiçe dawam qilğan Idiqut Uyghur hanliqi, miladiy 1226 - yiliğiçe dawam qilğan Şerqiy Uyghur doliti (Kengsu Uyghur hanliqi), miladiy 1212-yiliğiçe (?) dawam qilğanUyghur Qara Hanlar hanliqi qatarliq itipaqdaş üç çong küçlük döletni qurup, yer yüzidiki Uygur ziminlirini toluq birlikke keltürüp Türkiy xelqlerni Uyghur medeniyiti asasida birleştürüp, Türk medeniyet tarihidiki ikkinçi qétimliq ğayet zor medeniyet hadisisini şekillendürgen.

Şeriqte beringi boğuzidin ğeripte Ege dengiziğiçe (AGAISCHES MEER) bolğan Şerqiy şimaldin ğerbiy jenupqa qiypaş sozulup yatqan çeksiz ketken bu ana zimindiki mutleq köp sanliq kişilerning bügünki dewirde azdur-köptrur şiwe perqini hésapqa almiğanda bir tilda sözleş hadissining şekillinişini, biz yoqurda tilğa alğan töt çong Uyghur döletning qurulişidin ibaret tarihiy arqa körüniştin ayrip qariğili bolmaydu. Uyghur tarihidiki zor weqelerning biri yisaplinidiğan miladiy 1227-yili Mungğullar teripidin qurulup, 1369-yiliğiçe Uyghur medeniyiti teripidin pütünley assilimatsiya qiliwitilgen Çağitay Uyghur hanliqi gerçe üzliksiz güllinip kéliwatqan Uyghur medeniyitini téhimu yükseldürüşke töhpe qoşqan bolsimu, Uygur rayonidiki milliy terkipning özgirip, ortaq namdiki bir milletning Uyhgur, Özbek, Türkmen, Ezherbeyjan, Qazaq, Qirğiz qatarluq milletlerge parçilinip kétiştek aççiq aqiwetni keltürüp çiqarğini yetmigendek, Rus we Xitay mustemlikisining barğançe küçiyişi bu rayondiki milletlerning milliy terkiwini téhimu murekkepleştürüp Tatar, Qara qalpaq, Altay, Başqurt, Çiçen, Yaqut, Hakas, Qara çay qatarliq bir qatar itnik goruppilarni keltürüp çiqardi. Hemmidin külkilik bolğini paşisitlarning Şerqiy Türkistandiki Uyghur namidiki Yiltizi küçlik milletni Uyghur, Tarançi, Türkmen, Qirğiz degendek bir qatar uşşaq namlarğa parçiliwetmekke orunğanliqi bolup, mustemlikiçilerning bu yaman niyiti Türk xelqining ğolluq yiltizi merkezlik olturaqlaşqan bu rayonda emelge aşmay qaldi.Hala bügünki künge kelgende yoqarqi rayonlarda yaşawatqan qérindaşlirimizning beziliri taşqi mustemlikiçilikning ijadiyiti bilen özlirini ayrim millet dep sanap musteqqil döletlirini qurdi yene beziliri türlik siyasi we ijtimaiyi sewepler bilen yat hem qérindaş milletlerge singip ketken bolsimu Uyghur xelqi nimişqidur hazirğiçe ularni ayrim millet qatarida körmey, mustemlikide qalğan dölitining naminimu ularning ortaq nami bilen" Şerqiy Türkistan"dep atap kelmekte. Neme üçün bundaq bolişini bir tereptin milletşunasliq, tarihşunasliq, arhioligiyeşunasliq nuqtiliridin téhiçe aşkarilanmiğan sirlar keltürüp çiqarğan bolsa yene bir tereptin Xitay hem Rus mustemlikiçilirining Türklerni baş kötürgüzmesliktin ibaret yaman ğerizi we dunya siyasi atmospirasining Türkler üçün bolupmu Uyghur xelqi üçün paydisiz boliwatqanliğidin ibaret bir qatar yaman aqiwetler keltürüp çiqarğan.Uyghurlarning 14-, 15-esirlerdin kéyinki siyasiy jehette bara-bara ajizlişişiğa egişip, Türk ziminlirida Xitay we Ruslarning" töhpisi" bilen tar dialikitlarni merkez qilğan bir qisim milletler şekillinişke başlidi. Bu milletlerning beziliri téhi mustemlikiçilerning Türklerni parçilap yoqitiwétiş üçün qoyğan haqaretlik namlarni millet nami süpitide qubul qilğan bolsa , yene beziliri hetta tar mehlliwi isimlarni, yer jay namlirini, özliridin çiqqan rayon harakterliq meşhur şehislerning atlirini we melum bir yurt kişilirining leqemlirini millet nami süpitide qubul qildi. Neççe ming yillardin beri ular bilen teqdirdaş bolup hazirqi Russiye, Qazaqistan, Özbekistan, Qirğizistan, Türkmenistan, Ezherbeyjan, Tajikistan, Afğanistan, Hindistan, Pakistan, Iran, Iraq, Türkiye qatarliq döletlerde yaşap kelgen Uygurlar tarihning rehimsiz buran çapqunlirida qattiq yekleş, we qirğinçiliqqa uçrap bir qisim yerlik yat we qérindaş milletlerge qoşulup kétip, Uyghur tarihidiki birinçi qétim Şerqiy hunlarning bir böligining asiyadiki seriq tenlik milletlerge, ikkinçi qétim ğerbiy hunlarning bir böligining wengir,pin, bulğar namida Yawropaliqlarğa ,üçünçi qétim Şerqiy Uygurlarning mutleq köp qismining Xitaylarğa assilimat-siye bolup kétişidin kéyinki törtinçi qétimliq başqilarğa assilimatsiya bolup kétiştek eğir tiragidiyeni téhi yéngila baştin keçürdi we baştin keçüriwatidu.Qehriman Uyghur xelqi neççe ming yillardin beri özliri bilen birge yaşap kelgen qérindaş milletlerni özlirining issiq qanliri bedilige yat milletlerning türlik horluqliridin saqlaş yolida eğir bedellerni tölep kelmekte.bugünki künge kelgende buni qérindaş milletlerning hakimiyet üstidiki hökimetliri bilmeslikke seliwatqini bilen ularning xelqi obdan çüşinidu, ular Ruslardin musteqilliqni qalqan qilip, Xitaydin Uygurni qalqan qilip qutulduq dep çöçirni ham sanawatidu, Uyghur kilassik medeniyitini talişing dese ejdadimning balisi köpiyip kétidu, Uyghurning béşiğa kün çüşti dese br siqim teriqtek hemmisi çeçilip kétidu.Uyghurlarning Tükiy milletlergewdisidiki asaliq bir terkip ikenligini,bügün Uyghurning beşiğa kelgen künning etila özlirining beşiğa kelidiğanliqini taza öylap yetelmeywatidu.


Biz Türkler tarihtiki burnimizning uçinila köridiğan nadanliqimizni we bir işqa asan hayajanlinip, asan untup qalidiğan tenteklikimizni taşlimisaq bolmayti.Uyghurlar hazir Uyghur tili arqiliq biz yoqirda sanap ötken mutleq köp sanliq döletlerde we bir qisim döletlerdiki Türuk rayonlirida huddi öz ana yurtida turğandek hesiyatta yaşawatidu we u jaylarning tereqqiyatiğa özlirining eqil parasiti we emgek miwillirini teğdim qiliwatidu.çünki buning inkar qilğili bolmaydiğan tarihi asasi bar elbette. lekin bir qisim qérindaş milletlirimizning hökimetlirining bir nan tepipla ögzige çiqip dap çalidiğan, kiçikkine menpietni dep qérindişini satidiğan Uyghur kim, men kim demey uzaq esirlik milliy menpietlirimizge ziyankeşlik qilidiğan qilmişliri kişini epsuslandurmay qalmaydu we çongqur oyğa salidu.


Bügünki dewir Uyghurlirining dunyağa tarqilip olturaqlişişi tarihtiki herqandaq bir dewirge nisbiten keng we murekep bolup, ular Ottura Asiyaning Uyghurdin ibaret itnik gorupqa mensup boluşqa tegişlik rayonlirida bolupmu Şerqiy Türkistan rayonida toplişip yaşiğandin başqa Qazaqistan, Özbekistan, Qirğizistan, Türkiye qatarliq döleterde bir qeder ziç, Austiraliye, Amerika, Germaniye, Kanada, Shiwetsiye, Bélgiye, Gollandiye, Shiwitsariye, Engiliye, Norwegiye Wengiriye, Russiye, Pakistan, Saudi Erebistan, Mongğuliye, Afğanistan, Iran, Türkmenistan, Erep Birleşme Helipiligi, Misir we Xitay qatarliq döletlerde tarqaq, muqim we nisbiy muqim halette yaşaydu. Bu rayon we döletlerde Uyghurlar Uyghur tilidin başqa Türk, Engiliz, German, Firansuz, Erep, Ordu, Paris, Rus we Xitay tillirini işlitip yaşaydu. Uyghur tilining yoqarqi tillar bilen bolğan munasiwetliri murekkep tarihiy we siyasi arqa körünişlerge ige bolup, bu hil realliq Uyghur tili we Uyghur tili munasiwetlirini murekkepleştüriwetti we nöwette tetqiq qilişimizğa erziydiğan muhim timilarning birige aylandurup qoydi.Uyghurlar tarihtin buyan nurğun milletler bilen ténç, ittipaq halda bille yaşaş jeryanida ğerip we şeriqning medeniyet almaşturuş işlirida köwrüklük rol oynap keldi we yepek yoli medeniyitining güllengen dewrini yaratti. Ejdatlirimizning bizgiçe qaldueup ketken muzika, tibabet, déhqançiliq, çarwiçiliq, toqumiçiliq, qol hünerwençiliq, binakarliq, qol sanaet, soda, maarip, edebiyat, tarih, teswiri senet, folklor, astironomiye we pelesepe heqqidiki alemşumu miraslirini Uyghur tilining mukemmel tereqiyatidin ayrip qariğili bolmaydu. Şungimu Uyghur tilida dunyadiki küçlük medeniyetlik tillarning türlik alahidilikliri ipadilinip turidu. Uygur tili özining tereqiyati dawamida Hindi-Yawropa, Eerep, Paris, Rus - Islawéyan tilliridin ilmiy we penniy atalğularni qobul qilip, özining medeniyet siğimçanliqini aşurup kelgen. Bu hadise qandaqtur bir qisim çala sawat kişiler éytqandek Uyghur tilining zeiplişişi bolmastin belki dunyawi küçlik til qataridiki tillarning biri ikenligini ispatlaydu. Bu hergizmu ğeyri tebi'i şekilde zorawanliq wastisi bilen emes, medeniyet tereqqiyatining ihtiyajidin kélip çiqqan ijabiy hadisidur. Uyghur tarihiğa nezer salsaq ejdatlirimiz medeniyet tereqqiyati jeryanida özi tohtimay tirikişip turğan şeriq bilen emes ğerip bilen alahide küçlük medeniyet munasiwiti ornatqliqini körimiz.bunungdin Uyghur medeniyet tepekkur endizisining şerqçe emes ğeripçe medeniyet tepekkur endizisige yatidiğanliqi roşen çiqip turidu. Mana bu Xitay bilen gépimizning neme üçün bir yerdin çiqmaydiğanliqi, nime üçün Xitayning Uyghurlarni Manjularni, Mungğullarni, Juangzularni assilimatsiye qilğandek ungay assilimatsiye qilalmasliqining, Uyghur tilining, Uyghur medeniyitining, Uyghur millitining şunçe ajizlişip ketken turuqluq yene nime üçün yoqalmaydiğanliqining siri. Mana bu Xitayning "Şerqiy Türkistan ezeldin bizning ziminimiz idi" dégen sözining qip qizil öydurma ikenligini ispatlap turidiğan polattek pakit. Mana bu xelq'aradiki dostarni küldürüp düşmenlerni yiğlitidiğan Uyghur milliti we Uyghur tili meselisi.Öz- ara hoşna olturğan milletlerning Ottura Asiyeda herqandaq munasiwetning bolmasliqi peqet mumkin emes, bundaq munasiwetlerning bolişi hergizmu bu milletlerning teqdirdaşliq munasiwetini békitip bermeydu, bu munasiwetler murekkep arqa körinişke ige bolup, bu hil hadise til, medeniyet, érq, tarih, din, juğrapiye, siyaset, iqtisat mesililirige bérip çetilidu. Nupusning az köp bolişi bir milletning uluq yaki uluq emesligini körsütip berelmigendek, bir milletning omumiy medeniyet sapasining yoquri töwen bolişimu u milletning dölitining bar yoqliqi belen ölçenmeydu. Uyghur milliti Xitay we Xitay mustemlikiside yaşawatqan başqa milletlerge we bir qisim musteqqil döliti bar bolğan milletlerge sélişturğanda medeniyet sapasi jehette alahide üstin turidiğan aldinqi qatardiki milletlerning biri.bundaq bolişini, tarihta qu-rulğan neçe on qétimliq musteqil döletlirimiznning ma'arip we medeniyet işlirini ewllatmu-ewlat güllendürüp kelgenligi, ejdatlardin bizgiçe miras qalğan meripet- perwerlik iddiysi, mol we renggareng bolğan medeniyet miraslirimiz, medeniy ang jehettiki irisiyetçanliqimiz we mewjut bolup turuş yolida élip barğan medeniyet sahesidiki her türlik izdininşlirimiz keltürüp çiqarğan. Biz töwende xelqimiz, qérindaşlirimiz we dostlirimiz qiziqiwatqan bir qançe nuqtidin Uyghur tili we Uyghurlarning til munasiwetliri heqqide qisqiçe muhakime élip barimiz hem şu munasiwet bilen xelqaradiki Uyghur medeniyet tetqiqati belen şuğuliniwatqan kesipdaslarni bu mesile üstide izlinip béqişqa teklip qilimiz...

3- Xitaylarning Uyghurlar We Uyghur Tili Medeniyet Hadisisige Tutqan Pozitsiyesi Mesililiri:

Xitaylarning qedimqi kitaplirida ejdatlirimiz ezeldin tartip yaşap kelgen ana wetinimiz Şerqiy Türkstan bezide ğayiwi jennet, periştiler makani, şirin çüş dunyasi qilip teswirlense, bezide özidin küçlüklerni süpetleydiğan alwastilar dunyasi, jinlar makani dep teswirlinip kelgen. Bu hadisidin Xitaylarning Şerqiy Türkistanğa nime üçün rodipaydek çaplişiwalidiğanliqining tarihi asasini we Xitaylarning Şerqiy Türkistanni mustemlikisige aylanduriwéliş ham hiyalining neççe ming yilliq yiltizini tapqili bolidu. Miladidin neççe ming yil burun Xitaylar bir millet bolup uyuşuştin héli ilgirila ejdatlirimiz birlikke kelgen zor bir itnik terkip süpitide dunya tarih sehnisige çiqqan, hem üzining medeniyet endizisini dunyağa keltürgen.Tarihimizdiki numusluq 1884 - yil Xitayning neççe ming yilliq Şerqiy Türkistanni yutiwéliştin ibaret tajawuzçiliq pilanining emelge éşiş muqeddimisi bolup qaldi.Xitaylar şu yillardin tartip pilanliq, mehsetlik halda körinişte çandurmay emiliyette qedemmu qedem ilgirilep, konisining izini yéngsi bésip, 1949-yilğa kelgende wetinimizni resmiy şekilde işğal qiliwaldi ("közge ilmiğan putqa çumaq"degendek Xitaylarning bésip kirişige başta irengşimiduq, isimizni tapqan çéğimizda işlirimiz bes müşkülleşti.

Biz dunyaning qeyirigila barmayli öz wetenimizge qayitip kélidiğan millet bolğaçqa," ularnimu şundaq qilidiğan insanlardu, çuqum qaytip kétidu" dep oylap qalduq, közni yumup açqiçe Yang Zingşin, Jin Shurin, Shing Shisey, Gomindang dewirliri ötüp kétip, Kommunist Xitay mustemlikisi dawamlişiwatidu. Birsi kélip dinni qoyiwetip bizni aldisa, birsi kélip bir qançe türlik alwang -yasaqni emeldin qaldurup bizni aldidi, birsi kélip yéngi ma'aripni yolğa qoyup bizni aldisa, birsi kélip bay kembiğel barawer dep bizni aldidi. Hemmisi uzaq ötmey gepidin yéniwelip, xelqimizning béşiğa tümen séwdalarni keltürdi. Biz bu qara niyet milletning wetinini, öz yurtini, hetta ata-buwisinimu séğinmaydiğanliqini, mingisining qurulmisida haşaretlerning piziologiylik alahiliki barliqini bilelmey qalduq. Mana bu bizning Xitaydek bir ajiz milletke yem bolup kétiwatqanliqimizning siri.) we özining mustemlikiçilik ornini bara-bara mustekemliwaldi. Biz yuqirda saniğan aldinqi 4 hakimiyet wetinimizni herbiy konturul qilişni asas qilip, memuriyetni xelqimizning quli arqiliq başqurup kelgeçke, Xitaylar wetinimizni toluq mustemlikisige aylanduruwélişta melum qiyinçiliqlarğa uçrap kelgen idi. Shunga bu dewirlerlerde Xitay köçmenlirining wetinimizge éqip kirişi nisbiten az bolğaçqa 1949 - yilğiçe bolğan 65 yil içide Xitaylarning Şerqiy Türkistan omumiy ahaliside igiligen nisbiti 4 % din---6 % giçe bolğan hem tilimizğa héçqandaq tehdit élip kelelmigen idi. Ağzida démokiratiyeni, erkinlikni, barawelikni dawrang sélip, milliy azatliq armiymizni quralsizlandurğiçe bolğan ariliqta "biz xelqning çakiri, ol disenglar ölimiz, tiril desenglar tirilimiz, yuyidiğan kiringlar barmu" , "silerge zulum salğan Gomindangçilarni tazilap bolupla 3 yildin 5 yil - ğiçe bolğan ariliqta wetininglardin çiqip kétimiz" dep milliy armiymiz qural taşliğan haman, her 3 yilğa birdin toğra kélidiğan paşistik herketlerni élip bérip, inqilabçilirimizni qirğin qilip, 2002- yilğiçe bolğan qisqiğine 50 yil içide zeherlik teşwiqat bilen xelqimizni huşsizlandurup, millitimizning iradisini ajizlaşturdi hem wetinimizdiki Xitay nopusini 54%ge yetküziwaldi. Bu san millitimizning hem milliy til yeziqimizning mewjut bolup turişiğa eğir tehdit élip keldi.Xitaylar 1800-yillarning ahiridiki Uyghurlarda uzaqqa sozulğan diniy tepriqiçiliq zidiyitidin paydilinip, Şerqiy Türkistanğa putini tiqiwalğan idi.


Bu yillarda xelqimiz musteqilliq, ténçliq we haterjemlik üçün köp qan tökti. Inqilabning miwisi birge bolsa içkiy ittipaqsizliqning qurbani bolup ketti, birge bolsa islam dinini özige niqap qiliwalğan yaman niyettiki kişiler teripidin igiliniwélindi yene birge bolsa teşkili apparatlarning meniwi jehettiki namratliqi, siyasi jehettiki iqtidarsizliqi tüpeylidin gumran bolup uzaq put térep turalmidi. Xelqimiz derijidin taşqiri bedel tölidi, tohtap qalmay esirlep dawamlaşqan ahiri çiqmaydiğan qurban bérişlerdin zirikti weyran bolğan medeniy ma'arip, edebiyat-senet, déhqançiliq, çarwiçiliq, qol-hünerwençilik, soda - sanaet işlirini eslige keltürüş üçün ténçliqqa muhtaj boldi. Batur tengriquttek, Atilladek, Bökihandek, Pantekindek, Sultan Satuq Buğrahandek milletning qol-puti we eqli- huşini teng herketke keltüreleydiğan qomandanlarning qedri öteldi. Qattiq ümidsizlik içide qalğan xelqimiz ularni qan yiğlap turup yad etti, ahiri ténçliq üçün hakimiyetni bedel töleşke mejbur bolup, derehni içidin yep tügitiwitidiğan quruttek hususiyetke ige, ata düşmini Xitay millitining hökmaranliqini, aqiwetning muşundaq yaman bolidiğanliqini bilip turup amalsiz qubul qildi. Qan-yaşliq tarihimiz yézilişqa başlidi, Xitayning ming yillap kütken umidliri riyalliqqa aylandi.


1949-yilğiçe bolğan ariliqta birinçidin Xitaylarning nopusi az, ikkinçidin Uyghurlar Xitay tilini, Xitaylar Uyghhur tilini ançe bilmigeçke Xitaylar xelqimizge özlirining milliy mewjutliqini ançe hés qilduralmiğan idi. Xelqimiz körinişte özi bilen héçqandaq menpe'et toqunişi yoqtek bilin'gen Xitaylarni, huddi etiyaz kelse uçup kétidiğan pesil quşliridek hés qilip, bügünki künge kelgende barliq insaniy hoquqlirimizning ular teripidin depsende bolidiğanliqini toluq oylap yetelmidi yaki oylap yetkenler bek az boldi, şundaqla çong xelq'ara weziyetmu biz üçün keyni keynidin paydisiz boliwerdi. Xitaylar bu pursetni çing tutup, Uyghur tilining tesir dairisini ajizlaşturuşni millitimizni assilimatsiye qiliwetişning deslepki qedimi qildi.buning ipadisi mundaq tereplerde körüldi. 1) Wetinimiz Şerqiy Türkistan Xitay mustemlikisige ötkendin kéyin Xitaylar Uyghurlarning medeniyet we inqilab jehettiki immonit küçini ajizlaşturiwetti.Şerqiy Türkistanda hakimiyet beşiğa çiqqan Xitaylar uzaq esirlep tar, bikinme, qalaq halette yaşap kelgen, bir waqliq tamaq üçün inqilabqa qatnaşqan tüwen qatlam namratlar sinipiğa mensup medeniyetsiz kişiler bolğaçqa, ular hakimiyet béşiğa çiqqandin kéyin medeniyet işliriğa köngül bölmidi. Hedep maddiy menpe'et qoğluşup, pursetni çing tutup iqtisad topliwélişning, xelqimizdin türlik usullar bilen bayliq ündüriwélişning koyida boldi.


80-yilğiçe bolğan 30 yil içide bezide mektep we mederislirimizni taqap, bezide mesçit-haniqalirimizni çeqip, bezide kitaplirimizni köydürüp, 40-yillarda yétişip çiqqan wetenperwer zyalilirimizni "milletçi unsur", "eksil inqilabçi" , "çet'elge bağlanğan hayin" , "burjuaziyining gumaştisi","yerlik milletçi","kapitalizim yoliğa mangğan ziyandaş" , "sésiq buzğunçi" digen külkilik hem tiragidiylik qalpaqlar bilen jazalap qirip tügetti.şundaq qilip musteqqil yaşaş iqtidarimizğa orninni tolduriwalğusiz ziyan saldi.Şerqiy Türkistan mommunist Xitaylarning mustemlikisige ötkendin kéyin tunji qilip, islam bayriqi astida qoğdap kelingen neççe ming yilliq medeniyitimizni" insanlarning mingisini zeherleydiğan qural" dep tetür teşwiq qilip, taki hazirğa kelgüçe ejdatlirimizdin bizgiçe yétip kelgen mol asare étiqilirimiz we medeniyet yadikarliqlirimizni köydürüp hem buzup çeqip, millitimizni yoqutuwetiştin ibaret zeherhende niyitining tiğ uçini Uyghur tili medeniyet hadisisiğa qaratti.


Toluqsiz melumatlarğa asaslanğanda ejdatlirimiz qurğan neççe qétimliq padişahliqning payitehti bolğan qedimiy şeher Qeşqer şeheridila 1966-yilidin 1976-yilğiçe bolğan qisqiğine 10 yil waqitta 10 milyon parçidin artuq budda medeniyiti, qedimqi girik-yunan pelesepisi, islam medeniyiti, Uyghur tibabiti tilşunasliq, şérriyet, xelq éğiz edebiyati, déhqançiliq, çarwiçiliq, qol-hünerwençilik we pen-tehnikiğa ayit qedimi yéziqimizdiki qol yazmilarni köydüriwetti. Arqa arqidin köydürilgen kitaplarning köplikidin kökke kötirilgen is tüteklerning qoyuqliqidin kün nuri tosulup qelip, hepte-heptilep etrapni qarangğuçiliq qaplap ketkenlikini ata-animiz hazirğiçe sözlep yüriydu. Hazir birsi 20-esirning 70 -, 80-yillirida dunyaning melum bir yeride muşundaq hadise bolğan, bu hil medeniyet térorizimi u jayda hélimu dawamlişiwatidu, dese kimmu işinidu?! Mana biz işinimiz, öz közimiz bilen qan yiğlap turup, milliy medeniyitining Xitaylar teripidin weyran bolup kétiwatqanliqini körgen Şerqiy Türkistan xelqi işinidu. Eger tereqqiy qilğan Amerikidek bir dölette bir telwe çiqip eşundaq kitap köydürse, ziyalilarni, alimlarni qirip tügetse, medeniyet orunlirini weyran qilsa u dölet qandaq orunğa çüşüp qalar?! Dunya jamaetçiligining medeniy angğa ige, başqilardek téroristik wastilar bilen bolsimu özini qoğdaşni rawa körmeydiğan, insanlarğa dostane muamile qilip barğançe ajizlap kétiwatqan, bügünki künde bolsimu az tola mewjutliqini saqlap qalğan, barliq insaniy hoquqliridin Xitay paşisitliri teripidin mehrum qéliniwatqan bu milletke köngül bölmeywatqiniğa kişining işengüsi kelmeydu.


Xitaylar bu 50 yil içide neççe esirdin béri Russiyelik, Germaniyilik, Firansiyilik, Shewitsiylik, Yaponiylik atalmiş qidirip tekşürgiçiler xelqimizning Xitaylar teripidin mehkum bolup qelip, özining nersisige özi ige bolalmaydiğan, Xitayning tumşuqidin ejnebiyler yitilep yürgen dewirlerdin paydilinip, bir qétim alla burun weyran qilinip harabige aylandurulğan qedimiy asare etiqillirimiz bolğan qedimiy qewrilerni, qedimiy qelie-şeherlerni, neççe ming yilliq sepillarni pilanliq türde kona imaretlerning topisi ziraetke payda qilidu degen ilim-pen " keşpiyati"ni otturğa qoyup, neççe ming yilliq budda medeniyitini islam bilen çéqişturup, "dininglarğa toğra kelmey diğan peodalizimning ehliti, bu ehletlerning közini çoqiwitip kominizimğa yetiş kerek" dep kişilerni mejburi siyasi seperwerlikke teşkillep, qatnaşmiğanlarni, weten'ge qarşi çiqti degen jinayet bilen eyiplep xelqimizning qoli arqiliq weyran qiliwetti. Mana biz emdi eslide qattiq nepretlinişke tégişliq çet'ellik arhilioglarğa rehmet éytişqa, milli medeniyitimizni qoğdiğuçilar qatarida apirin ousgqa mejbur boliwatimiz.Xitaylarning Şerqiy Türkistandiki asare etiqe rayonlirida yürgiziwatqan medeniyet térorizimi birge bolsa ularning bu ziminni yutiwéliştin ibaret aç közligini wehşileştürse, yene birge bolsa bu ziminni mengü idare qilip turuş şirin çüşining berbat boliwatqanliqini ispatlimaqta.


Xitaylarning Şerqiy Türkistanning medeniy mirasliriğa tutqan töwendiki pozitsiyiliridin Xitayning bu ziminda uzaq put tirep turuş işençining yoqliqini köriwalaymiz.Wetinimizde Xitayning arhiliogiye tarmaqlirida uzaq yil işligen ismini aşkarilaşqa bolmaydiğan bir pişqedem tetqiqatçining éytişiçe, Xitaylar birinçidin bu ziminda ezeldin Xitaylarning yaşap kéliwatqanliqini, ikkinçidin Uyghurlarning sériq tenlik ikenlikini, üçinçidin Xitay medeniyitining bu rayonğa qedimdin tartipla yetekleş harakterliq tesir körsitip kéliwatqanliqini ispatlaş üçün 50 yildin beri jenining beriçe orunup kelgen.2) Xitaylar Şerqiy Türkistanda ezeldin yaşap kelgen Uyghurlarni érqiy teweliki jehettin sériq tenlikler ériqiğa tewe qilişqa orunup keldi. 80- yillarning ahirida Şerqiy Türkistanning Artuş rayonidin tépilğan hazirqi zaman insanlirining minge tereqiyatini baştin keçürgen taşqa aylanğan baş söngiki Xitaylarning esirlep élip barğan arhiologiylik tetqiqatini astin üstin qiliwetken.Ularning özliriçe dunyağa pehirlinidiğan 5 ming yilliq tarihiğa munasiwetlik Beijing adimi uning aldida erzimey qalğaçqa bu baş söngigini arhiliogeylik, ériqşunasliq nuqtisidin tekşürüp Xitayning qiliwalmaqçi bolğan. Biraq tebi'et qanuniyiti aldida buhil qara niyiti emelge aşmay taşqa aylanğan baş söngigi sériq ériqqa emes aq ériqqa mensup blup çiqqan.Şundin kéyin merkiziy Xitay hökimiti neççe qétim mehpiy goruppa teşkllep, Şerqiy Türkistandin sériq ériqqa mensup taşqa aylanğan adem mingisi izleş dolquni qozğiğan. Hoten, Qeşqer, Artuş, Aqsu, Kuça, Turpan, Ürümqi, Sanji, Qumul, Ğulja rayonlirida qalaymiqa halda keng kölemlik tekşürüş élip barğan. Ularning meqsidi taşqa aylanğan Xitay béşi tépiş bolğaçqa, ununingdin başqa herqandaq arhiologeylik tepilmilarni Xitay bilen munasiwitining yoqliqi perez qilinsila bolqa bilen urup çéqiwergen. Netijide érişken qedimqi we yéqinqi zamanğa mensup bolğan adem baş söngeklirining hemmisi Xitayning qara niyitige qattiq zerbe bérgeçke ölüklerdin öç éliş yüzisidin ular héqqidiki tetqiqatni aşkarilimiğan yaki basturiwetken.


Bolupu Qeşqer Hanöy harabisi, Turpan Iddiqut harabisi, Maralweşi Efrassiyap harabisi pütünley digüdek weyran qiliwetilgen. Buningğa naraziliq bildügenlerni türlik usullar bilen jazalap, arhiliogeye hizmitidin yiraqlaşturğan, bir qisim kişiler yüz bériwatqan medeniyet qirğinçiliqiğa çidimay kesel bölup ketken we hizmitidin istipa bergen.10 - esirdin19 - esirgiçe ohşimiğan şekilde buzğunçiliqqa uçriğan Kengsu (Xitay teleppuzida dünhuang), Kuça, Turpan rayonliridiki ming teswiri senitimizdiki adem teswirliri eslige keltürüş, remont qiliş, qoğdaş qatarliqlar bahane qilinip, sérq tenlik amillarğa ige qiliwétildi. ( buni çet'ellerde saqliniwatqan eyni çağa élip çiqip kétilgen ming öy tam sizmiliri belen inçikilep sélişturuş asasida tepip çiqiş mumkin. (bu weqelerning guwaçilliri hélimu hayat)3) Xitaylar Şerqiy Türkistandin qiziwélinğan medeniyet yadigarliqliri we asare etiqilerni Xitay medeniyitige mensup qilip ispatlap çiqiş mumkin bolmiğanda, uni Uyghur medeniyitige mensup qilğusi kelmey amal bar başqa rayon medeniyitige tewe qilip tetqiq qilişqa örunp keldi yaki purset tepip yoq qiliwetiş terepdari boldi.


Wetinimiz Şerqiy Türkistanning Korla rayonidin qéziwelinğan dunyağa meşur qimmetlik medniyet yadikarliqi "Keroren güzili" heqqidiki köngülni ğeş qilidiğan bes- munazirilerning téhi hazirğiçe bésiqqini yoq. Hazirğiçe öz péti saqlanğan "Korla adimi"ning jesidi Yapuniyege élip bérilip carbon 14 anilizi qilinip, jesetning depin qilinğan yil dewri 6400 yildin burunqi waqitqa toğra kelidu, dep höküm qilğan idi. Buni körüp Xitaylarning içige nimişqidur ot ketti. Zeherhendilik bilen, 6400 yil ilgiri mukemmel bügünki dewir ademlirining medeniyet dewrige kirip bolğan" Xitayning bu aq tenlik ejdadi" Yaponlardin silkip tartiwélinip, "Yaponlarningkidinmu küçük zamaniwi pen-tehnika we üskiniler" bilen qaytidin tekşürilip, bu jesetning yaşiğan dewrini 4300 yilğa çüşürüp qoydi. Biçare medeniyet jehette Xitaylardin arqida qalğan yaponlar "KEROREN GÜZILI" dep atiğan bu büyük animiz we uning bilen birge depin qilinğan meedeniyet miraslirimiz qara qursaq saqçiğila ohşaydiğan Xitay alimlirining qolida körmigenni kördi.Xitay alimliri 5000 yilliq medeniyet bilen 6400 yilliq medeniyetni sélişturuşqa petinalmidi. 4300 yilğimu çidimay içkiy jehetttin qattiq tekşüreş élip bérip, beziliri bu jeset sériq tenlik insanlar topiğa mensupken dise, beziliri bu Yawropadin Şerqiy Türkistanğa 4300 yil ilgiri kelgen sayahetçiken, dédi.


Beziliri uning'ğimu razi bolmay yéngi kömülgen jesetlerdimu muşundaq özgirişler bolup qelişi mumkin dep qarap, qérindaşlirimizning bu rayonğa komülgen jesetlirini yaqisidin tutup sörep çiqip, qiyin qistaqqa aldi. Ularçe bolğanda bu zimindin Xitay medeniyitige ayit medeniy miraslar çiqmisimu meyli, Uyghur medeniyitige ayit héç nerse çiqmisa bolatti.4) Xitay alimliri ejdatlirimiz insaniyet medeniyet ğezinisige qoyğan qimmetlik engüşter "Uyghur 12 muqami"ni we insaniyet medeniyitining mol terkiwi qismi bolğan yazma yadikarliqlirimizni Xitay medeniyitige mensup qilişqa qurbi yetmey Erep, Hindi yaki başqa milletlerge bériwitiş üçün köp küç serip qildi. Wetinimiz Şerqiy Türkistan yipek yolining merkizige jaylaşqan muhim ötkel bolğaçqa bu yerning yerlik medeniyiti qedimqi dunyaning zamaniwi medeniyetlirining radiatsiysige uçriğanliqi éniq. Lékin bu hil radiatsiye Uyghur tepekkür endizisi tereipidin dezinpiksiyelinip, ijadiy tepekkürning inirgiyesige aylanduruwetilgen. Xitaylar buni bilmey muqamlarning isimliridiki, kilassik qol yazmilirimizdiki melum atalğularğa ésiliwelip, medeniyet tereqqiyatidiki melum qanuniyetlerge köz yummaqta. Rast demisimu Uygur medeniyitidiki bir qisim hadisiler ğeripning medeniyiti belen ohşap kétidu.


Bu peqet erqiy jehettiki ortaqliq keltürüp çiqarğan medeniyetningmu érqiy alahidilikliri boluştin ibaret qanuniyet teripidin belgülengen hadise. Eger bu medeniyetni Erep yaki Hindining desek, neme üçün ularda bizningkige ohşaydiğan örnek yöq? Yene nime üçün ularda saqlanmay bizde saqlinip qalğan. Eger yene bezi Xitay alimliri éytqandek Uyghur wetini rastinla qedimdin Xitayning bolsa yaki Uyghur medeniyiti Xitay medeniyiti tesiride rawajlanğan bolsa Xitay ejdatlirining bu elde yaratqan qandaq medeniy we penniy mirasliri bar, medeniyitimizdiki muzika we qol yazma yadikarliqimizning qaysi alayidiliki Xitay medeniyitige ohşaydu!!??Xitaylarning Şerqiy Türkistan heqqide yüriki pok-pok,haman bu zimindin heydep çiqirilidiğanliqini bilidu. Şunga jenning bériçe bizge ziyankeşlik qilip, kilassik medeniyitimizni yoq qiliş üçün herket qilip kelmekte. Xitayning Uyghurni yoqitiwetiştin ibaret wehşi qara neyitini ularning medeniyet miraslirimizğa tutqan şepqetsiz muamilisidin bilimiz.


Uyghurlar asiyada, jümlidin Ottura Aasiyada asare etiqe we yazma yadikarliqliri eng aldinqi qatarda turidiğan millet. Bu rayonda yaşa watqan Afiğan, Mungğul, Qazaq, Qirğiz, Özbek, Tajikwe Türkmen qatarliq milletlerning kilassik medeniyitige ayit materiyallar xelqaradiki çong qamuslarğa, küçlik paydiliniş hususiyitige ige qural kitaplarğa kirgüzilgen. Bu xelqlerning hemmisining kilassik medeniyet miraslirini qoşsimu öziningkige teng bolalmaygiğan Uygurning medeniyitige, tarihiğa dunya neşriyatçiliq sehipisi hetta Xitay neşiriyat sehipisimu orun ajratmiğan. Bu yerdiki mesile Xitaylar qedimi medeniyetlik Uygurdek bir milletning xelqarağa tonulup kétişidin ensirigen. Şunga munasiwetlik neşriyat we internet tori sehipillirige birinçidin Xitayningkige ohşimaydiğan bu medeniyetni Zhungguoning dep yollaştin hijil bolsa, ikkinçidin Uygur xelqining milliy pehirliniş tuyğisining eşip kétişidin ensirigen. Ziminimiz we zimin bayliqlirimizğa ohşaşla meniwi bayliqlirimizmu talan taraj qilinmaqta.


Xitaylar huddi atalmiş hoşna milletlerr bilen tinçliqta bille yaşaş üçün Uygurlarning ata miras wetini Şerqiy Türkistanning ziminini özining wujudida körülüp baqmiğan sehiliq bilen Chinhey (Xitayçe Qinghai), Gensu (Xitay rayoni) Hindistan, Keşmir, Pakistan, Afğanistan, Qazaqistan (eyni çağdiki Rus işğaliyiti), Qirğizistan (eyni çağdiki Rus işğaliyiti) Mungğuliye we Russiyelerge Ruslar bilen birlişip turup haliğançe tehsim qiliwalğandek kilassik Uyghur medeniyitinimu talan taraj qildi. Muzika, nahşa, ussul we teswiri senitimizdiki mahiyyetlik tereplerni oğurlap özining qiliwaldi. Tarihiy meşhr şehislirimizning tohpisini menggüleştüridiğan loğet, qamus, derslik, tarih we dinğa ayit eserlerde Xitay metbuatlirida bizge tegişlik orun bermey xelqara elim duyasining bizni peqet bilmesligidin ibaret éçinişliq boşluqni peyda qilğini yetmigendek ige çaqisiz, yar yüleksiz qalğan tarihi şehislirimizni, yazma yadigarliqlirimizni xelq arisida "Uyghurning yawisi"dep nam alğan qérindaşlirimizning bezilirining emiliyetke hörmet qilmiğan halda Uyghurlarni pütünley çetke qayrip qoyup, özlirining medeniyitige tewe qiliwitişige ijtimayi we seyasi jehetlerdin şet şarait yaritip berdi.


Bizning milliy medeniyet miraslirimizdin, medeniyet hadisilirimizdin barliq Türkiy milletler paydilansa we uningdin pehirlense bolidu, emma neççe ming yilliq muqum olturaqlişiş, şeherlişiş, köçmen hayattin qol üzüp zamaniwi ma'arip muhitida yaşaşning mehsuli bolğan medeniyet hadissisining Türk qewimliridin kimde eng başta yüz bergenligini injiqlap olturmay itirap qiliş kerek elbette. Biz Türkler ilmiy meselilirimizge muamile qilişta Türkiyeni örnek qilsaq bolidu. Hazir Uyghurni unutsang bolidiğandek qilğan bilen nurğun jehettin xelqarada yüzingni çüşiriwalisen. Uyghurmu daim bundaq turiwermeydu. Nurluq qoyaş unung burjida çörgileydiğan künlergimu az qaldi. Qazaqlarning tarihta bir çiqqan Abayni dunya tonuydu, Abaydek minglap meşur şehslerni tuqqan Uygurni dunya nemişqa tonimaydu?xelqaradiki insanhoquqini we medeniyetke ayit teşkilatlar nime üçün buni bilmeydu??? bilse neme üçün bu mesile muyim xelqara kün tertipke kirgüzilmeydu??? Kallisi azraqla işleydiğan herqandaq adem buni bilidu, Xitayning undaq qilişidiki sewep bu materyallarda küçlük Uyghurizim iddiyisi bar. Neşir qilinsa qoğdap qelinsa Uyghur inqilabining enirgiyisini şekillendürüp qelişidin her bir dewirdiki Xitay hökumidi qattiq ensirep kelgen.


Xitaylar eng addiysi dangliq Uyghur tarihçisi Mirza Heyder Koraganning "Tarihi Reşid"degen dangliq esirining qol yazmisi Xitay tilida neşir qilğili 20--30 yil bolğan bolsimu hazirğa kelgüçe Uyghur tilida neşir qilişqa yol qoyulmay keldi. (bu milyun misallarning biri.) bundaq kitaplar neçe on mingğa bérişi mumkin.Xitaylar Islam dinining puriqi küçlik degen bahane bilen hemmisini sésitip tügitiwatidu. Bizning neççe ming yilliq medeniyitimiz Islam bayriqi astida qoğdap qelinğan medeniyet şundaqla Islam medeniyitidur. Medeniyet miraslirini burunqidek qoldin qolğa köçürüp tarqitidiğanlar, neşir qilsa pul beridiğanlar yoq. Bu jeryanda " Ezizane Qeşqer" dégendek neççe mingliğan qimmetlik qol yazmilirimiz yoqap ketti bezilirini oquğuli bolmaydu. Bir Germaniyedila saqliniwatqan qedimiy asare- etiqe we qol yazmilirimizning katuligimu neççe tomğa yétidu. Bular heqqidimu baş qaturuş, emiliy herketlerde boluş Uygur inqilabining muhim bir terkiwi qismi. Çet'ellerdiki mujayid ziyalilirimiz buning'siz Uyghurni jahanğa tonutqili bolmaydiğanliqni, buning Uyghurni jahanğa tunutuşning, Uyghur inqilabini tereqqiy qilduruşning aldinqi şertlirining biri ikenligini obdan bilişi kerek.bu jehette tonulmay turup başqa jehettin özimizni dunyağa namayan qilalmaymiz. 5) Xitaylar milliy maaripimizning eneniwi tepekkur endezisini buzup taşlap Uygur xelqini tebeiy yoquluşqa elip baridiğan komenistik niqap astidiki Xitay maaripini uning orniğa desitip, milli maaripimizğa zor derijide ziyankeşlik qildi we ewlatlirimizni zehni quwiti ajiz meyiplarğa aylandurup qoydi.



Wetinimiz Şerqiy Türkistan Xitaylaning mustemlikisige ötken 200 yilğa yeqin waqit içide üzliksiz halda, Xitay paşisitlirining medeniyet jehette assilimatsiye qiliwitiş yaki arqida qaldurup yoqitiwetiş siyasitining tehdidige uçrap keldi.lekin emgekçan,eqil parasetlik xelqimiz güllengen qedimqi maaripimiz qaldurup ketken medeni yetning énirgiyisi bilen hazirğiçe mewjut bolup kelmekte.1880-yillardin 1950-yillarğiçe bolğan 100 yilğa yeqin waqit içide Xitaylar xelqimizni dunyada yüz beriwatqan elim-pen yéngiliqliri belen uçuruşuş,yéngi marip işlirini tereqqiy qilduruş pursitidin mehrum qilip kelgen bolsimu, xelqimiz eneniwi şekildiki diniy we foliklor hususiyitini alğan mehelliwi we ailiwi maaripni qoldin bermey ewlatlirini tebabet, qol- sanaet, qol- hünerwençilik,binakarliq,neqqaşliq,yeza-igilik, çarwiçiliq, ormançiliq, su inşahati, asteronomiye, sen'et, mu-zika, nahşa-ussul, soda-setiq, toqimiçiliq, soğaq yemeklik we içimliklerni işleş qatarliq kesiplerde özige has şekilde terbiyelep milliy medeniyitimiz tereqiyatining eneniwi izçilliqini saqlap kelgen idi. 1950-yildin kéyin Xitay komenstliri eneniwi maaripimizning orniğa atalmiş "yéngi maarip"ni dessetti.insaniyet tereqqiyat qanuniyitige uyğun bolmiğan mommunistik ilim-pen we dunya qarişi ming yilllap dawamlişip kelgen medeniyitimizni çetke qaqatti.uning üstige kominizimning kelengsiz, uzun qara toninning içige özidin başqa hemme nersini yekleydiğan Xitay tepekkur endizisi yoşurunğan idi. Xitaylar bu ikki nersini qural qilip bügünki künge kelgiçe bolğan 50 yildin köpraq waqit içide ewlatlirimizni özi bilgen qelipqa selip terbiylep, kütken mehsidige yételmigen bolsimu xelqimizni jahalet dewridin qélişmaydiğan derijidiki nadanliq patqiqiğa sörep kirdi.


Burunqi zamanlarda 2, 3 yil birer hüner kesipni özleştürüp bir tereptin milliy medeniyetning warisliriğa aylansa yene bir terptin özining pütün bir ayilisini iqtisadiy jehettin qamidap kétidiğan eqilliq Uyghur baliliri bügünki künde çong bolğançe ebgalişip, özininhg jeninimu özi baqalmaydiğan haletke çüşüp qaldi. Hemme adem ballirini hökümet orunlirida işlep az - tula kirim bolidiğan iqtisad bilen turmuşini qamidaydiğan şaraitqa ige qiliş üçün jenining bériçe intilidu. Emma bu "taley"ge erişeleydiğanlarning köpinçisi bir qeder hal ehwali yahşiraq bolğan şeher ahaliliri we yézilardiki öz xelqining halal qan terini şümiridiğan tiriktap emeldarlarning baliliri. Ularning baliliri oquş püttürse hökümet hizmet bermey qalsila özining eqil-parasiti we ügengen bilimige tayinip turmuş keçürelmeydu.çünki ügengen bilimliri oquş pütturgendin kéyin asasiy jehettin kérekke kelmeydu yaki uni işlitidiğan emili sorunni jemiyet küçliri teripidin hazirlaş imkaniyitige erişelmeydu.


Çünki Xitayning dölet qurulmisi teripidin lahiyelep çiqilğan bu quruluş ğayet zor bir biologiyilik sinaq meydaniğa, yaki bihuşlandurup ölturüş lageriğa tulimu ohşap kétidu.Hazir mutleq köp qismi çol bolğan wtinimiz Şerqiy Türkstanda adem yasaş imkaniyiti bolğan ekinzarlar özining normisidin neççe hesse köp ademni hayatliq muhiti belen temin étiwatidu. Buningğa qarimay Xitay hökumidi hedep köçmen yötkep, wetinimizning her jehettiki ekilogeylik tngpungliqiğa éğir tesir korsütip bir nanni on adem talişip yeydiğan qiyin halğa keltürüp qoydi. Bu ehwalning ma'aripqa çüşürgen bésimi nayiti küçlük boldi.


Xitaylarning nopusining uçqandek köpiyişi Xitay tilining Uygur tilini tebi'i halda téhmu çetke qéqişini, ma'arip jehettin terbiyilinişnig azğine imkaniyetlirini iqtisadiy we siyasiy jehettiki üstinlikidin paydilinip Xitay balilirining igiliwelişini keltürüp çiqardi. Bu hil ehwal Uyghur balilirining 95 % tining yesli, 23 % tining başlanğuç mektep, 27 % tining toluqsiz ottura mektep, 70 % tining toluq ottura mektep, 90 % tining aliy we ottura tehnikum terbiyesige 95 % tining köngüldikidek hizmetke toluq erişelmesligidin ebaret çidap turğili bolmaydiğan yaman aqiwtni keltürüpçiqardi.wetinimiz Şerqiy Türkistanda hazir sawatsizliqning nisbitimu nahayiti yoquri. Biz bilen ortaq muhitta yaşawatqan Xitaylarning ma'arip işliri tamamen buning eksiçe bolup, omumiy oquğuçilarning baslanğuç mektepte 34 % tini, toluqsiz ottura mektepte 46 % tini, toluq ottura mektepte 64 % tini, ottura téhnikumda 80%tini, aliy mekteplerde 95 % tini igelleydu. Uygurlardin başlanğuç mektepke kirgen omumiy oquğçining aran 5 % ti toluq ma'arip terbiye sige érişkini belen ularning aran 2.5 % tila hizmetke orunlişiş imkaniyitige ige bolalaydu. Bu 2.5 % balini terbiylep qatarğa qoşqiçe ata-anilar Xitaylarğa we yerlik emeldarlarğa tola para bérip iqtisadiy jehetttin éğir halsiraydu. Biz buningdin millitimizge kéliwatqn tehditning qançilek éğir ikenligini tesewwur qilalaymiz.


Yéqinqi yillardin buyan aliy mekteplerning oquş hirajitini hessilep köpeytkendin kéyin mutleq köp qismi iqtisadiy jehettin turmuşning adettiki hodddisidin çiqalmaydiğan haletke çüşüp qalğan xelqimiz balilirini hergizmu aliy mekteplerde oqutalmaydu. Emdi "açiqiçikam ölüptu, aq mazarğa kömüptu, yiğlaydiğan adem yoq, özi qopop yiğlaptu" degendek heme iş Xitaylarğa qalidğan boldi.Hazir qarayduian bolsaq eyni çağda dunyada xéli nami bar qimmetlik mitallarni pişşiqlap işleş, tömürçilik, kançiliq, toqumiçiliq, binakarliq, bizekçilik, tériqçiliq, tikküçilik, tire mehsulatlirini pişşiqlap işleş, hyla aram we şer quruluşi,mesçit we haniqa lahileş, yağaççiliq, çarwiçiliq, bağwençilik, mitalçiliq, tibabet, piliçilik, hosin tüzeş (satiraççiliq), yemeklik we içimlik pişşiqlap işleş, miskerçilik, zergerlik, gelemçilik, sanaet mehsulatlirini pişşiqlap işleş qatarliq biz üçün nandek, hawadek muhim bolğan igilik yaritidiğan janijan hüner kesiplirimiz nayiti pilanliq halda Xitaylar teripidin egiliwelindi yaki weyran boldi.ahirda heç işqa es qatmaydiğan atamiş yéngi maarip balilirimizning eng eqilliqlirini yoqarqi şekilde weyran qilğaqqa hazir herqandaq işta Xitayning qoliğa qaraydiğan, hetta qolimizda közni qamaşturğidk binakarliq hünirimiz turup Xitay salğan mesçitte ibadet qilidiğan, ölsek Xitay koliğan qebride yatidiğan haletke çüşüp qalduq.Xitay yüz yillap muşu ziminning bayliqida beyidi, tuz-süyide semiridi, dunya tarihida héçqandaq mustemlikiçi érişelmigen nersilerge Uygurning wetinidin érişti yana néme dep bizge bunçiwila öçmenlik qilidiğanliqini héç çüşengili bolmaydu.

Ular biz beş ming yilliq tarihqa ige dep ağzi kerilgüdek mahtiniduyu, adettiki puhraliri u yaqta tursun özlirini Xitay medeniyiting pişiwaliri dep mahtinidiğan alimlirimu medeniyet meselilirige yéngidin sawadi çiqqan ademçilekmu toğra muamileqilalmaydu. Çong keşpiyatlarniğu qilip insaniyetkiğu töhpe yaritalmang, adettiki ilmiy mesililergemu toğra qaraşqa petinalaydiğan birer yüreklik alim çiqmiğan bir qalaq milletke mustemlike bolup qalğanning derdi bu. Afriqiğa, Ottura Şeriqqe, Ottura Asiyağa, Şerqiy asiyağa, Ğerbiy Asiyağa qaraydiğan bolsaq Firansuzlarning, Engilizlarning, Nemıslarning, Ruslarning, Ispan we Portigallarning qaldurup ketken güzel haterilirini tapqili bolidu, ular yerlik milletler küçiyip kétip ularni başquralmay qelip emes Xitay dayim ağzidin çüşürmeydiğan, Xitayda hazirğiçe kem bolup kelgen medeniyetning belgüsi bolğan insanperwerlik, demokratiye, kişlik hoquq, barawerlik we milliy musteqqilliqa bolğan hörmet yüzisidin çiqip ketti.

Xitaylarning qandaq hüjeyridin tüzülgen janliq ikenlikini héç bilelmey qalduq. Eger ularning mingiside güzel bir öy tuğulup jahalet dewridiki yawayi mijez bolğan tajawuzçiliqtin qol üzse, ulardin biz Uygurlarğa şirin eslime bolğidek nime qalar. Ular bizning haterimizge mengülik lenet tamğisini bésip çiqip kétermu??!!Bu özlirini atalmiş medeniyet arqiliq haywanlardin periqlendürüp kéliwatqan bügünki zaman insanliri tarihidiki nime degen éçinişliq iş he?! Ötkende Afğanistanda bir butning yiqilip çüşkini sewebidin dunya tewrep ketti, emdi kélip bu hil medeniyetning yaratquçillri bolğan Uygurlarning yiqilip kétiwatqanliqiğa tewrepmu qoymaywatqan muşu medeniyetlik 21-esirdiki ténçliqni, insanperwerlikni, kişlik hoquqni söyidiğan insanlarmidu?!( wetendaşlarğa we kitaphanlarğa Şerqiy Türkistan medeniyiti heqqide oylinip béqiş hawale qilinidu)Xitaylar bu 50 yil içide özining Uygur xelqige mas kelmeydiğan medeniyet endizisini xelqimizge téngip, Uygur tarihida misli körülmigen tiragidiye medeniyet jehettiki orninni tolduriwalğili bolmaydiğan boşluq ( çekiniş)ni keltürüp çiqardi.


Emdi kélip 20 - esirde uçisiğa éği yoq iştan, putiğa çiğ çöruq tartip wetinimizge tilemçidek kirgen Xitaylar, zamaniwi qurallan'ğan milliy armiymiz aldidiki wehimilik tuyğullirini untup, Uygurlarni medeniyetsiz, qalaq, terorest , dep kemsitidiğan haletke kélip, xelqimizni siyasi we iqtisadiy jehetlerdin özini ongşiyalmaydiğan haletke keltürüp qoydi. Bir qisim Mungğul, Manju, Tibet qatarliqlarğa ohşaş ularğa singip ketken teqdirdimu bilinmeydiğan millet bolsaq assilimatsiye bolup haterjem ewladimizni köpeytip, Xitay bilen teng yaşatuq. Hélimu teliyimizge perwerdigar bizni yaratqanda başqa eriq, başqa medeniyet, başqa étiqat, başqa qan, başqa rayon alayidiligige ige qilip yaritiptiken.

Xitayğa qoşuldi, assilimatsiye boldi degenlik şallandi, nesli quridi we insanlarning şanliq medeniyet tarihidiki bir hil medeniyet endizisi maya medeniyitidek yoqaldi degenlik bolup qalidu. Dunyada nesli qurup kétiwatqan ösümlik we haywanatlarmu qutulduriweliniwatidu, xelqarada dölet tirorizimi destidin nesli qurup kétiş girdawiğa kélip qalğan ölsimu qéni Xitayning qéni belen bir ériqta éqişni istimeydiğan Uygur millitini bilidiğanlar héli bar, ularning bizning meselimizni jiddiy xelqara kün tertipke kirgüzmey hang weqip qarap turişida ejiba Xitayğa huşamet qiliş niyiti yaki unungdin qorquş hesiyati barmidu?! Yaki Xitay bilen birlişip bizni yoqitiwitiş pilani barmidu??!!Weyran bolğan xelqimiz 21- esirge dunyada adalet, heqqaniyet we tengrining bar yoqliqi heqqide oylinip, Xitaylar barliqqa keltüriwatqan zamaniwi medeniyetsizlik patqiqida umidsizlik bilen kirip keldi.6) Şerqiy Türkistan Xitaylar teripidin mustemlike qilinğandin kéyin Uygurlarning çet'eller bilen bolğan medeniy we iqtisadiy munasiwetliri nahayiti uzaq mezgil üzilip qaldi.Uygurlar tarihçilar, medeniyetşunaslar, milletşunaslar éytqandek miladining başliridila hazirqi zaman insanliri medeniyiting tüp alayidiligi bolğan, yipek yolini merkez qilğan medeniyet differensiyisi hadisssini şekillendürgen sinkiritik medeniyet tereqqiyati dewrige qedem qoyğan qedimiy medeniyetlik milletlerning biri. Bu medeniyet ejdatlirimizning yüksek eqil parasiti we başqa insan türkimliri bilen öz-ara üginiş we dostane bériş kéliş asasida barliqqa kelgen. U hergizmu işikni étiwelip, pütün dunyağa düşmenlik neziride qarap şekillengen Xitay medeniyitige ohşimaydu, unungda qedimqi misir, qedimqi babilun, qedimqi girik medeniyet-lirining tesiri küçlük. Bu medeniyet özi qedimdin tartip qoyuq alaqide bolup kelgen ğerip medeniyet deffrenseyisidin Xitaylar sewepidin mehrum qaldurulğan 200 yil içide bara- bara ajizlişip, bügünki halğa çüşüp qaldi. Bir qedimiy milletning beşiğa Xitaylar teripidin apiride qilinğan nurğunliğan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi sewepler bir milletni tarih sehnisidin pütünley yoq qiliwitilidiğan haletke çüşürülüp qoyuldi.Xelqimiz ezeldin ğerip medeniyiti belen qoyuq munasiwette bolup kelgen.

Uygur tarihidiki Şaman medeniyiti, Maniy medeniyiti, Budda medeniyiti, Hiristiyan medeniyiti, Islam medeniyiti we yerlik hususiyetke ige sopistk telimat qatarliq hadisilerning Uygurlarni merkez qilip yüz berişi, xelqimizning tarihtin buyan çet'eller bilen bolğan türlik bérip kelişirining mehsuli ikenlikini hemme adem etirap qilmay qalmaydu. Çet'eller bilen bolğan bu hil medeniyet almaşturuşni özining tereqqiy qi-liş, küçiyiş belwiği qilğan Uygur xelqi uzaqqa sozuliwatqan bu mustemlike yillirida u hil hoquqtin mehrum qalduruldi. Ilgirki yillarda biz dayim uçritip turidiğan Istambulda, Moskuwada , Misirda, Bağdatta, Dehlida, Rimda, Farijda öqğan ademken deydiğan qarisa ademning mesliki kélidiğan, zihni ötkür, bilimlik alimlirimizni emdi asan uçritalmaydiğan bolduq. Xitaylar pütün jemiyet miqyasida siyasiy jehettin yekleş, maarip qurulmisi jehettin yekleş, iqtisadiy qurulma jehettin yekleş, medeniyet jehettin yekleş, diniy ittiqat jehettin yekleş, til jehettin yekleş, hizmetke orunlişiş jehettin yekleş qatarliq meselilerni peyda qilip, çet ellerdin tereqqiyat, pen-tehnika yéngiliqlirini izdeşke, bu heqte oylaşqa, bu heqte izdinişke purset bermidi.Medeniyet enenisi jehettin heçqandaq ohşaşliqi bolmiğan Xitay medeniyiti arqiliq Uygur medeniyitini hergizmu runaq tapquzğili bolmaydiğanliqini bu neççe ming yilliq eçinişliq çong sehne esiri eniq qilip körsitip berdi.

Xitay medeniyiti belen Uygur medeniyiti birsi yene birsini çetke qaqidiğan,birsi yene birsining mewjutliqini inkar qilidiğan ikki medeniyet tipiğa wekillik qilidu.biz emdi bu nuqtini obdan tehlil qilip yğur inqilabi we Uygur medeniyiti tereqqiyatining küçlik nezeriysini turğuzup çiqmisaq bolmaydu.undaq qilmiğanda her bir adem harwini her bir terepke tartiydiğan kona teragedydin qutulalmaymiz.Türkiy xelqlerning jümlidin Uygur xelqining 6 ming yilliq küreş we medeniyet tarihi insan bilen hudani merkez qilğan pantezimliq biliş mentiqisini tepekür endizisi qilip, başqilar üçün behtiyar-hör kéliçek yaritişni çiqiş yoli qilğan tarih bolsa, Xitay milliti dawrang qiliwatqan atalmiş "5 ming yilliq medeniyet "hudasizliq bilen padişa merkezçiligidiki ratsionalizmliq biliş mentiqisini asas qilğan, başqilarğa waste tallimay üzliksiz ziyan séliştin ibaret "adem göşi qiymisi"endizisini tepiş heqqide izdiniş tarihidur.

Uygurlarning "Qutatqu bilig" degen meşhur esiri bilen Xitaylarning"36 tedbir"degen meşhur esiri bunung ruşen delili. Uygur tili bilen Xitay tili mana şundaq ikki hil tepekkur endizisige wekillik qilidu.bu hil tepekkur jehettin ohşimasliq Xitaydek bir ajiz milletning küçiyip hökmaran bolişini, Uygurdek bir jenggiwar milletning uning yenida barğançe ajizlap kétişini keltürüp çiqarğan.Uygur tili belen Xitay tili otturisidiki munasiwet qandaqtur insaniyet ehlaqiğa mas kélidiğan öz-ara çüşininş, öz-ara öginiş, öz-ara dostluq, öz-ara medeniyet almaşturuş üstige qurulğan bolmastin mustemlike qiliş we mustemlike böluşqa qarşi turuş üçün üzliksiz élip bérilğan 5 ming yilliq qanliq küreş üstige qurulğan munasiwettur. Buni dayim esimizde çing saqlişimiz kérek.
Izahat
__________________
Bulardin bashqa kitapning yene 4- Ruslarning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi, 5- Türklerning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisigetutqan pozitsiyesi meselisi, 6-Özbeklerning Uygurlar we Uygur tili medeniyt hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi, 7- Qazaqlarning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyasi meselisi,8-QirğizlarningUygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi we 9-Uygurlarning Xitaylar we Xitay tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyisi meselisi qatarliq temilarda bayan qilinghan qisimliri metbuatqa E-poshtidin yollash jeryanida yütüp ketken bolup, alla xalisa kitapxanlarning hozurigha kelgüside sunush üchün tirishimiz.
___________K.ATAHAN
Iyul,2002-yil Germaniye