Korash Atahan
1 - muqeddime:
Uyghur tili dunyada eng çong til dep hésapliniwatqan Héndi- Awropa tili, Islawiyan tili, Semiti tilliri we Xen-Zang tili qatarliqlar bilen bir qatarda turidiğan Türk til séstimisining merkizi dealikti bolup, bizning biwaste ejdatlirimiz hésaplinidiğan Sak, Tuhar, Soğdiy, Hun, Türk we Uyghur dewirlirini baştin keçürüp medeniyet güllengen Qarahanlar Impériyesi dewrige kelgende toluq mukemmellişip, dunyadiki nopuzluq tillarning birige aylanğan. Uyghur tili şu tillarda yézilğan medeniny miraslirining qedimiyligi we köpligi jehette başqa herqandaq til bilen selişturğanda ( barliq Türkiy millet tilliriğa wakaliten) aldinqi qatarda turidiğan büyük tillarning biridur.
Men Allaning iradisi bilen 1985-yili Qumul rayonida, 1986-yili Sanji rayonida, 1987- yilidin 1990- yiliğiçe Artuş rayonida, 1993-yili aqsu rayonida, 1995-yili Böretala hem Çöçek rayonida, 1998-yili Turpan rayonida, 1999-yili Ili-Altay rayonida, 2000-yili Korla rayonida, 2001-yili Qeşqer hem Hotenge tewe bir qisim rayonlarda, 2002-yili Almuta, Taldiqorğan rayonlirida ( bézi rayonlarğa bu jeryanda bir qançe qétim barğan ehwallarmu boldi.) jemiyet we til tekşürüş pursitige ige boldum, hem birqançe qétim ziyalilar we ottura-başlanğuç, aliy- ottura téhnikum mekteplirining oqutquçi-oquğuçiliri arisida millitimizning hazirqi zamandiki teqdiri we medeniyet mesililiri heqqide liksiye sözlep bérişke teklip qilindim. Bu jeryanda xelqimizdin nurğun nersilerni ügendim we qimmetlik materiallarğa ériştim.Men qeyergila barmay xelqimizning milliy musteqqilliqe bolğan küçlük intilişlirini, dunyadiki herqandaq bir hör milletke ohşaş şekilde mewjut bolup turuş üçün özlirining heq-hoquqliri üstide izdiniwatqanliqini, Şerqiy Türkistanğa bolğan hojayinliq éngining zamaniwi şekillerde yüksiliwatqanliqini kördüm.
Yette su wadisida bolsa Türk, Qazaq, Özbek, Qirğiz , Tatar, Türkmen, Çeçen qatarliq qérindaşlirimizning Uyghur xelqi bilen birlikte Uygur millitning teğdiri we milliy azatliq küreşlirige qiziqiwatqanliqini kördim we bu hil rialliqtin bekla söyündüm.Men qatnaşqan herqandaq ammiwi we adettiki sorunlarda Uygur tili we Uyghurlarning til (qérindaşliq) munasiwetliri heqqidiki munaziriler diqqitimni bekraq özige tartti. qérindaşlirimizning köpinçisining bu mesililer heqqidiki köz qaraşliri toğra bolsimu, bezillirining bu heqtiki çüşençillirining taza köngüldikidek emesli-gini hés qildim. Nurğun suallar soraldi, bezilirige jawap berdim, bezilirige ijtimayi we siyasiy şert-şarayitlarning yar bermesligi hem sewiyemning çeklikligi tüpeylidin qanaetlinerlik jawap bérelmey qalğan idim. Uygur tili we Uygurlarning til munasiwetliri heqqide kişilerning oylaydiğanliri her hil iken, qérindaşlirimizning bu heqte ortaq çüşençige kélişi milliy medeniyitimizning we milliy musteqqilliq küreşlirimizning tereqqiyati üçün paydiliq elbette. Şundaq bolğaçqa waqit teqezzasi tüpeylidin sewiyemning hem materiyal menbelirimning yéterlik bolmasliqidek qiyinçiliqlar aldida tohtap qalmay, bir kün bolsimu baldurraq bu mesililer heqqidiki köz qaraşlirimizni birlikke keltürüş üçün orunup béqiş meqsidide, bu maqalini muddettin burun yézişqa toğra keldi.
2 - Uygurlar We Uygur Tili Medeniyet Hadisisi Heqqide Omumiy Bayan:
Yiraq qedimqi zamandiki ejdatlirimiz miladidin burunqi 27-esirlerdin başlap, ularni özlirini küçlük reqibi dep sanap kelgen Xitay, Iran we Girik menbeliride ox-şimiğan şekiller bilen yeni "Sak", "Turan", "Tuhar", "Hun", "Ugurdas", "Küy-Di" degen namlarda atilip kelgen.Ular özlirining yiraq qedimqi ejdatliridin tartip Tengri tağliri, Altay tağliri, Qaraqurum tağliri etraplorini makan tutup bezide ortaq hakimiyet bayriqi astiğa birleşse, bezide tarqaq halettiki ittipaqdaş begliklerning bayriqi astida yaşap Uyghur tili medeniyet hadissini merkez qilğan halda özlirining seltenetlik tarihi we parlaq medeniyitini yaratqan.
Bizgiçe yitip kelgen yazma yadikariqlarning içide ejdatlirimizning miladidin kéyinki tarihini yorutup beridiğanliri bir qeder köp we nisbiten tepsilirek bolup bu jeryanda ularning Sak, Tuhar, Turan, Hun, dewirliridiki selteniti qismen ajizliğan bolsimu yenila özlirining jenggiwarliqini saqlap qalğan we miladiy 5- esirdin ta hazirğiçe bolğan jeryanda Sak, Turan, Hun ittipaqlirida beglik halette yaşap kelgen nurğun içkiy we taşqiy Türk qebililirini Uygur tili we yéziqi asasida toluq birleştürüp, seriq deryaning şimali we Tengri teğining jenup we şimalliridiki begliklerni öz içige alğan büyük Uygur orhun döliti (M745- M840), Kengsu (Şerqiy) Uygur döliti (M846-M1226), Iddiqut Uygur doliti (M845- M1368), Uygur Qara Hanlar döliti (M848-M1212), Uygur Çağitay döliti (M1227-M1506), Uygur Seidiye hanliqi (M1506-M1682), Uyghur Hojilar döliti (M1688-M1863), Ili Uygur Sultanliqi (M1869-M1880), Uyghur Yette Şeher Hanliqi (M1863-M1878) qatarliq döletlerni we Şerqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti (1933-yili), Şerqiy Türkistan Jumhuriyiti (1944-yili) qatarliq dölet we hakimiyetlerni qurğan.Uyghur (Oğuz) ibarisi miladidin xélila burunqi dewirlerdiki Hun qoşunlirining Xitay rayonliriğa qarita élip barğan üzlüksiz herbiy yürüşliri, Seddiy Iskenderning şeriqqe qilğan istilasi , Atilla başçiliğidiki bir bölük ejdatlirimizning Yawropağa keng-kölemde köçişi bayan qilinğan tarihiy materiallarda, insanlarning baliliq dewirlirining qimmetlik guwaçisi bolğan meşhur medeniy miraslirimizning biri "Oğuzname" epsanisida we Mehmut Qeşqirining" Türkiy tillar dewani" da resmiy ijtimayi we siyasiy itnik terkip süpitide haterlengen.
Great Uyghur Languege Area
Uyghur (Oğuz)lar eslide tarihta Sak, Tuhar, Soğdiy, Hun, Uyghur degen namlar bilen atilip kelgen Türk itipaqi içidiki bir qebilining nami bolup, u tarihiy menbelerde Toqquz Oğuz - On Uyghur degen nam belen meşur.
Bu nam miladiy 8-esirge kelgiçe bezide küçiyip pütkül Türk ittipaqidiki bir qisim qebililerning ortaq nami süpitide qollunilğan bolsa, bezide ajizlap Uygur (Oğuz) qebililirining içkiy ittipaqining omumiy nami süpitide qollunilğan. Uyghurlar tarihçilar teripidin insaniyet tarihidiki eng küçlük demokirattik döletlerning biri dep qarilip kéliwatqan miladiy 745-yili qurulğan Urhun Uyghur hanliqining taza güllengen dewirlirige kelgende barliq Türk qebililirini kök bayraq astiğa birleştürüp, Türkiy xelqler tillirining Uyghur tili asasida birlikke kelişi we qeiplişişidin ibaret birinçi qétimliq medeniyet tereqqiyati basquçini baştin keçürgen bolsa, 9-esirge kelgende Tengri tağliri, Qaraqurum tağliri we Altay tağliri wadilirini merkez qilğan halda mildiy 840-yillarning aldi keynide qurulup, miladiy 1368 - yiliğiçe dawam qilğan Idiqut Uyghur hanliqi, miladiy 1226 - yiliğiçe dawam qilğan Şerqiy Uyghur doliti (Kengsu Uyghur hanliqi), miladiy 1212-yiliğiçe (?) dawam qilğanUyghur Qara Hanlar hanliqi qatarliq itipaqdaş üç çong küçlük döletni qurup, yer yüzidiki Uygur ziminlirini toluq birlikke keltürüp Türkiy xelqlerni Uyghur medeniyiti asasida birleştürüp, Türk medeniyet tarihidiki ikkinçi qétimliq ğayet zor medeniyet hadisisini şekillendürgen.
Şeriqte beringi boğuzidin ğeripte Ege dengiziğiçe (AGAISCHES MEER) bolğan Şerqiy şimaldin ğerbiy jenupqa qiypaş sozulup yatqan çeksiz ketken bu ana zimindiki mutleq köp sanliq kişilerning bügünki dewirde azdur-köptrur şiwe perqini hésapqa almiğanda bir tilda sözleş hadissining şekillinişini, biz yoqurda tilğa alğan töt çong Uyghur döletning qurulişidin ibaret tarihiy arqa körüniştin ayrip qariğili bolmaydu. Uyghur tarihidiki zor weqelerning biri yisaplinidiğan miladiy 1227-yili Mungğullar teripidin qurulup, 1369-yiliğiçe Uyghur medeniyiti teripidin pütünley assilimatsiya qiliwitilgen Çağitay Uyghur hanliqi gerçe üzliksiz güllinip kéliwatqan Uyghur medeniyitini téhimu yükseldürüşke töhpe qoşqan bolsimu, Uygur rayonidiki milliy terkipning özgirip, ortaq namdiki bir milletning Uyhgur, Özbek, Türkmen, Ezherbeyjan, Qazaq, Qirğiz qatarluq milletlerge parçilinip kétiştek aççiq aqiwetni keltürüp çiqarğini yetmigendek, Rus we Xitay mustemlikisining barğançe küçiyişi bu rayondiki milletlerning milliy terkiwini téhimu murekkepleştürüp Tatar, Qara qalpaq, Altay, Başqurt, Çiçen, Yaqut, Hakas, Qara çay qatarliq bir qatar itnik goruppilarni keltürüp çiqardi. Hemmidin külkilik bolğini paşisitlarning Şerqiy Türkistandiki Uyghur namidiki Yiltizi küçlik milletni Uyghur, Tarançi, Türkmen, Qirğiz degendek bir qatar uşşaq namlarğa parçiliwetmekke orunğanliqi bolup, mustemlikiçilerning bu yaman niyiti Türk xelqining ğolluq yiltizi merkezlik olturaqlaşqan bu rayonda emelge aşmay qaldi.Hala bügünki künge kelgende yoqarqi rayonlarda yaşawatqan qérindaşlirimizning beziliri taşqi mustemlikiçilikning ijadiyiti bilen özlirini ayrim millet dep sanap musteqqil döletlirini qurdi yene beziliri türlik siyasi we ijtimaiyi sewepler bilen yat hem qérindaş milletlerge singip ketken bolsimu Uyghur xelqi nimişqidur hazirğiçe ularni ayrim millet qatarida körmey, mustemlikide qalğan dölitining naminimu ularning ortaq nami bilen" Şerqiy Türkistan"dep atap kelmekte. Neme üçün bundaq bolişini bir tereptin milletşunasliq, tarihşunasliq, arhioligiyeşunasliq nuqtiliridin téhiçe aşkarilanmiğan sirlar keltürüp çiqarğan bolsa yene bir tereptin Xitay hem Rus mustemlikiçilirining Türklerni baş kötürgüzmesliktin ibaret yaman ğerizi we dunya siyasi atmospirasining Türkler üçün bolupmu Uyghur xelqi üçün paydisiz boliwatqanliğidin ibaret bir qatar yaman aqiwetler keltürüp çiqarğan.Uyghurlarning 14-, 15-esirlerdin kéyinki siyasiy jehette bara-bara ajizlişişiğa egişip, Türk ziminlirida Xitay we Ruslarning" töhpisi" bilen tar dialikitlarni merkez qilğan bir qisim milletler şekillinişke başlidi. Bu milletlerning beziliri téhi mustemlikiçilerning Türklerni parçilap yoqitiwétiş üçün qoyğan haqaretlik namlarni millet nami süpitide qubul qilğan bolsa , yene beziliri hetta tar mehlliwi isimlarni, yer jay namlirini, özliridin çiqqan rayon harakterliq meşhur şehislerning atlirini we melum bir yurt kişilirining leqemlirini millet nami süpitide qubul qildi. Neççe ming yillardin beri ular bilen teqdirdaş bolup hazirqi Russiye, Qazaqistan, Özbekistan, Qirğizistan, Türkmenistan, Ezherbeyjan, Tajikistan, Afğanistan, Hindistan, Pakistan, Iran, Iraq, Türkiye qatarliq döletlerde yaşap kelgen Uygurlar tarihning rehimsiz buran çapqunlirida qattiq yekleş, we qirğinçiliqqa uçrap bir qisim yerlik yat we qérindaş milletlerge qoşulup kétip, Uyghur tarihidiki birinçi qétim Şerqiy hunlarning bir böligining asiyadiki seriq tenlik milletlerge, ikkinçi qétim ğerbiy hunlarning bir böligining wengir,pin, bulğar namida Yawropaliqlarğa ,üçünçi qétim Şerqiy Uygurlarning mutleq köp qismining Xitaylarğa assilimat-siye bolup kétişidin kéyinki törtinçi qétimliq başqilarğa assilimatsiya bolup kétiştek eğir tiragidiyeni téhi yéngila baştin keçürdi we baştin keçüriwatidu.Qehriman Uyghur xelqi neççe ming yillardin beri özliri bilen birge yaşap kelgen qérindaş milletlerni özlirining issiq qanliri bedilige yat milletlerning türlik horluqliridin saqlaş yolida eğir bedellerni tölep kelmekte.bugünki künge kelgende buni qérindaş milletlerning hakimiyet üstidiki hökimetliri bilmeslikke seliwatqini bilen ularning xelqi obdan çüşinidu, ular Ruslardin musteqilliqni qalqan qilip, Xitaydin Uygurni qalqan qilip qutulduq dep çöçirni ham sanawatidu, Uyghur kilassik medeniyitini talişing dese ejdadimning balisi köpiyip kétidu, Uyghurning béşiğa kün çüşti dese br siqim teriqtek hemmisi çeçilip kétidu.Uyghurlarning Tükiy milletlergewdisidiki asaliq bir terkip ikenligini,bügün Uyghurning beşiğa kelgen künning etila özlirining beşiğa kelidiğanliqini taza öylap yetelmeywatidu.
Biz Türkler tarihtiki burnimizning uçinila köridiğan nadanliqimizni we bir işqa asan hayajanlinip, asan untup qalidiğan tenteklikimizni taşlimisaq bolmayti.Uyghurlar hazir Uyghur tili arqiliq biz yoqirda sanap ötken mutleq köp sanliq döletlerde we bir qisim döletlerdiki Türuk rayonlirida huddi öz ana yurtida turğandek hesiyatta yaşawatidu we u jaylarning tereqqiyatiğa özlirining eqil parasiti we emgek miwillirini teğdim qiliwatidu.çünki buning inkar qilğili bolmaydiğan tarihi asasi bar elbette. lekin bir qisim qérindaş milletlirimizning hökimetlirining bir nan tepipla ögzige çiqip dap çalidiğan, kiçikkine menpietni dep qérindişini satidiğan Uyghur kim, men kim demey uzaq esirlik milliy menpietlirimizge ziyankeşlik qilidiğan qilmişliri kişini epsuslandurmay qalmaydu we çongqur oyğa salidu.
Bügünki dewir Uyghurlirining dunyağa tarqilip olturaqlişişi tarihtiki herqandaq bir dewirge nisbiten keng we murekep bolup, ular Ottura Asiyaning Uyghurdin ibaret itnik gorupqa mensup boluşqa tegişlik rayonlirida bolupmu Şerqiy Türkistan rayonida toplişip yaşiğandin başqa Qazaqistan, Özbekistan, Qirğizistan, Türkiye qatarliq döleterde bir qeder ziç, Austiraliye, Amerika, Germaniye, Kanada, Shiwetsiye, Bélgiye, Gollandiye, Shiwitsariye, Engiliye, Norwegiye Wengiriye, Russiye, Pakistan, Saudi Erebistan, Mongğuliye, Afğanistan, Iran, Türkmenistan, Erep Birleşme Helipiligi, Misir we Xitay qatarliq döletlerde tarqaq, muqim we nisbiy muqim halette yaşaydu. Bu rayon we döletlerde Uyghurlar Uyghur tilidin başqa Türk, Engiliz, German, Firansuz, Erep, Ordu, Paris, Rus we Xitay tillirini işlitip yaşaydu. Uyghur tilining yoqarqi tillar bilen bolğan munasiwetliri murekkep tarihiy we siyasi arqa körünişlerge ige bolup, bu hil realliq Uyghur tili we Uyghur tili munasiwetlirini murekkepleştüriwetti we nöwette tetqiq qilişimizğa erziydiğan muhim timilarning birige aylandurup qoydi.Uyghurlar tarihtin buyan nurğun milletler bilen ténç, ittipaq halda bille yaşaş jeryanida ğerip we şeriqning medeniyet almaşturuş işlirida köwrüklük rol oynap keldi we yepek yoli medeniyitining güllengen dewrini yaratti. Ejdatlirimizning bizgiçe qaldueup ketken muzika, tibabet, déhqançiliq, çarwiçiliq, toqumiçiliq, qol hünerwençiliq, binakarliq, qol sanaet, soda, maarip, edebiyat, tarih, teswiri senet, folklor, astironomiye we pelesepe heqqidiki alemşumu miraslirini Uyghur tilining mukemmel tereqiyatidin ayrip qariğili bolmaydu. Şungimu Uyghur tilida dunyadiki küçlük medeniyetlik tillarning türlik alahidilikliri ipadilinip turidu. Uygur tili özining tereqiyati dawamida Hindi-Yawropa, Eerep, Paris, Rus - Islawéyan tilliridin ilmiy we penniy atalğularni qobul qilip, özining medeniyet siğimçanliqini aşurup kelgen. Bu hadise qandaqtur bir qisim çala sawat kişiler éytqandek Uyghur tilining zeiplişişi bolmastin belki dunyawi küçlik til qataridiki tillarning biri ikenligini ispatlaydu. Bu hergizmu ğeyri tebi'i şekilde zorawanliq wastisi bilen emes, medeniyet tereqqiyatining ihtiyajidin kélip çiqqan ijabiy hadisidur. Uyghur tarihiğa nezer salsaq ejdatlirimiz medeniyet tereqqiyati jeryanida özi tohtimay tirikişip turğan şeriq bilen emes ğerip bilen alahide küçlük medeniyet munasiwiti ornatqliqini körimiz.bunungdin Uyghur medeniyet tepekkur endizisining şerqçe emes ğeripçe medeniyet tepekkur endizisige yatidiğanliqi roşen çiqip turidu. Mana bu Xitay bilen gépimizning neme üçün bir yerdin çiqmaydiğanliqi, nime üçün Xitayning Uyghurlarni Manjularni, Mungğullarni, Juangzularni assilimatsiye qilğandek ungay assilimatsiye qilalmasliqining, Uyghur tilining, Uyghur medeniyitining, Uyghur millitining şunçe ajizlişip ketken turuqluq yene nime üçün yoqalmaydiğanliqining siri. Mana bu Xitayning "Şerqiy Türkistan ezeldin bizning ziminimiz idi" dégen sözining qip qizil öydurma ikenligini ispatlap turidiğan polattek pakit. Mana bu xelq'aradiki dostarni küldürüp düşmenlerni yiğlitidiğan Uyghur milliti we Uyghur tili meselisi.Öz- ara hoşna olturğan milletlerning Ottura Asiyeda herqandaq munasiwetning bolmasliqi peqet mumkin emes, bundaq munasiwetlerning bolişi hergizmu bu milletlerning teqdirdaşliq munasiwetini békitip bermeydu, bu munasiwetler murekkep arqa körinişke ige bolup, bu hil hadise til, medeniyet, érq, tarih, din, juğrapiye, siyaset, iqtisat mesililirige bérip çetilidu. Nupusning az köp bolişi bir milletning uluq yaki uluq emesligini körsütip berelmigendek, bir milletning omumiy medeniyet sapasining yoquri töwen bolişimu u milletning dölitining bar yoqliqi belen ölçenmeydu. Uyghur milliti Xitay we Xitay mustemlikiside yaşawatqan başqa milletlerge we bir qisim musteqqil döliti bar bolğan milletlerge sélişturğanda medeniyet sapasi jehette alahide üstin turidiğan aldinqi qatardiki milletlerning biri.bundaq bolişini, tarihta qu-rulğan neçe on qétimliq musteqil döletlirimiznning ma'arip we medeniyet işlirini ewllatmu-ewlat güllendürüp kelgenligi, ejdatlardin bizgiçe miras qalğan meripet- perwerlik iddiysi, mol we renggareng bolğan medeniyet miraslirimiz, medeniy ang jehettiki irisiyetçanliqimiz we mewjut bolup turuş yolida élip barğan medeniyet sahesidiki her türlik izdininşlirimiz keltürüp çiqarğan. Biz töwende xelqimiz, qérindaşlirimiz we dostlirimiz qiziqiwatqan bir qançe nuqtidin Uyghur tili we Uyghurlarning til munasiwetliri heqqide qisqiçe muhakime élip barimiz hem şu munasiwet bilen xelqaradiki Uyghur medeniyet tetqiqati belen şuğuliniwatqan kesipdaslarni bu mesile üstide izlinip béqişqa teklip qilimiz...
3- Xitaylarning Uyghurlar We Uyghur Tili Medeniyet Hadisisige Tutqan Pozitsiyesi Mesililiri:
Xitaylarning qedimqi kitaplirida ejdatlirimiz ezeldin tartip yaşap kelgen ana wetinimiz Şerqiy Türkstan bezide ğayiwi jennet, periştiler makani, şirin çüş dunyasi qilip teswirlense, bezide özidin küçlüklerni süpetleydiğan alwastilar dunyasi, jinlar makani dep teswirlinip kelgen. Bu hadisidin Xitaylarning Şerqiy Türkistanğa nime üçün rodipaydek çaplişiwalidiğanliqining tarihi asasini we Xitaylarning Şerqiy Türkistanni mustemlikisige aylanduriwéliş ham hiyalining neççe ming yilliq yiltizini tapqili bolidu. Miladidin neççe ming yil burun Xitaylar bir millet bolup uyuşuştin héli ilgirila ejdatlirimiz birlikke kelgen zor bir itnik terkip süpitide dunya tarih sehnisige çiqqan, hem üzining medeniyet endizisini dunyağa keltürgen.Tarihimizdiki numusluq 1884 - yil Xitayning neççe ming yilliq Şerqiy Türkistanni yutiwéliştin ibaret tajawuzçiliq pilanining emelge éşiş muqeddimisi bolup qaldi.Xitaylar şu yillardin tartip pilanliq, mehsetlik halda körinişte çandurmay emiliyette qedemmu qedem ilgirilep, konisining izini yéngsi bésip, 1949-yilğa kelgende wetinimizni resmiy şekilde işğal qiliwaldi ("közge ilmiğan putqa çumaq"degendek Xitaylarning bésip kirişige başta irengşimiduq, isimizni tapqan çéğimizda işlirimiz bes müşkülleşti.
Biz dunyaning qeyirigila barmayli öz wetenimizge qayitip kélidiğan millet bolğaçqa," ularnimu şundaq qilidiğan insanlardu, çuqum qaytip kétidu" dep oylap qalduq, közni yumup açqiçe Yang Zingşin, Jin Shurin, Shing Shisey, Gomindang dewirliri ötüp kétip, Kommunist Xitay mustemlikisi dawamlişiwatidu. Birsi kélip dinni qoyiwetip bizni aldisa, birsi kélip bir qançe türlik alwang -yasaqni emeldin qaldurup bizni aldidi, birsi kélip yéngi ma'aripni yolğa qoyup bizni aldisa, birsi kélip bay kembiğel barawer dep bizni aldidi. Hemmisi uzaq ötmey gepidin yéniwelip, xelqimizning béşiğa tümen séwdalarni keltürdi. Biz bu qara niyet milletning wetinini, öz yurtini, hetta ata-buwisinimu séğinmaydiğanliqini, mingisining qurulmisida haşaretlerning piziologiylik alahiliki barliqini bilelmey qalduq. Mana bu bizning Xitaydek bir ajiz milletke yem bolup kétiwatqanliqimizning siri.) we özining mustemlikiçilik ornini bara-bara mustekemliwaldi. Biz yuqirda saniğan aldinqi 4 hakimiyet wetinimizni herbiy konturul qilişni asas qilip, memuriyetni xelqimizning quli arqiliq başqurup kelgeçke, Xitaylar wetinimizni toluq mustemlikisige aylanduruwélişta melum qiyinçiliqlarğa uçrap kelgen idi. Shunga bu dewirlerlerde Xitay köçmenlirining wetinimizge éqip kirişi nisbiten az bolğaçqa 1949 - yilğiçe bolğan 65 yil içide Xitaylarning Şerqiy Türkistan omumiy ahaliside igiligen nisbiti 4 % din---6 % giçe bolğan hem tilimizğa héçqandaq tehdit élip kelelmigen idi. Ağzida démokiratiyeni, erkinlikni, barawelikni dawrang sélip, milliy azatliq armiymizni quralsizlandurğiçe bolğan ariliqta "biz xelqning çakiri, ol disenglar ölimiz, tiril desenglar tirilimiz, yuyidiğan kiringlar barmu" , "silerge zulum salğan Gomindangçilarni tazilap bolupla 3 yildin 5 yil - ğiçe bolğan ariliqta wetininglardin çiqip kétimiz" dep milliy armiymiz qural taşliğan haman, her 3 yilğa birdin toğra kélidiğan paşistik herketlerni élip bérip, inqilabçilirimizni qirğin qilip, 2002- yilğiçe bolğan qisqiğine 50 yil içide zeherlik teşwiqat bilen xelqimizni huşsizlandurup, millitimizning iradisini ajizlaşturdi hem wetinimizdiki Xitay nopusini 54%ge yetküziwaldi. Bu san millitimizning hem milliy til yeziqimizning mewjut bolup turişiğa eğir tehdit élip keldi.Xitaylar 1800-yillarning ahiridiki Uyghurlarda uzaqqa sozulğan diniy tepriqiçiliq zidiyitidin paydilinip, Şerqiy Türkistanğa putini tiqiwalğan idi.
Bu yillarda xelqimiz musteqilliq, ténçliq we haterjemlik üçün köp qan tökti. Inqilabning miwisi birge bolsa içkiy ittipaqsizliqning qurbani bolup ketti, birge bolsa islam dinini özige niqap qiliwalğan yaman niyettiki kişiler teripidin igiliniwélindi yene birge bolsa teşkili apparatlarning meniwi jehettiki namratliqi, siyasi jehettiki iqtidarsizliqi tüpeylidin gumran bolup uzaq put térep turalmidi. Xelqimiz derijidin taşqiri bedel tölidi, tohtap qalmay esirlep dawamlaşqan ahiri çiqmaydiğan qurban bérişlerdin zirikti weyran bolğan medeniy ma'arip, edebiyat-senet, déhqançiliq, çarwiçiliq, qol-hünerwençilik, soda - sanaet işlirini eslige keltürüş üçün ténçliqqa muhtaj boldi. Batur tengriquttek, Atilladek, Bökihandek, Pantekindek, Sultan Satuq Buğrahandek milletning qol-puti we eqli- huşini teng herketke keltüreleydiğan qomandanlarning qedri öteldi. Qattiq ümidsizlik içide qalğan xelqimiz ularni qan yiğlap turup yad etti, ahiri ténçliq üçün hakimiyetni bedel töleşke mejbur bolup, derehni içidin yep tügitiwitidiğan quruttek hususiyetke ige, ata düşmini Xitay millitining hökmaranliqini, aqiwetning muşundaq yaman bolidiğanliqini bilip turup amalsiz qubul qildi. Qan-yaşliq tarihimiz yézilişqa başlidi, Xitayning ming yillap kütken umidliri riyalliqqa aylandi.
1949-yilğiçe bolğan ariliqta birinçidin Xitaylarning nopusi az, ikkinçidin Uyghurlar Xitay tilini, Xitaylar Uyghhur tilini ançe bilmigeçke Xitaylar xelqimizge özlirining milliy mewjutliqini ançe hés qilduralmiğan idi. Xelqimiz körinişte özi bilen héçqandaq menpe'et toqunişi yoqtek bilin'gen Xitaylarni, huddi etiyaz kelse uçup kétidiğan pesil quşliridek hés qilip, bügünki künge kelgende barliq insaniy hoquqlirimizning ular teripidin depsende bolidiğanliqini toluq oylap yetelmidi yaki oylap yetkenler bek az boldi, şundaqla çong xelq'ara weziyetmu biz üçün keyni keynidin paydisiz boliwerdi. Xitaylar bu pursetni çing tutup, Uyghur tilining tesir dairisini ajizlaşturuşni millitimizni assilimatsiye qiliwetişning deslepki qedimi qildi.buning ipadisi mundaq tereplerde körüldi. 1) Wetinimiz Şerqiy Türkistan Xitay mustemlikisige ötkendin kéyin Xitaylar Uyghurlarning medeniyet we inqilab jehettiki immonit küçini ajizlaşturiwetti.Şerqiy Türkistanda hakimiyet beşiğa çiqqan Xitaylar uzaq esirlep tar, bikinme, qalaq halette yaşap kelgen, bir waqliq tamaq üçün inqilabqa qatnaşqan tüwen qatlam namratlar sinipiğa mensup medeniyetsiz kişiler bolğaçqa, ular hakimiyet béşiğa çiqqandin kéyin medeniyet işliriğa köngül bölmidi. Hedep maddiy menpe'et qoğluşup, pursetni çing tutup iqtisad topliwélişning, xelqimizdin türlik usullar bilen bayliq ündüriwélişning koyida boldi.
80-yilğiçe bolğan 30 yil içide bezide mektep we mederislirimizni taqap, bezide mesçit-haniqalirimizni çeqip, bezide kitaplirimizni köydürüp, 40-yillarda yétişip çiqqan wetenperwer zyalilirimizni "milletçi unsur", "eksil inqilabçi" , "çet'elge bağlanğan hayin" , "burjuaziyining gumaştisi","yerlik milletçi","kapitalizim yoliğa mangğan ziyandaş" , "sésiq buzğunçi" digen külkilik hem tiragidiylik qalpaqlar bilen jazalap qirip tügetti.şundaq qilip musteqqil yaşaş iqtidarimizğa orninni tolduriwalğusiz ziyan saldi.Şerqiy Türkistan mommunist Xitaylarning mustemlikisige ötkendin kéyin tunji qilip, islam bayriqi astida qoğdap kelingen neççe ming yilliq medeniyitimizni" insanlarning mingisini zeherleydiğan qural" dep tetür teşwiq qilip, taki hazirğa kelgüçe ejdatlirimizdin bizgiçe yétip kelgen mol asare étiqilirimiz we medeniyet yadikarliqlirimizni köydürüp hem buzup çeqip, millitimizni yoqutuwetiştin ibaret zeherhende niyitining tiğ uçini Uyghur tili medeniyet hadisisiğa qaratti.
Toluqsiz melumatlarğa asaslanğanda ejdatlirimiz qurğan neççe qétimliq padişahliqning payitehti bolğan qedimiy şeher Qeşqer şeheridila 1966-yilidin 1976-yilğiçe bolğan qisqiğine 10 yil waqitta 10 milyon parçidin artuq budda medeniyiti, qedimqi girik-yunan pelesepisi, islam medeniyiti, Uyghur tibabiti tilşunasliq, şérriyet, xelq éğiz edebiyati, déhqançiliq, çarwiçiliq, qol-hünerwençilik we pen-tehnikiğa ayit qedimi yéziqimizdiki qol yazmilarni köydüriwetti. Arqa arqidin köydürilgen kitaplarning köplikidin kökke kötirilgen is tüteklerning qoyuqliqidin kün nuri tosulup qelip, hepte-heptilep etrapni qarangğuçiliq qaplap ketkenlikini ata-animiz hazirğiçe sözlep yüriydu. Hazir birsi 20-esirning 70 -, 80-yillirida dunyaning melum bir yeride muşundaq hadise bolğan, bu hil medeniyet térorizimi u jayda hélimu dawamlişiwatidu, dese kimmu işinidu?! Mana biz işinimiz, öz közimiz bilen qan yiğlap turup, milliy medeniyitining Xitaylar teripidin weyran bolup kétiwatqanliqini körgen Şerqiy Türkistan xelqi işinidu. Eger tereqqiy qilğan Amerikidek bir dölette bir telwe çiqip eşundaq kitap köydürse, ziyalilarni, alimlarni qirip tügetse, medeniyet orunlirini weyran qilsa u dölet qandaq orunğa çüşüp qalar?! Dunya jamaetçiligining medeniy angğa ige, başqilardek téroristik wastilar bilen bolsimu özini qoğdaşni rawa körmeydiğan, insanlarğa dostane muamile qilip barğançe ajizlap kétiwatqan, bügünki künde bolsimu az tola mewjutliqini saqlap qalğan, barliq insaniy hoquqliridin Xitay paşisitliri teripidin mehrum qéliniwatqan bu milletke köngül bölmeywatqiniğa kişining işengüsi kelmeydu.
Xitaylar bu 50 yil içide neççe esirdin béri Russiyelik, Germaniyilik, Firansiyilik, Shewitsiylik, Yaponiylik atalmiş qidirip tekşürgiçiler xelqimizning Xitaylar teripidin mehkum bolup qelip, özining nersisige özi ige bolalmaydiğan, Xitayning tumşuqidin ejnebiyler yitilep yürgen dewirlerdin paydilinip, bir qétim alla burun weyran qilinip harabige aylandurulğan qedimiy asare etiqillirimiz bolğan qedimiy qewrilerni, qedimiy qelie-şeherlerni, neççe ming yilliq sepillarni pilanliq türde kona imaretlerning topisi ziraetke payda qilidu degen ilim-pen " keşpiyati"ni otturğa qoyup, neççe ming yilliq budda medeniyitini islam bilen çéqişturup, "dininglarğa toğra kelmey diğan peodalizimning ehliti, bu ehletlerning közini çoqiwitip kominizimğa yetiş kerek" dep kişilerni mejburi siyasi seperwerlikke teşkillep, qatnaşmiğanlarni, weten'ge qarşi çiqti degen jinayet bilen eyiplep xelqimizning qoli arqiliq weyran qiliwetti. Mana biz emdi eslide qattiq nepretlinişke tégişliq çet'ellik arhilioglarğa rehmet éytişqa, milli medeniyitimizni qoğdiğuçilar qatarida apirin ousgqa mejbur boliwatimiz.Xitaylarning Şerqiy Türkistandiki asare etiqe rayonlirida yürgiziwatqan medeniyet térorizimi birge bolsa ularning bu ziminni yutiwéliştin ibaret aç közligini wehşileştürse, yene birge bolsa bu ziminni mengü idare qilip turuş şirin çüşining berbat boliwatqanliqini ispatlimaqta.
Xitaylarning Şerqiy Türkistanning medeniy mirasliriğa tutqan töwendiki pozitsiyiliridin Xitayning bu ziminda uzaq put tirep turuş işençining yoqliqini köriwalaymiz.Wetinimizde Xitayning arhiliogiye tarmaqlirida uzaq yil işligen ismini aşkarilaşqa bolmaydiğan bir pişqedem tetqiqatçining éytişiçe, Xitaylar birinçidin bu ziminda ezeldin Xitaylarning yaşap kéliwatqanliqini, ikkinçidin Uyghurlarning sériq tenlik ikenlikini, üçinçidin Xitay medeniyitining bu rayonğa qedimdin tartipla yetekleş harakterliq tesir körsitip kéliwatqanliqini ispatlaş üçün 50 yildin beri jenining beriçe orunup kelgen.2) Xitaylar Şerqiy Türkistanda ezeldin yaşap kelgen Uyghurlarni érqiy teweliki jehettin sériq tenlikler ériqiğa tewe qilişqa orunup keldi. 80- yillarning ahirida Şerqiy Türkistanning Artuş rayonidin tépilğan hazirqi zaman insanlirining minge tereqiyatini baştin keçürgen taşqa aylanğan baş söngiki Xitaylarning esirlep élip barğan arhiologiylik tetqiqatini astin üstin qiliwetken.Ularning özliriçe dunyağa pehirlinidiğan 5 ming yilliq tarihiğa munasiwetlik Beijing adimi uning aldida erzimey qalğaçqa bu baş söngigini arhiliogeylik, ériqşunasliq nuqtisidin tekşürüp Xitayning qiliwalmaqçi bolğan. Biraq tebi'et qanuniyiti aldida buhil qara niyiti emelge aşmay taşqa aylanğan baş söngigi sériq ériqqa emes aq ériqqa mensup blup çiqqan.Şundin kéyin merkiziy Xitay hökimiti neççe qétim mehpiy goruppa teşkllep, Şerqiy Türkistandin sériq ériqqa mensup taşqa aylanğan adem mingisi izleş dolquni qozğiğan. Hoten, Qeşqer, Artuş, Aqsu, Kuça, Turpan, Ürümqi, Sanji, Qumul, Ğulja rayonlirida qalaymiqa halda keng kölemlik tekşürüş élip barğan. Ularning meqsidi taşqa aylanğan Xitay béşi tépiş bolğaçqa, ununingdin başqa herqandaq arhiologeylik tepilmilarni Xitay bilen munasiwitining yoqliqi perez qilinsila bolqa bilen urup çéqiwergen. Netijide érişken qedimqi we yéqinqi zamanğa mensup bolğan adem baş söngeklirining hemmisi Xitayning qara niyitige qattiq zerbe bérgeçke ölüklerdin öç éliş yüzisidin ular héqqidiki tetqiqatni aşkarilimiğan yaki basturiwetken.
Bolupu Qeşqer Hanöy harabisi, Turpan Iddiqut harabisi, Maralweşi Efrassiyap harabisi pütünley digüdek weyran qiliwetilgen. Buningğa naraziliq bildügenlerni türlik usullar bilen jazalap, arhiliogeye hizmitidin yiraqlaşturğan, bir qisim kişiler yüz bériwatqan medeniyet qirğinçiliqiğa çidimay kesel bölup ketken we hizmitidin istipa bergen.10 - esirdin19 - esirgiçe ohşimiğan şekilde buzğunçiliqqa uçriğan Kengsu (Xitay teleppuzida dünhuang), Kuça, Turpan rayonliridiki ming teswiri senitimizdiki adem teswirliri eslige keltürüş, remont qiliş, qoğdaş qatarliqlar bahane qilinip, sérq tenlik amillarğa ige qiliwétildi. ( buni çet'ellerde saqliniwatqan eyni çağa élip çiqip kétilgen ming öy tam sizmiliri belen inçikilep sélişturuş asasida tepip çiqiş mumkin. (bu weqelerning guwaçilliri hélimu hayat)3) Xitaylar Şerqiy Türkistandin qiziwélinğan medeniyet yadigarliqliri we asare etiqilerni Xitay medeniyitige mensup qilip ispatlap çiqiş mumkin bolmiğanda, uni Uyghur medeniyitige mensup qilğusi kelmey amal bar başqa rayon medeniyitige tewe qilip tetqiq qilişqa örunp keldi yaki purset tepip yoq qiliwetiş terepdari boldi.
Wetinimiz Şerqiy Türkistanning Korla rayonidin qéziwelinğan dunyağa meşur qimmetlik medniyet yadikarliqi "Keroren güzili" heqqidiki köngülni ğeş qilidiğan bes- munazirilerning téhi hazirğiçe bésiqqini yoq. Hazirğiçe öz péti saqlanğan "Korla adimi"ning jesidi Yapuniyege élip bérilip carbon 14 anilizi qilinip, jesetning depin qilinğan yil dewri 6400 yildin burunqi waqitqa toğra kelidu, dep höküm qilğan idi. Buni körüp Xitaylarning içige nimişqidur ot ketti. Zeherhendilik bilen, 6400 yil ilgiri mukemmel bügünki dewir ademlirining medeniyet dewrige kirip bolğan" Xitayning bu aq tenlik ejdadi" Yaponlardin silkip tartiwélinip, "Yaponlarningkidinmu küçük zamaniwi pen-tehnika we üskiniler" bilen qaytidin tekşürilip, bu jesetning yaşiğan dewrini 4300 yilğa çüşürüp qoydi. Biçare medeniyet jehette Xitaylardin arqida qalğan yaponlar "KEROREN GÜZILI" dep atiğan bu büyük animiz we uning bilen birge depin qilinğan meedeniyet miraslirimiz qara qursaq saqçiğila ohşaydiğan Xitay alimlirining qolida körmigenni kördi.Xitay alimliri 5000 yilliq medeniyet bilen 6400 yilliq medeniyetni sélişturuşqa petinalmidi. 4300 yilğimu çidimay içkiy jehetttin qattiq tekşüreş élip bérip, beziliri bu jeset sériq tenlik insanlar topiğa mensupken dise, beziliri bu Yawropadin Şerqiy Türkistanğa 4300 yil ilgiri kelgen sayahetçiken, dédi.
Beziliri uning'ğimu razi bolmay yéngi kömülgen jesetlerdimu muşundaq özgirişler bolup qelişi mumkin dep qarap, qérindaşlirimizning bu rayonğa komülgen jesetlirini yaqisidin tutup sörep çiqip, qiyin qistaqqa aldi. Ularçe bolğanda bu zimindin Xitay medeniyitige ayit medeniy miraslar çiqmisimu meyli, Uyghur medeniyitige ayit héç nerse çiqmisa bolatti.4) Xitay alimliri ejdatlirimiz insaniyet medeniyet ğezinisige qoyğan qimmetlik engüşter "Uyghur 12 muqami"ni we insaniyet medeniyitining mol terkiwi qismi bolğan yazma yadikarliqlirimizni Xitay medeniyitige mensup qilişqa qurbi yetmey Erep, Hindi yaki başqa milletlerge bériwitiş üçün köp küç serip qildi. Wetinimiz Şerqiy Türkistan yipek yolining merkizige jaylaşqan muhim ötkel bolğaçqa bu yerning yerlik medeniyiti qedimqi dunyaning zamaniwi medeniyetlirining radiatsiysige uçriğanliqi éniq. Lékin bu hil radiatsiye Uyghur tepekkür endizisi tereipidin dezinpiksiyelinip, ijadiy tepekkürning inirgiyesige aylanduruwetilgen. Xitaylar buni bilmey muqamlarning isimliridiki, kilassik qol yazmilirimizdiki melum atalğularğa ésiliwelip, medeniyet tereqqiyatidiki melum qanuniyetlerge köz yummaqta. Rast demisimu Uygur medeniyitidiki bir qisim hadisiler ğeripning medeniyiti belen ohşap kétidu.
Bu peqet erqiy jehettiki ortaqliq keltürüp çiqarğan medeniyetningmu érqiy alahidilikliri boluştin ibaret qanuniyet teripidin belgülengen hadise. Eger bu medeniyetni Erep yaki Hindining desek, neme üçün ularda bizningkige ohşaydiğan örnek yöq? Yene nime üçün ularda saqlanmay bizde saqlinip qalğan. Eger yene bezi Xitay alimliri éytqandek Uyghur wetini rastinla qedimdin Xitayning bolsa yaki Uyghur medeniyiti Xitay medeniyiti tesiride rawajlanğan bolsa Xitay ejdatlirining bu elde yaratqan qandaq medeniy we penniy mirasliri bar, medeniyitimizdiki muzika we qol yazma yadikarliqimizning qaysi alayidiliki Xitay medeniyitige ohşaydu!!??Xitaylarning Şerqiy Türkistan heqqide yüriki pok-pok,haman bu zimindin heydep çiqirilidiğanliqini bilidu. Şunga jenning bériçe bizge ziyankeşlik qilip, kilassik medeniyitimizni yoq qiliş üçün herket qilip kelmekte. Xitayning Uyghurni yoqitiwetiştin ibaret wehşi qara neyitini ularning medeniyet miraslirimizğa tutqan şepqetsiz muamilisidin bilimiz.
Uyghurlar asiyada, jümlidin Ottura Aasiyada asare etiqe we yazma yadikarliqliri eng aldinqi qatarda turidiğan millet. Bu rayonda yaşa watqan Afiğan, Mungğul, Qazaq, Qirğiz, Özbek, Tajikwe Türkmen qatarliq milletlerning kilassik medeniyitige ayit materiyallar xelqaradiki çong qamuslarğa, küçlik paydiliniş hususiyitige ige qural kitaplarğa kirgüzilgen. Bu xelqlerning hemmisining kilassik medeniyet miraslirini qoşsimu öziningkige teng bolalmaygiğan Uygurning medeniyitige, tarihiğa dunya neşriyatçiliq sehipisi hetta Xitay neşiriyat sehipisimu orun ajratmiğan. Bu yerdiki mesile Xitaylar qedimi medeniyetlik Uygurdek bir milletning xelqarağa tonulup kétişidin ensirigen. Şunga munasiwetlik neşriyat we internet tori sehipillirige birinçidin Xitayningkige ohşimaydiğan bu medeniyetni Zhungguoning dep yollaştin hijil bolsa, ikkinçidin Uygur xelqining milliy pehirliniş tuyğisining eşip kétişidin ensirigen. Ziminimiz we zimin bayliqlirimizğa ohşaşla meniwi bayliqlirimizmu talan taraj qilinmaqta.
Xitaylar huddi atalmiş hoşna milletlerr bilen tinçliqta bille yaşaş üçün Uygurlarning ata miras wetini Şerqiy Türkistanning ziminini özining wujudida körülüp baqmiğan sehiliq bilen Chinhey (Xitayçe Qinghai), Gensu (Xitay rayoni) Hindistan, Keşmir, Pakistan, Afğanistan, Qazaqistan (eyni çağdiki Rus işğaliyiti), Qirğizistan (eyni çağdiki Rus işğaliyiti) Mungğuliye we Russiyelerge Ruslar bilen birlişip turup haliğançe tehsim qiliwalğandek kilassik Uyghur medeniyitinimu talan taraj qildi. Muzika, nahşa, ussul we teswiri senitimizdiki mahiyyetlik tereplerni oğurlap özining qiliwaldi. Tarihiy meşhr şehislirimizning tohpisini menggüleştüridiğan loğet, qamus, derslik, tarih we dinğa ayit eserlerde Xitay metbuatlirida bizge tegişlik orun bermey xelqara elim duyasining bizni peqet bilmesligidin ibaret éçinişliq boşluqni peyda qilğini yetmigendek ige çaqisiz, yar yüleksiz qalğan tarihi şehislirimizni, yazma yadigarliqlirimizni xelq arisida "Uyghurning yawisi"dep nam alğan qérindaşlirimizning bezilirining emiliyetke hörmet qilmiğan halda Uyghurlarni pütünley çetke qayrip qoyup, özlirining medeniyitige tewe qiliwitişige ijtimayi we seyasi jehetlerdin şet şarait yaritip berdi.
Bizning milliy medeniyet miraslirimizdin, medeniyet hadisilirimizdin barliq Türkiy milletler paydilansa we uningdin pehirlense bolidu, emma neççe ming yilliq muqum olturaqlişiş, şeherlişiş, köçmen hayattin qol üzüp zamaniwi ma'arip muhitida yaşaşning mehsuli bolğan medeniyet hadissisining Türk qewimliridin kimde eng başta yüz bergenligini injiqlap olturmay itirap qiliş kerek elbette. Biz Türkler ilmiy meselilirimizge muamile qilişta Türkiyeni örnek qilsaq bolidu. Hazir Uyghurni unutsang bolidiğandek qilğan bilen nurğun jehettin xelqarada yüzingni çüşiriwalisen. Uyghurmu daim bundaq turiwermeydu. Nurluq qoyaş unung burjida çörgileydiğan künlergimu az qaldi. Qazaqlarning tarihta bir çiqqan Abayni dunya tonuydu, Abaydek minglap meşur şehslerni tuqqan Uygurni dunya nemişqa tonimaydu?xelqaradiki insanhoquqini we medeniyetke ayit teşkilatlar nime üçün buni bilmeydu??? bilse neme üçün bu mesile muyim xelqara kün tertipke kirgüzilmeydu??? Kallisi azraqla işleydiğan herqandaq adem buni bilidu, Xitayning undaq qilişidiki sewep bu materyallarda küçlük Uyghurizim iddiyisi bar. Neşir qilinsa qoğdap qelinsa Uyghur inqilabining enirgiyisini şekillendürüp qelişidin her bir dewirdiki Xitay hökumidi qattiq ensirep kelgen.
Xitaylar eng addiysi dangliq Uyghur tarihçisi Mirza Heyder Koraganning "Tarihi Reşid"degen dangliq esirining qol yazmisi Xitay tilida neşir qilğili 20--30 yil bolğan bolsimu hazirğa kelgüçe Uyghur tilida neşir qilişqa yol qoyulmay keldi. (bu milyun misallarning biri.) bundaq kitaplar neçe on mingğa bérişi mumkin.Xitaylar Islam dinining puriqi küçlik degen bahane bilen hemmisini sésitip tügitiwatidu. Bizning neççe ming yilliq medeniyitimiz Islam bayriqi astida qoğdap qelinğan medeniyet şundaqla Islam medeniyitidur. Medeniyet miraslirini burunqidek qoldin qolğa köçürüp tarqitidiğanlar, neşir qilsa pul beridiğanlar yoq. Bu jeryanda " Ezizane Qeşqer" dégendek neççe mingliğan qimmetlik qol yazmilirimiz yoqap ketti bezilirini oquğuli bolmaydu. Bir Germaniyedila saqliniwatqan qedimiy asare- etiqe we qol yazmilirimizning katuligimu neççe tomğa yétidu. Bular heqqidimu baş qaturuş, emiliy herketlerde boluş Uygur inqilabining muhim bir terkiwi qismi. Çet'ellerdiki mujayid ziyalilirimiz buning'siz Uyghurni jahanğa tonutqili bolmaydiğanliqni, buning Uyghurni jahanğa tunutuşning, Uyghur inqilabini tereqqiy qilduruşning aldinqi şertlirining biri ikenligini obdan bilişi kerek.bu jehette tonulmay turup başqa jehettin özimizni dunyağa namayan qilalmaymiz. 5) Xitaylar milliy maaripimizning eneniwi tepekkur endezisini buzup taşlap Uygur xelqini tebeiy yoquluşqa elip baridiğan komenistik niqap astidiki Xitay maaripini uning orniğa desitip, milli maaripimizğa zor derijide ziyankeşlik qildi we ewlatlirimizni zehni quwiti ajiz meyiplarğa aylandurup qoydi.
Wetinimiz Şerqiy Türkistan Xitaylaning mustemlikisige ötken 200 yilğa yeqin waqit içide üzliksiz halda, Xitay paşisitlirining medeniyet jehette assilimatsiye qiliwitiş yaki arqida qaldurup yoqitiwetiş siyasitining tehdidige uçrap keldi.lekin emgekçan,eqil parasetlik xelqimiz güllengen qedimqi maaripimiz qaldurup ketken medeni yetning énirgiyisi bilen hazirğiçe mewjut bolup kelmekte.1880-yillardin 1950-yillarğiçe bolğan 100 yilğa yeqin waqit içide Xitaylar xelqimizni dunyada yüz beriwatqan elim-pen yéngiliqliri belen uçuruşuş,yéngi marip işlirini tereqqiy qilduruş pursitidin mehrum qilip kelgen bolsimu, xelqimiz eneniwi şekildiki diniy we foliklor hususiyitini alğan mehelliwi we ailiwi maaripni qoldin bermey ewlatlirini tebabet, qol- sanaet, qol- hünerwençilik,binakarliq,neqqaşliq,yeza-igilik, çarwiçiliq, ormançiliq, su inşahati, asteronomiye, sen'et, mu-zika, nahşa-ussul, soda-setiq, toqimiçiliq, soğaq yemeklik we içimliklerni işleş qatarliq kesiplerde özige has şekilde terbiyelep milliy medeniyitimiz tereqiyatining eneniwi izçilliqini saqlap kelgen idi. 1950-yildin kéyin Xitay komenstliri eneniwi maaripimizning orniğa atalmiş "yéngi maarip"ni dessetti.insaniyet tereqqiyat qanuniyitige uyğun bolmiğan mommunistik ilim-pen we dunya qarişi ming yilllap dawamlişip kelgen medeniyitimizni çetke qaqatti.uning üstige kominizimning kelengsiz, uzun qara toninning içige özidin başqa hemme nersini yekleydiğan Xitay tepekkur endizisi yoşurunğan idi. Xitaylar bu ikki nersini qural qilip bügünki künge kelgiçe bolğan 50 yildin köpraq waqit içide ewlatlirimizni özi bilgen qelipqa selip terbiylep, kütken mehsidige yételmigen bolsimu xelqimizni jahalet dewridin qélişmaydiğan derijidiki nadanliq patqiqiğa sörep kirdi.
Burunqi zamanlarda 2, 3 yil birer hüner kesipni özleştürüp bir tereptin milliy medeniyetning warisliriğa aylansa yene bir terptin özining pütün bir ayilisini iqtisadiy jehettin qamidap kétidiğan eqilliq Uyghur baliliri bügünki künde çong bolğançe ebgalişip, özininhg jeninimu özi baqalmaydiğan haletke çüşüp qaldi. Hemme adem ballirini hökümet orunlirida işlep az - tula kirim bolidiğan iqtisad bilen turmuşini qamidaydiğan şaraitqa ige qiliş üçün jenining bériçe intilidu. Emma bu "taley"ge erişeleydiğanlarning köpinçisi bir qeder hal ehwali yahşiraq bolğan şeher ahaliliri we yézilardiki öz xelqining halal qan terini şümiridiğan tiriktap emeldarlarning baliliri. Ularning baliliri oquş püttürse hökümet hizmet bermey qalsila özining eqil-parasiti we ügengen bilimige tayinip turmuş keçürelmeydu.çünki ügengen bilimliri oquş pütturgendin kéyin asasiy jehettin kérekke kelmeydu yaki uni işlitidiğan emili sorunni jemiyet küçliri teripidin hazirlaş imkaniyitige erişelmeydu.
Çünki Xitayning dölet qurulmisi teripidin lahiyelep çiqilğan bu quruluş ğayet zor bir biologiyilik sinaq meydaniğa, yaki bihuşlandurup ölturüş lageriğa tulimu ohşap kétidu.Hazir mutleq köp qismi çol bolğan wtinimiz Şerqiy Türkstanda adem yasaş imkaniyiti bolğan ekinzarlar özining normisidin neççe hesse köp ademni hayatliq muhiti belen temin étiwatidu. Buningğa qarimay Xitay hökumidi hedep köçmen yötkep, wetinimizning her jehettiki ekilogeylik tngpungliqiğa éğir tesir korsütip bir nanni on adem talişip yeydiğan qiyin halğa keltürüp qoydi. Bu ehwalning ma'aripqa çüşürgen bésimi nayiti küçlük boldi.
Xitaylarning nopusining uçqandek köpiyişi Xitay tilining Uygur tilini tebi'i halda téhmu çetke qéqişini, ma'arip jehettin terbiyilinişnig azğine imkaniyetlirini iqtisadiy we siyasiy jehettiki üstinlikidin paydilinip Xitay balilirining igiliwelişini keltürüp çiqardi. Bu hil ehwal Uyghur balilirining 95 % tining yesli, 23 % tining başlanğuç mektep, 27 % tining toluqsiz ottura mektep, 70 % tining toluq ottura mektep, 90 % tining aliy we ottura tehnikum terbiyesige 95 % tining köngüldikidek hizmetke toluq erişelmesligidin ebaret çidap turğili bolmaydiğan yaman aqiwtni keltürüpçiqardi.wetinimiz Şerqiy Türkistanda hazir sawatsizliqning nisbitimu nahayiti yoquri. Biz bilen ortaq muhitta yaşawatqan Xitaylarning ma'arip işliri tamamen buning eksiçe bolup, omumiy oquğuçilarning baslanğuç mektepte 34 % tini, toluqsiz ottura mektepte 46 % tini, toluq ottura mektepte 64 % tini, ottura téhnikumda 80%tini, aliy mekteplerde 95 % tini igelleydu. Uygurlardin başlanğuç mektepke kirgen omumiy oquğçining aran 5 % ti toluq ma'arip terbiye sige érişkini belen ularning aran 2.5 % tila hizmetke orunlişiş imkaniyitige ige bolalaydu. Bu 2.5 % balini terbiylep qatarğa qoşqiçe ata-anilar Xitaylarğa we yerlik emeldarlarğa tola para bérip iqtisadiy jehetttin éğir halsiraydu. Biz buningdin millitimizge kéliwatqn tehditning qançilek éğir ikenligini tesewwur qilalaymiz.
Yéqinqi yillardin buyan aliy mekteplerning oquş hirajitini hessilep köpeytkendin kéyin mutleq köp qismi iqtisadiy jehettin turmuşning adettiki hodddisidin çiqalmaydiğan haletke çüşüp qalğan xelqimiz balilirini hergizmu aliy mekteplerde oqutalmaydu. Emdi "açiqiçikam ölüptu, aq mazarğa kömüptu, yiğlaydiğan adem yoq, özi qopop yiğlaptu" degendek heme iş Xitaylarğa qalidğan boldi.Hazir qarayduian bolsaq eyni çağda dunyada xéli nami bar qimmetlik mitallarni pişşiqlap işleş, tömürçilik, kançiliq, toqumiçiliq, binakarliq, bizekçilik, tériqçiliq, tikküçilik, tire mehsulatlirini pişşiqlap işleş, hyla aram we şer quruluşi,mesçit we haniqa lahileş, yağaççiliq, çarwiçiliq, bağwençilik, mitalçiliq, tibabet, piliçilik, hosin tüzeş (satiraççiliq), yemeklik we içimlik pişşiqlap işleş, miskerçilik, zergerlik, gelemçilik, sanaet mehsulatlirini pişşiqlap işleş qatarliq biz üçün nandek, hawadek muhim bolğan igilik yaritidiğan janijan hüner kesiplirimiz nayiti pilanliq halda Xitaylar teripidin egiliwelindi yaki weyran boldi.ahirda heç işqa es qatmaydiğan atamiş yéngi maarip balilirimizning eng eqilliqlirini yoqarqi şekilde weyran qilğaqqa hazir herqandaq işta Xitayning qoliğa qaraydiğan, hetta qolimizda közni qamaşturğidk binakarliq hünirimiz turup Xitay salğan mesçitte ibadet qilidiğan, ölsek Xitay koliğan qebride yatidiğan haletke çüşüp qalduq.Xitay yüz yillap muşu ziminning bayliqida beyidi, tuz-süyide semiridi, dunya tarihida héçqandaq mustemlikiçi érişelmigen nersilerge Uygurning wetinidin érişti yana néme dep bizge bunçiwila öçmenlik qilidiğanliqini héç çüşengili bolmaydu.
Ular biz beş ming yilliq tarihqa ige dep ağzi kerilgüdek mahtiniduyu, adettiki puhraliri u yaqta tursun özlirini Xitay medeniyiting pişiwaliri dep mahtinidiğan alimlirimu medeniyet meselilirige yéngidin sawadi çiqqan ademçilekmu toğra muamileqilalmaydu. Çong keşpiyatlarniğu qilip insaniyetkiğu töhpe yaritalmang, adettiki ilmiy mesililergemu toğra qaraşqa petinalaydiğan birer yüreklik alim çiqmiğan bir qalaq milletke mustemlike bolup qalğanning derdi bu. Afriqiğa, Ottura Şeriqqe, Ottura Asiyağa, Şerqiy asiyağa, Ğerbiy Asiyağa qaraydiğan bolsaq Firansuzlarning, Engilizlarning, Nemıslarning, Ruslarning, Ispan we Portigallarning qaldurup ketken güzel haterilirini tapqili bolidu, ular yerlik milletler küçiyip kétip ularni başquralmay qelip emes Xitay dayim ağzidin çüşürmeydiğan, Xitayda hazirğiçe kem bolup kelgen medeniyetning belgüsi bolğan insanperwerlik, demokratiye, kişlik hoquq, barawerlik we milliy musteqqilliqa bolğan hörmet yüzisidin çiqip ketti.
Xitaylarning qandaq hüjeyridin tüzülgen janliq ikenlikini héç bilelmey qalduq. Eger ularning mingiside güzel bir öy tuğulup jahalet dewridiki yawayi mijez bolğan tajawuzçiliqtin qol üzse, ulardin biz Uygurlarğa şirin eslime bolğidek nime qalar. Ular bizning haterimizge mengülik lenet tamğisini bésip çiqip kétermu??!!Bu özlirini atalmiş medeniyet arqiliq haywanlardin periqlendürüp kéliwatqan bügünki zaman insanliri tarihidiki nime degen éçinişliq iş he?! Ötkende Afğanistanda bir butning yiqilip çüşkini sewebidin dunya tewrep ketti, emdi kélip bu hil medeniyetning yaratquçillri bolğan Uygurlarning yiqilip kétiwatqanliqiğa tewrepmu qoymaywatqan muşu medeniyetlik 21-esirdiki ténçliqni, insanperwerlikni, kişlik hoquqni söyidiğan insanlarmidu?!( wetendaşlarğa we kitaphanlarğa Şerqiy Türkistan medeniyiti heqqide oylinip béqiş hawale qilinidu)Xitaylar bu 50 yil içide özining Uygur xelqige mas kelmeydiğan medeniyet endizisini xelqimizge téngip, Uygur tarihida misli körülmigen tiragidiye medeniyet jehettiki orninni tolduriwalğili bolmaydiğan boşluq ( çekiniş)ni keltürüp çiqardi.
Emdi kélip 20 - esirde uçisiğa éği yoq iştan, putiğa çiğ çöruq tartip wetinimizge tilemçidek kirgen Xitaylar, zamaniwi qurallan'ğan milliy armiymiz aldidiki wehimilik tuyğullirini untup, Uygurlarni medeniyetsiz, qalaq, terorest , dep kemsitidiğan haletke kélip, xelqimizni siyasi we iqtisadiy jehetlerdin özini ongşiyalmaydiğan haletke keltürüp qoydi. Bir qisim Mungğul, Manju, Tibet qatarliqlarğa ohşaş ularğa singip ketken teqdirdimu bilinmeydiğan millet bolsaq assilimatsiye bolup haterjem ewladimizni köpeytip, Xitay bilen teng yaşatuq. Hélimu teliyimizge perwerdigar bizni yaratqanda başqa eriq, başqa medeniyet, başqa étiqat, başqa qan, başqa rayon alayidiligige ige qilip yaritiptiken.
Xitayğa qoşuldi, assilimatsiye boldi degenlik şallandi, nesli quridi we insanlarning şanliq medeniyet tarihidiki bir hil medeniyet endizisi maya medeniyitidek yoqaldi degenlik bolup qalidu. Dunyada nesli qurup kétiwatqan ösümlik we haywanatlarmu qutulduriweliniwatidu, xelqarada dölet tirorizimi destidin nesli qurup kétiş girdawiğa kélip qalğan ölsimu qéni Xitayning qéni belen bir ériqta éqişni istimeydiğan Uygur millitini bilidiğanlar héli bar, ularning bizning meselimizni jiddiy xelqara kün tertipke kirgüzmey hang weqip qarap turişida ejiba Xitayğa huşamet qiliş niyiti yaki unungdin qorquş hesiyati barmidu?! Yaki Xitay bilen birlişip bizni yoqitiwitiş pilani barmidu??!!Weyran bolğan xelqimiz 21- esirge dunyada adalet, heqqaniyet we tengrining bar yoqliqi heqqide oylinip, Xitaylar barliqqa keltüriwatqan zamaniwi medeniyetsizlik patqiqida umidsizlik bilen kirip keldi.6) Şerqiy Türkistan Xitaylar teripidin mustemlike qilinğandin kéyin Uygurlarning çet'eller bilen bolğan medeniy we iqtisadiy munasiwetliri nahayiti uzaq mezgil üzilip qaldi.Uygurlar tarihçilar, medeniyetşunaslar, milletşunaslar éytqandek miladining başliridila hazirqi zaman insanliri medeniyiting tüp alayidiligi bolğan, yipek yolini merkez qilğan medeniyet differensiyisi hadisssini şekillendürgen sinkiritik medeniyet tereqqiyati dewrige qedem qoyğan qedimiy medeniyetlik milletlerning biri. Bu medeniyet ejdatlirimizning yüksek eqil parasiti we başqa insan türkimliri bilen öz-ara üginiş we dostane bériş kéliş asasida barliqqa kelgen. U hergizmu işikni étiwelip, pütün dunyağa düşmenlik neziride qarap şekillengen Xitay medeniyitige ohşimaydu, unungda qedimqi misir, qedimqi babilun, qedimqi girik medeniyet-lirining tesiri küçlük. Bu medeniyet özi qedimdin tartip qoyuq alaqide bolup kelgen ğerip medeniyet deffrenseyisidin Xitaylar sewepidin mehrum qaldurulğan 200 yil içide bara- bara ajizlişip, bügünki halğa çüşüp qaldi. Bir qedimiy milletning beşiğa Xitaylar teripidin apiride qilinğan nurğunliğan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi sewepler bir milletni tarih sehnisidin pütünley yoq qiliwitilidiğan haletke çüşürülüp qoyuldi.Xelqimiz ezeldin ğerip medeniyiti belen qoyuq munasiwette bolup kelgen.
Uygur tarihidiki Şaman medeniyiti, Maniy medeniyiti, Budda medeniyiti, Hiristiyan medeniyiti, Islam medeniyiti we yerlik hususiyetke ige sopistk telimat qatarliq hadisilerning Uygurlarni merkez qilip yüz berişi, xelqimizning tarihtin buyan çet'eller bilen bolğan türlik bérip kelişirining mehsuli ikenlikini hemme adem etirap qilmay qalmaydu. Çet'eller bilen bolğan bu hil medeniyet almaşturuşni özining tereqqiy qi-liş, küçiyiş belwiği qilğan Uygur xelqi uzaqqa sozuliwatqan bu mustemlike yillirida u hil hoquqtin mehrum qalduruldi. Ilgirki yillarda biz dayim uçritip turidiğan Istambulda, Moskuwada , Misirda, Bağdatta, Dehlida, Rimda, Farijda öqğan ademken deydiğan qarisa ademning mesliki kélidiğan, zihni ötkür, bilimlik alimlirimizni emdi asan uçritalmaydiğan bolduq. Xitaylar pütün jemiyet miqyasida siyasiy jehettin yekleş, maarip qurulmisi jehettin yekleş, iqtisadiy qurulma jehettin yekleş, medeniyet jehettin yekleş, diniy ittiqat jehettin yekleş, til jehettin yekleş, hizmetke orunlişiş jehettin yekleş qatarliq meselilerni peyda qilip, çet ellerdin tereqqiyat, pen-tehnika yéngiliqlirini izdeşke, bu heqte oylaşqa, bu heqte izdinişke purset bermidi.Medeniyet enenisi jehettin heçqandaq ohşaşliqi bolmiğan Xitay medeniyiti arqiliq Uygur medeniyitini hergizmu runaq tapquzğili bolmaydiğanliqini bu neççe ming yilliq eçinişliq çong sehne esiri eniq qilip körsitip berdi.
Xitay medeniyiti belen Uygur medeniyiti birsi yene birsini çetke qaqidiğan,birsi yene birsining mewjutliqini inkar qilidiğan ikki medeniyet tipiğa wekillik qilidu.biz emdi bu nuqtini obdan tehlil qilip yğur inqilabi we Uygur medeniyiti tereqqiyatining küçlik nezeriysini turğuzup çiqmisaq bolmaydu.undaq qilmiğanda her bir adem harwini her bir terepke tartiydiğan kona teragedydin qutulalmaymiz.Türkiy xelqlerning jümlidin Uygur xelqining 6 ming yilliq küreş we medeniyet tarihi insan bilen hudani merkez qilğan pantezimliq biliş mentiqisini tepekür endizisi qilip, başqilar üçün behtiyar-hör kéliçek yaritişni çiqiş yoli qilğan tarih bolsa, Xitay milliti dawrang qiliwatqan atalmiş "5 ming yilliq medeniyet "hudasizliq bilen padişa merkezçiligidiki ratsionalizmliq biliş mentiqisini asas qilğan, başqilarğa waste tallimay üzliksiz ziyan séliştin ibaret "adem göşi qiymisi"endizisini tepiş heqqide izdiniş tarihidur.
Uygurlarning "Qutatqu bilig" degen meşhur esiri bilen Xitaylarning"36 tedbir"degen meşhur esiri bunung ruşen delili. Uygur tili bilen Xitay tili mana şundaq ikki hil tepekkur endizisige wekillik qilidu.bu hil tepekkur jehettin ohşimasliq Xitaydek bir ajiz milletning küçiyip hökmaran bolişini, Uygurdek bir jenggiwar milletning uning yenida barğançe ajizlap kétişini keltürüp çiqarğan.Uygur tili belen Xitay tili otturisidiki munasiwet qandaqtur insaniyet ehlaqiğa mas kélidiğan öz-ara çüşininş, öz-ara öginiş, öz-ara dostluq, öz-ara medeniyet almaşturuş üstige qurulğan bolmastin mustemlike qiliş we mustemlike böluşqa qarşi turuş üçün üzliksiz élip bérilğan 5 ming yilliq qanliq küreş üstige qurulğan munasiwettur. Buni dayim esimizde çing saqlişimiz kérek.
Izahat
__________________
Bulardin bashqa kitapning yene 4- Ruslarning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi, 5- Türklerning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisigetutqan pozitsiyesi meselisi, 6-Özbeklerning Uygurlar we Uygur tili medeniyt hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi, 7- Qazaqlarning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyasi meselisi,8-QirğizlarningUygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi we 9-Uygurlarning Xitaylar we Xitay tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyisi meselisi qatarliq temilarda bayan qilinghan qisimliri metbuatqa E-poshtidin yollash jeryanida yütüp ketken bolup, alla xalisa kitapxanlarning hozurigha kelgüside sunush üchün tirishimiz.
___________K.ATAHAN
Iyul,2002-yil Germaniye
