Ilham Toxti: «Uyghurlargha Qarighanda Köchmen Xitaylardiki Radikallishish Éghir»
Muxbirimiz Méhriban
2011-05-09
Ilham toxti ependi bu qétim radiomiz ziyaritini qobul qilghinida, uyghur rayonidiki weziyet heqqide birqeder etrapliq toxtaldi.
Biz aldinqi anglitishlirimizda ilham toxti ependining, yillardin buyan rayonda yüz bergen uyghurlarning naraziliq heriketlirining hökümet dairiliri teripidin xata halda xelqara térrorluqqa baghlinip, rayondiki uyghurlargha qarita yuqiri bésimliq siyaset yürgüzülgenlikige bolghan tenqidi, 5-Iyul weqesidin kéyin rayonda yürgüzülüwatqan «halqima tereqqiyat» tin uyghurlarning qanchilik behrimen boluwatqanliqi hem yéngidin partkom sékrétari qilip teyinlengen jang chünshiyenning xizmetliri heqqidiki qarashlirini anglatqan iduq.
Bügünki programmimizda biz, ilham toxti ependining uyghur rayonigha köchmen bolup kelgen xitaylar bilen yerlik uyghurlar otturisida barghanche chongiyiwatqan perq hem rayondiki xitay köchmenliridiki radikallishish ehwalining uyghurlarningkidinmu éghir bolushidiki sewebler heqqidiki mulahizisini anglitimiz.
Ilham toxti ependi 5-Iyul ürümchi weqesidin kéyin, merkizi hökümetning pilanlishi bilen «shinjanggha yardem» namida 19 ölke, sheherlerdiki xitay shirketlirining rayondiki bayliqlarni échishqa orunlashturushi hem rayonda élip bériliwatqan «halqima tereqqiyat» namidiki bu xil bayliqlarni échish qurulushidin uyghurlarning menpeetdar bolalmighanliqini ilgiri sürdi.
U bu heqtiki qarishini bayan qilip, «halqima tereqqiyat» ning yerlik uyghurlarning iqtisadini yükseldürüshte ünümining tolimu töwen boluwatqanliqini, eksiche bu xil échish we tereqqiyat rayongha köchmen bolup kéliwatqan xitaylar menpeitini chiqish nuqtisi qilghini üchün, yerlik uyghurlar bilen rayonda barghanche köpiyiwatqan xitay köchmenliri otturisidiki iqtisadi hem qanuni jehettiki perqning barghanche chongiyiwatqanliqini otturigha qoydi.
Ilham toxti ependi öz bayanida, rayondiki yerlik uyghurlar bilen uyghur rayonigha köchmen bolup kelgen xitay puqraliri otturisidiki munasiwet hem perq heqqide toxtilip, rayondiki xitay köchmenliridiki radikallishish ehwalining uyghurlardin éghir ikenlikini hem bu xil radikalliqning sewebi heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.
Ilham toxti ependining qarishiche, rayondiki xitay köchmenlirining, pütün wujudi bilen rayondiki bayliqlardin paydilinishqa ziyade intilishi hem rayondiki bayliqlardin menpeetdar bolushta yerlik uyghurlarni özige tosalghu boluwatidu dep bilishi, hökümet dairilirini bu bayliqlarni échishta özige yölek bolidu dep qarash psixikisidin bashqa, yillardin buyan hökümet teshwiqatliridiki uyghur aptonom rayonida «3 xil küchlerge zerbe bérish», «bölgünchilikke qarshi turush», «térrorluqqa qarshi turush» teshwiqatlirining ziyade köp bolushi qatarliq amillar, rayongha köchmen bolup kelgen xitay puqraliri éngida, yerlik uyghurlargha qarita radikal halettiki qarshiliq tuyghusining küchiyishi hetta bu xil radikallishishining yerlik uyghurlardin nechche hesse yuqiri bolushini keltürüp chiqarmaqta iken.
Ilham toxti ependi hökümet dairilirini, uyghur aptonom rayonidiki xitay köchmenliride uyghurlargha qarita barghanche küchiyiwatqan radikal qarshiliqqa qarita tedbir qollinishi kéreklikini tekitlidi.U eger rayondiki milletler munasiwitide uyghurlargha qarita milliy aptonomiyilik qanuniy belgilimiler adil ijra qilinmighinida, uyghur aptonom rayonining bundin kéyinki weziyitide, uyghurlar bilen xitay köchmenliri otturisidiki perqning barghanche chongiyip, rayon weziyitide téximu éghir milliy toqunushning kélip chiqishi mumkinlikini eskertti.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-05092011213447.html/story_main?encoding=latin
Sunday, May 08, 2011
ÖZ TEGHDİRİNİ ÖZİ BELGİLESH HOQUQİ WE SHERQİY TÜRKİSTAN MESİLİSİ
Prof. Dr. Alimjan İnayet
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi Dunya Uyghur Qurultiyining programisida Sherqiy Türkistan milliy herikitining asasiy nishani qilip belgilengen. Xelqaraliq qanun hem siyasi arguman noqtisidin toghra tallanghan bu nishan we teleppuz heqqide teximu eniq chüshenche hasil qilish üchün, öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipning pelsepe asasi, tarixiy basquchliri, uqum dairisi, pragmatik qimmiti, nezeryewi we qanuniy asasi üstide toxtilip ötüshke toghra kelidu.
1. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi (Self-determination) Dégen Térim we Buning Tebiri
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi, yeni self-determination hoquqi xelqaraliq qanungha ait bir terim we uqum bolup, bu uqum 17-esirde yashighan John Lockening “Hökimet Toghrisida İkkinchi Tetqiqat” (Two Treatise of Government) namliq kitabida tilgha elinghan “tebiiy hoquqlar” we “siyasi wekalet hoquqi” dégendek uqumlar asasida otturigha chiqqan. John Lockening qarishiche, insanlar yashash hoquqi, mal-mülük hoquqi we erkinlik hoquqidin ibaret tebiiy hoquqlargha ige. Uning bu közqarishi hem liberalizm hem kishilik hoquq uqumlirningmu asası bolup qalghan. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi deslepte Yawrupada xelqlerning öz étiqat we mezhebini özi belgilesh hoquqi dep qaralghan bolup Rönesans dewride shexislerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dep chüshendürülüshke bashlanghan. Kéyin bu uqum xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dégen uqumgha aylinip 1-dunya urushidin kéyin Amerika prezidenti Wilsonning “Wilson Prinsipleri” dep atalghan 14 maddiliq pirinsipliri arisida hazir istimal qiliniwatqan menide ishlitilgen. kishilerning teng-barawerliki we bashqurghuchi bilen bashqurulghuchi otturisida hasil qilinghan ijtimaiy kélishimdin ibaret ikki pelsepiwi asasqa tayanghan bu uqum eslide kishilik hoquqliri bilen zich munasiwetlik bolup, bügünki siyaset ilmi ve nezeriyiside xelqlerning öz siyasi kélechekini, iqtisadiy, ijtimaiy we medeniyet saheside mangidighan yolini öz iradesi arqiliq belgilesh dégen menini ipadileydu.
2. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi (Self-determination)ning Tarixiy Basquchliri
Öz teghdirini özi belgilesh Hoquqi (self-detemination) tunji qétim 1776-yilidiki Amerika Musteqilliq Xitapnamisida eks ettürülgen bolup, buningda mundaq déyilgen:
“Biz shu realliqni ashkara halda étirap qilimizki, pütün insanlar teng-barawer yaritilghan we yaratquchi teripidin wazkechkili bolmaydighan heq-hoquqlar bilen qurallandurulghan. Bularning béshida hayat, erkinlik we bext izdesh kélidu. Mana bu hoquqlargha kapaletlik qilish üchün insanlar arisidin qanunluq küchini idare qiliniwatqan kishilerning raziliqidin alghan hökimetler teshkillengen. Bir hökimet qachan bu meqsetlerge dexli yetküzüshke urinidiken, kishiler u hakimiyetni almashturush yaki bu prinsiplarni özleshtüridighan yéngi bir hakimiyetning yolini échish üchün uni emeldin qaldurush hoquqigha ige.”
Bu bayanlardan öz teghdirini özi belgilesh hoquqining deslepte bir dölet ichide yashawatqan kishilerning öz hökimetlirini belgilesh hoquqi ikenlikini chüshiniwalghili bolidu. Lékin kéyinki tarixiy jeryanda buning uqum we tetbiq qilinish dairisi tedriji kéngiyip Amerika qit’esidiki mustemlike döletlerning musteqilliq kürishi jeryanida xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh dégen prinsipqa aylandurulup tetbiq qilinishqa bashlanghan. Shuning bilen öz teghdirini özi belgilesh hoquqi mustemlike rayonlarda yashighuchi milletler üchün tetbiq qilinidighan bir prinsip bolup qalghan. Yawrupada bolsa bu prinisp tunji qétim 18-esirning axirida Fransiye teripidin Marakesh üchün ishlitilgen. Bu jeryanda chong döletler xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini étirap qilish bilen birge, döletlerning zémin pütünlükige hörmet qilishnimu teshebbus qilishqa we tekitleshke bashlighan. 1830-yildiki “London Shertnamisi” we 1878-yildiki “Berlin Shertnamisi” bilen Gritsiye, Ruminiye, Bulghariye, Sérbiye ve Qarataghning musteqilliqining étirap qilinishi öz teghdirini özi belgilesh hoquqini muhim qanuniy asasqa ige qilghan.
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi 1896-yili London Sosyalist énternatsiyonal Kongresi teripidin resmi qobul qilinghandin kéyin, Rus sosyal demokratlirimu 1903-yili buni Rus İshchi Partiyisining programigha alghan we 1913-yili yene bir qétim tekitlep muqimlashturghan. Shuningdin bashlap öz teghdirini özi belgilesh hoquqi kapitalistlar hem komunistlar teripidin resmi qobul qilinghan bir uqum we prinsip bolup qalghan. Biraq kapitalistlar bilen komunistlarning bu prinsiptin közligen meqsiti oxshash bolmighan, kapitalistlar bu prinsip arqiliq döletlerni, milletlerni parchilash we yéngi musteqil döletlerni meydangha keltürüp yéngi bazarlarni échishni meqset qilghan bolsa, komunistlar ézilgen milletlerni komunist inqlawi sépige tartip komunizmni dunya miqyasida ishqa ashurushni meqset qilghan.
Lenin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dégen uqumni nezeryiwi jehettin bolsimu béyitqan muhim bir shexis. Uning “Milletlerning Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi” namliq eseri bu heqte yézilghan muhim eserlerning biri. Leninning pikri boyiche, kichik we ajiz milletlerning öz ixtiyari we istek-arzusi bolmastin küchlük bir döletke qétilishi “qoshuwélish”, yeni yutuwélish bolup hésaplinidu we bu, xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha xilap. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (yeni ayrilma hoquqi)ni qollighanlarni bölgünchilikni yaqlighan dep eyiplesh yoldishidin ajrishish hoquqini qollighanlarni aile munasiwetlirini buzghan dep eyipligenge oxshash exmiqaniliq we ikki yüzliliktur.
Lékin bu prinsipning ijra qilinishi obyektip ölçem we qaidiler boyiche emes, küchlük döletlerning xahishi, menpeeti we herbiy strategiyisige asasen bolghan. Mesilen 1-dunya urushıdin kéyin Chéxoslowakiye, Wengiriye we Polsha qatarliq döletler öz teghdirini özi belgilesh hoquqi boyiche qurulghan bolsimu, bulardin bashqa milletlerge peqetla “az sanliq millet hoquqliri” dep atalghan bezi siyasi hoquqlar bérilgen. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqini qobul we teshebbus qilghan Rus komunistlirimu bir tereptin Finlandiyilikler we İrlandiyiliklerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini qollighan we qoghdighan bolsa, yene bir tereptin Sérb, Xirwat, Slowak we Chéx milletlirining öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha qarshi chiqqan idi. Xitay komunistliri we Xitay Milletchi Partisi (Gumindang) 1920- 1940-yillarda Sowét komunistlirigha oxshash milletlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini shertsiz qobul qilidighanliqini ilan qilghan bolismu , emiliyette ne Xitay komunistliri, ne Xitay Milletchi Partiyisi Xitaydiki milletlerge bu hoquqni bergen.
3. Birleshken Döletler Teshkilati we Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi 1946-yili 6-ayning 26-küni qobul qilinghan “Birleshken Döletler Teshkilati Ehdinamesi”da resmiy orun alghan. Bu ehdinamida Birleshken Dölet Teshkilatining qurulush meqset we prinsipleri bayan qilinip mundaq déyilgen: “xelqarada teng-barawer hoquqqa we xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipigha hörmet qilish asasida dostane munasiwetlerni tereqqiy qildurush we jahanshumul tinchliqni küchlendürüsh üchün kereklik bolghan tedbirlerni élishtur.” Bezi qanunshunaslar bu ipadilerge tayinip öz teghdirini özi belgilesh hoquqining bir qanuniy heq emes, belki bir prinsip ikenlikni ilgiri sürgen bolsimu, kéyinki tarixiy jeryanda bu prinsipning xelqaraliq qanunda bir heq ikenliki otturigha chiqqan.
Birleshken Döletler Teshkilati Omumiy Kéngishi teripidin 1960-yili qobul qilinghan 1514-nomurluq “Mustemlike Xelqlirige we Döletlirige Musteqilliq Bérilishi Bayannamisi”da xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha orun bérilgen. Buning bilen xelqlering öz teghdirini özi belgilesh hoquqi xelqaraliq munasiwetlerde muhim bir küch bolup shekillinishke bashlighan. Bezi kishiler öz teghdirini özi belgilesh hoquqining herqandaq az sanliq millet üchün emes, peqet mustemlike astidiki yaki ishghal astidiki xelqler üchün qobul qilinghan dep qarimaqta. Lékin, Birleshken Döletler Teshkilatining “ammiwiy we siyasi hoquqlar xelqara ehdinamisi” (International Cowenant on Ciwil and Political Rights) we “iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy hoquqlar xelqara ehdinamisi (International Cowenant on Economic, Social and Cultural Rights) namliq ehdinamiliridiki we 1966-yillliq “Birleshken Döletler Teshkilati Kishilik Hoquq Bayannamisi”diki “pütün xelqler (insanlar) öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige. Bu hoquq arqiliq xelqler özlirining siyasiy ornini erkin halda belgiliyeleydu we iqtisadiy, ijtimaiy we siyasi tereqqiyatini erkin halda dawamlashturalaydu” dégen ipadilerdin bu hoquqning peqet mustemlike astidiki xelqler üchün emes, “pütün xelqler” üchün inawetke ige ikenlikini nahayiti ochuq körsetmekte.
Birleshken Döletler Teshkilati Ehdinamisida yene igilik hoquqqa ige döletlerning qol astida yashawatqan xelqlerning iqtisadiy, ijtimaiy we siyasi jehettin tereqqiy qilishigha yardem bérish we ularning kishilik hoquqlirigha hörmet qilish mesuliyiti bar dep körsitilip, her qaysi döletlerge az sanliq milletlerning hoquqlirini étirap qilish, az sanliq milletlerning mewjudiyitini dawamlashturushigha tosqunluq qilmasliq we ularning mewjudiyitini qanuniy kapaletke ige qilish mesuliyiti tapshurulghan.
Burun öz teghdirini özi belgilesh hoquqi bashqa döletlerning ichki ishlirigha arilishqanliq dep qaralghan bolsimu, hazirqi xelqaraliq munasiwetlerde “mutleq igilik hoquqi” dégen uqumning ornini “mesuliyetchan igilik hoquqi” dégen uqum dessigen bolghachqa, kishilik hoquqliri depsende qilinghan döletlerge arilishish hoquqi Birleshken Döletler Teshkilati teripidinmu qobul qilinghan bir hoquq bolup qaldi. Amerika Birleshken Döletler Teshkilati qobul qilghan mushu hoquqqa tayinip Yugoslawiye we Sérbiyige quralliq arilashqan idi.
Kishilik hoquqlirining dairisi nahayiti keng bolup bularga mundaq mezmunlar kiridu: Yashash hoquqi, barawerlik, adalet izdesh hoquqi, musteqil we adil mehkimilerde sotlinish hoquqi, qoghdinish hoquqi, alahide shexsiy turmush, turalghuning qoghdilishi, mal mülük hoquqi, pikir qilish, wijdan, din we étiqat erkinliki, pikir bayan qilish hoquqi, bir yerge jem bolush we jemiyet qurush hoquqi, dölet hakimiyitige qatnishish hoquqi, erkin sayahet we jaylishish hoquqi, panahliq we panaliq tilesh tüzümidin paydilinish hoquqi, puqraliq hoquqi, öylinish we aile qurush hoquqi, ijtimai bixeterlik hoquqi, ishlesh hoquqi, teng we adil maash élish hoquqi, uyushma erkinliki, dem élish we maash élip turup tetil qilish hoquqi, dawalinish hoquqi, oqush we oqutush hoquqi, medeniyet, sen’et we ilmiy paaliyetlerge qatnishish we paydilinish hoquqi, öz teghdirini belgilesh hoquqi, xelqlerning öz tebii we meniwi bayliqlirigha ige chiqish we bularni erkin halda ishlitish hoquqi.
Shunga hazirqi xelqaraliq shert-sharaitta hichqandaq döletning öz döliti ichidiki bir xelqqe qarita étiqat erkinliki we pikir qilish erkinlikini tosash, irqiy kemsitish hoquqi yoqtur. Bunngdin öz teghdirini belgilesh hoquqining bir prinsip süpitidin bügün bir qanuniy heq süpitige aylanghanliqini körüwalghili bolidu.
4. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi Qandaq Bir Hoquq?
Öz teghdirini özi belgilsh hoquqi tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (outer self-determination) we ichki jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi ( inner self-determination) dep ikkige ayrilidu. Tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi musteqil bir dölet qurush hoquqi, musteqil bir dölet bilen erkin halda ittipaq qurush hoquqi, musteqil bir dölet bilen erkin halda birlishish (entegration) hoquqi, bashqa döletlerge qarshi öz musteqilliqini qoghdash hoquqi we mustemlike astidiki xelqlerning musteqilliq hoquqini öz ichige alidu. İchki jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi bolsa, bir dölette yashighuchi xelqning özi xalighan bashqurush tüzümini tallash hoquqini öz ichige alidu.
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi musteqilliq hoquqini öz ichige alidighan kollektip bir hoquqtur. Lékin bu hoquq döletlerning igilik hoquqi we zémin pütünlükige hörmet qilish dégen prinisp bilen mentiqiy jehettin ziddiyetlik bolghachqa, Birleshken Döletler Teshkilati bu hoquqni subyektip bir shekilde öz xahishi boyiche ishletken. Mesilen Pelestin, Chechenistan we Uyghur xelqi öz teghdirini belgilesh hoquqi (“Self-Determination”) gha ige bolsimu, bu heq bu xelqler üchün ishlitilmigen, halbuki Slowaniye, Krodiye (Hırwatistan), Bosniye-Géritségowina ( Bosna-Hersek), Makedonya we Kosowa “öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (“Self-Determination”) asasida Yugoslawiyidin ayriwétilgen.
Birleshken Döletler Teshkilatining 1514-nomurluq qararida: “Bir döletning milliy birliki we zémin pütünlikini qismiy yaki pütünley bozushni meqset qilghan her qandaq heriket Birleshken Döletler Teshkilati asasiy qanunining meqset we prinsiplirigha muwapiq emes” dep belgilengen. Lékin Birleshken Döletler Teshilati buning üchün bezi shertlernimu otturigha qoyghan. Bu shertlerning birinchisi kishilerge irq, étiqat we reng perqi ayrimastin wekillik qilidighan bir hökimetning bolushi; ikkinchisi xelqlerning teng-barawer hoquqigha we öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipigha tayinip ish qilidighan musteqil döletlerning bolushi kerek. Eger döletler xelqlerge, az sanliq milletlerge bésim ishlitip zulum qilsa, ularning kishilik heq-hoquqini depsende qilsa, xelqaraliq qanun bu xelqlerning ana dölettin ayrilishini öz teghdirini özi belgilesh hoquqi süpitide qobul qilidu.
5. “Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi”ning Hazirqi Uqum Dairisi
Birleshken Döletler Teshkilatining 1970-yilliq omumiy kéngesh yighinida qobul qilinghan 2625-nomurluq “Xelqaraliq Qanun Prinsipliri Bayannamisi”da öz teghdirini özi belgilesh hoquqini tüzümi demokratik bolmighan döletlerdimu ishlitishke bolidighanliqi körstilgen. 1993-yili échilghan “Viyena Dunya Kishilik Hoquqi Konferansi”da öz teghdirini öz belgilesh hoquqi yene bir qétim mueyyenleshtürülüsh bilen bir waqitta “héchqandaq ayrimchiliq qilmastin pütün jemiyetke wekillik qilidighan demokratik döletlerde öz teghdirini belgilesh heqqidin paydilinishqa bolmaydu” dep körsitilgen. Chünki, demokratik bir dölette, u dölet ichide yashighuchi pütün shexisler yaki guruppilar hakimiyetke qétilish pursitige ige bolghanliqi üchün, xelqlermu öz teghdirini belgilesh hoquqini ishletken hésaplinidu.Tüzümi demokratik bolmighan döletlerdiki xelqler, ochuq ashkara ayrimchiliqqa, irqchiliqqa, qirghinchiliqqa uchrighan xelqler öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige.
Birleshken Döletler Teshkilati Omumiy Kéngishining 2007-yili 13-séntebir küni 61/295 nomurluq qarari bilen maqullan'ghan “Yerlik Milletlerning Hoquqi Heqqidiki BDT Bayannamisi”dimu xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipi yene bir qetim tekitlinip mundaq diyilgen: “3- Madda: yerlik xelqler öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige. Bu hoquqqa binaen, ular özlirining siyasi ornini erkin halda békitish, iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy tereqqiyatlirini erkin belgilesh heqqige ige.”; “4- Madda: yerlik xelqler öz teqdirini özi belgilesh hoquqini yürgüzgende, özlirining ichkiy we yerlik mesililirini bir terep qilishta aptonomiye yaki özini özi bashqurush heqqige, shundaqla aptonomiye ishlirini yürgüzüsh üchün kereklik bolghan iqtisatni teminlesh heqqige ige.”
Yéqinqi yıllarda öz teghdirini özi belgilesh hoquqi, yeni self-determination hoquqi, demokratik sestimida özini özi idare qilish hoquqi, yeni “self-gowerning” hoquqi dégen menide ishlitilishke bashlidi. Unesco xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini “saylash, qarar bérish, hakimiyetke qatnishish we kontrol qilish” dep teripligen. Bu hoquq demokratik tüzümler bilen munasiwetlik bolup, xelqlerning qarar belgilesh mexanizmida orun élishi we öz özini idare qilishini körsitidu. Bu yerdiki özini özi idare qilish hoquqi aptonomiye, federatsiye we konfederatsiye qatarliq her xil bashqurush shekillirini öz ichige alghan bolidu. Bu shekilde xelqler özini özi idare qilish arqiliq öz teghdirini belgiligen hésaplinidu, xelqlerning insan heqliri, bixeterliki, milli medeniyiti, iqtisadiy tereqqiyati, erkinliki, siyasiy we qanuniy heqliri qatarliq asasiy ihtiyajliri kapaletke ige bolghan bolidu. Bu yerde muhim bolghan nerse, xelqning erkin iradisidur. Xelqning erkin iradisini eks ettürmigen siyasiy tüzümler, meyli aptonomiye bolsun, meyli federatsiye bolsun, qanunluq we inawetke ige hésaplanmaydu. Lékin Xitaygha oxshash bezi döletler zémin pütünlikige tesir yetküzüsh ihtimali barliqi seweplik xelqlerning öz teghdirini belgilesh hoquqigha riaye qilmaywatidu.
6. Uyghur Xelqining Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi
6.1. Uyghurlar az sanliq milletmu?
Birleshken Döletler Teshkilati qararlirida “xelq” uqumi bilen “az sanliq millet” uqumi éniq teriplenmigen. Shunga az sanliq millet hoquqliri bilen xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi birbirge oxshash dégen chüshenche hasil bolushi mumkin. Emiliyette bular otturisida éniq perq bar. Chünki az sanliq millet hoquqliri az sanlq milletke mensup kishiler bilen munasiwetlik hoquqlardur. Halbuki öz teghdirini özi belgilesh hoquqi pütün bir xelqqe ait kollektip hoquqtur. Bu seweptin, az sanliq milletler aptonomiye hoquqigha ige emes. Uyghur xelqi hazir sözde bolsimu aptonomiye hoquqigha ige bolghanliqi üchün xelqaraliq qanunda az sanliq millet emes, xelq (millet, ulus) hésaplinidu. Shunga Uyghur xelqimu öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige.
6.2. Sherqiy Türkistan mustemlike döletmu?
1945 -1949-yillirida qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhuriyeti hökimiti Guomindang hökimiti bilen Birleshme Hökimet qurghan bolup, bu birleshme hökimet meyli qandaq nam astida qurulghan bolsa bolsun, Ghuljida Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti emiliy mewjut bolghan ehwal astida qurulghanliqi üchün Sherqiy Türkistan Jumhuriyeti dewleti Guomindang hakimiyiti teripidin étirap qilinghan hésaplinidu. Guomindang hakimiyiti teripidin étirap qilinghan bu dölet 1949-yili Xitay komunistliri teripidin Uygur xelqining demokratik usullar arqiliq ipadilengen raziliqini almastin quralliq bésiwélinghanliqi üchün xelqaraliq qanun boyiche mustemlike dölet hésaplinidu.
6.3. Xitay demokratik bir döletmu?
Xitay komunistliri 1949-yili Xitayning qanunluq hökimiti bolghan Guomndang hökimitini quralliq aghdurup hakimiyetni tartiwalghandin kéyin bügünge qeder xelq saylimi élip barmighanliqi üchün demokratik bir dölet emes, eksiche diktator bir döletttur. Hökimet, herbi we sot birbirinden ayrilmighan, birla partiye hakimiyiti astidiki bir dölet. Shunga Xitayni demokratik dölet dep atash mumkin emes. Bügünge qeder Sherqiy Türkistanda yolgha qoyulghan siyasetlerde Uyghur xelqining pikri, awazi we raziliqi demokratik usullar arqiliq élinghan emes, shunga tetbiq qiliniwatqan qararlar Uyghur xelqining erkin iradisini eks ettürmeydu.
6.4. Xitay hakimiyiti Uyghur xelqining kishilik heq-hoquqlirigha hörmet qildimu?
Xitay komunist hakimiyitining Uyghur xelqining kishilik heq-hoquqigha hörmet qilmighanliqi, eksiche bu xelqning kishilik hoquqlirini depsende qiliwatqanliqi her yil xelqarada élan qiliniwatqan kishilik hoquq doklatiridimu éniq körsitilmekte. Bügün Uyghur xelqining tili, milli medeniyiti we milli maaripi erkin tereqqiy qilish imkaniyitige ige emes, diniy étiqat, pikir bayan qilish erkinliki, metbuat erkinliki qanuniy kapaletke ige emes.
Yuqurqi ehwallar Uyghur xelqining öz teghdirini elgilesh hoquqigha ige ikenlikini, lékin demokratik bolmighan, mustebit, diktator hakimiyet astida bu hoquqning ishqa ashmighanliqini, tinchliq bilen qarshiliq bildürüsh imkan we ümidi qalmighanliqini, kishilik heq-hoquqlirining qattiq depsende qilinip éghir azap chékiwatqanliqini, mundaq sharaitta Uyghur xelqining tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha, yeni musteqilliq hoquqigha ige ikenlikini körsitidu.
Netije
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi hem siyasiy arguman (waste) hem qanuniy heq bolghanliqi üchün Sherqiy Türkistan milli herikitining hemme basquchlirigha muwapiq kélidu, shundaqla bu teleppuzning uqum dairisi we ishlitilish sahesi keng bolghachqa bügünki paaliyetlirimizge her xil siyasiy maniwér imkani béridu. Shunga bu nishan we teleppuzdin chetnep ketmeslikimiz lazim. Aptonomiye, federatsiye esla milli herikitimizning axirqi nishani emes, peqet bu nishanning qedem basquchliridinla ibaret, xalas.
Paydilinilghan eserler:
1. Taskaya, Adem, “Birleşmiş Milletler İkiz Sözleşmeleri ve Self Determination İlkesi”; Türk Hukuk Dergisi, Aralık 2003, s. 8-13
2. Doğan, İlyas, Devletler Hukukunda Siyasal Bir İlke Olarak Halkların Kendi Geleceğini Belirleme İlkesi, Hukuki Perspektifler Dergisi (HPD), Sayı. 06, 2006, ss. 185-193
3. Şahin, Mustafa, Avrupa Birliği’nin Self-Determinasyon Politikası, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2000.
4. Jin Binggao, 民族纲领政策文献选编 MİNZU GANGLİNG ZHENGCE WENXİAN XUANBİAN (1921-yili 7-aydin 2005-yili 5-ayghiche), Merkiziy Milletler Uniwersiteti Neshriyati, 2006, Beyjing.
5. Pazarcı, Hüseyin, Uluslar arası Hukuk, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2005
6. Sander, Oral, SİYASİ TARİH (İlkçağdan 1918’e), İmge Kitabevi, Ankara, 2010
7. ------, SİYASİ TARİH (1918 – 1994), İmge Kitabevi, Ankara, 2007
8. Öztekin, Ali, Siyaset Bilimine Giriş, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2007
9. Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
10. Siyasi ve Medeni Haklar Uluslar arası sözleşmesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
11. Birleşmiş Milletler Antlaşması (BM Şartı) (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
12. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
13. Paris Şartı (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
14. Ekonomik, Siyasal ve Kültürel Haklar Uluslar arası Sözleşmesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
15. Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslar arası Sözleşme (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
Prof. Dr. Alimjan İnayet
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi Dunya Uyghur Qurultiyining programisida Sherqiy Türkistan milliy herikitining asasiy nishani qilip belgilengen. Xelqaraliq qanun hem siyasi arguman noqtisidin toghra tallanghan bu nishan we teleppuz heqqide teximu eniq chüshenche hasil qilish üchün, öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipning pelsepe asasi, tarixiy basquchliri, uqum dairisi, pragmatik qimmiti, nezeryewi we qanuniy asasi üstide toxtilip ötüshke toghra kelidu.
1. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi (Self-determination) Dégen Térim we Buning Tebiri
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi, yeni self-determination hoquqi xelqaraliq qanungha ait bir terim we uqum bolup, bu uqum 17-esirde yashighan John Lockening “Hökimet Toghrisida İkkinchi Tetqiqat” (Two Treatise of Government) namliq kitabida tilgha elinghan “tebiiy hoquqlar” we “siyasi wekalet hoquqi” dégendek uqumlar asasida otturigha chiqqan. John Lockening qarishiche, insanlar yashash hoquqi, mal-mülük hoquqi we erkinlik hoquqidin ibaret tebiiy hoquqlargha ige. Uning bu közqarishi hem liberalizm hem kishilik hoquq uqumlirningmu asası bolup qalghan. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi deslepte Yawrupada xelqlerning öz étiqat we mezhebini özi belgilesh hoquqi dep qaralghan bolup Rönesans dewride shexislerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dep chüshendürülüshke bashlanghan. Kéyin bu uqum xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dégen uqumgha aylinip 1-dunya urushidin kéyin Amerika prezidenti Wilsonning “Wilson Prinsipleri” dep atalghan 14 maddiliq pirinsipliri arisida hazir istimal qiliniwatqan menide ishlitilgen. kishilerning teng-barawerliki we bashqurghuchi bilen bashqurulghuchi otturisida hasil qilinghan ijtimaiy kélishimdin ibaret ikki pelsepiwi asasqa tayanghan bu uqum eslide kishilik hoquqliri bilen zich munasiwetlik bolup, bügünki siyaset ilmi ve nezeriyiside xelqlerning öz siyasi kélechekini, iqtisadiy, ijtimaiy we medeniyet saheside mangidighan yolini öz iradesi arqiliq belgilesh dégen menini ipadileydu.
2. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi (Self-determination)ning Tarixiy Basquchliri
Öz teghdirini özi belgilesh Hoquqi (self-detemination) tunji qétim 1776-yilidiki Amerika Musteqilliq Xitapnamisida eks ettürülgen bolup, buningda mundaq déyilgen:
“Biz shu realliqni ashkara halda étirap qilimizki, pütün insanlar teng-barawer yaritilghan we yaratquchi teripidin wazkechkili bolmaydighan heq-hoquqlar bilen qurallandurulghan. Bularning béshida hayat, erkinlik we bext izdesh kélidu. Mana bu hoquqlargha kapaletlik qilish üchün insanlar arisidin qanunluq küchini idare qiliniwatqan kishilerning raziliqidin alghan hökimetler teshkillengen. Bir hökimet qachan bu meqsetlerge dexli yetküzüshke urinidiken, kishiler u hakimiyetni almashturush yaki bu prinsiplarni özleshtüridighan yéngi bir hakimiyetning yolini échish üchün uni emeldin qaldurush hoquqigha ige.”
Bu bayanlardan öz teghdirini özi belgilesh hoquqining deslepte bir dölet ichide yashawatqan kishilerning öz hökimetlirini belgilesh hoquqi ikenlikini chüshiniwalghili bolidu. Lékin kéyinki tarixiy jeryanda buning uqum we tetbiq qilinish dairisi tedriji kéngiyip Amerika qit’esidiki mustemlike döletlerning musteqilliq kürishi jeryanida xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh dégen prinsipqa aylandurulup tetbiq qilinishqa bashlanghan. Shuning bilen öz teghdirini özi belgilesh hoquqi mustemlike rayonlarda yashighuchi milletler üchün tetbiq qilinidighan bir prinsip bolup qalghan. Yawrupada bolsa bu prinisp tunji qétim 18-esirning axirida Fransiye teripidin Marakesh üchün ishlitilgen. Bu jeryanda chong döletler xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini étirap qilish bilen birge, döletlerning zémin pütünlükige hörmet qilishnimu teshebbus qilishqa we tekitleshke bashlighan. 1830-yildiki “London Shertnamisi” we 1878-yildiki “Berlin Shertnamisi” bilen Gritsiye, Ruminiye, Bulghariye, Sérbiye ve Qarataghning musteqilliqining étirap qilinishi öz teghdirini özi belgilesh hoquqini muhim qanuniy asasqa ige qilghan.
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi 1896-yili London Sosyalist énternatsiyonal Kongresi teripidin resmi qobul qilinghandin kéyin, Rus sosyal demokratlirimu 1903-yili buni Rus İshchi Partiyisining programigha alghan we 1913-yili yene bir qétim tekitlep muqimlashturghan. Shuningdin bashlap öz teghdirini özi belgilesh hoquqi kapitalistlar hem komunistlar teripidin resmi qobul qilinghan bir uqum we prinsip bolup qalghan. Biraq kapitalistlar bilen komunistlarning bu prinsiptin közligen meqsiti oxshash bolmighan, kapitalistlar bu prinsip arqiliq döletlerni, milletlerni parchilash we yéngi musteqil döletlerni meydangha keltürüp yéngi bazarlarni échishni meqset qilghan bolsa, komunistlar ézilgen milletlerni komunist inqlawi sépige tartip komunizmni dunya miqyasida ishqa ashurushni meqset qilghan.
Lenin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dégen uqumni nezeryiwi jehettin bolsimu béyitqan muhim bir shexis. Uning “Milletlerning Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi” namliq eseri bu heqte yézilghan muhim eserlerning biri. Leninning pikri boyiche, kichik we ajiz milletlerning öz ixtiyari we istek-arzusi bolmastin küchlük bir döletke qétilishi “qoshuwélish”, yeni yutuwélish bolup hésaplinidu we bu, xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha xilap. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (yeni ayrilma hoquqi)ni qollighanlarni bölgünchilikni yaqlighan dep eyiplesh yoldishidin ajrishish hoquqini qollighanlarni aile munasiwetlirini buzghan dep eyipligenge oxshash exmiqaniliq we ikki yüzliliktur.
Lékin bu prinsipning ijra qilinishi obyektip ölçem we qaidiler boyiche emes, küchlük döletlerning xahishi, menpeeti we herbiy strategiyisige asasen bolghan. Mesilen 1-dunya urushıdin kéyin Chéxoslowakiye, Wengiriye we Polsha qatarliq döletler öz teghdirini özi belgilesh hoquqi boyiche qurulghan bolsimu, bulardin bashqa milletlerge peqetla “az sanliq millet hoquqliri” dep atalghan bezi siyasi hoquqlar bérilgen. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqini qobul we teshebbus qilghan Rus komunistlirimu bir tereptin Finlandiyilikler we İrlandiyiliklerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini qollighan we qoghdighan bolsa, yene bir tereptin Sérb, Xirwat, Slowak we Chéx milletlirining öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha qarshi chiqqan idi. Xitay komunistliri we Xitay Milletchi Partisi (Gumindang) 1920- 1940-yillarda Sowét komunistlirigha oxshash milletlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini shertsiz qobul qilidighanliqini ilan qilghan bolismu , emiliyette ne Xitay komunistliri, ne Xitay Milletchi Partiyisi Xitaydiki milletlerge bu hoquqni bergen.
3. Birleshken Döletler Teshkilati we Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi 1946-yili 6-ayning 26-küni qobul qilinghan “Birleshken Döletler Teshkilati Ehdinamesi”da resmiy orun alghan. Bu ehdinamida Birleshken Dölet Teshkilatining qurulush meqset we prinsipleri bayan qilinip mundaq déyilgen: “xelqarada teng-barawer hoquqqa we xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipigha hörmet qilish asasida dostane munasiwetlerni tereqqiy qildurush we jahanshumul tinchliqni küchlendürüsh üchün kereklik bolghan tedbirlerni élishtur.” Bezi qanunshunaslar bu ipadilerge tayinip öz teghdirini özi belgilesh hoquqining bir qanuniy heq emes, belki bir prinsip ikenlikni ilgiri sürgen bolsimu, kéyinki tarixiy jeryanda bu prinsipning xelqaraliq qanunda bir heq ikenliki otturigha chiqqan.
Birleshken Döletler Teshkilati Omumiy Kéngishi teripidin 1960-yili qobul qilinghan 1514-nomurluq “Mustemlike Xelqlirige we Döletlirige Musteqilliq Bérilishi Bayannamisi”da xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha orun bérilgen. Buning bilen xelqlering öz teghdirini özi belgilesh hoquqi xelqaraliq munasiwetlerde muhim bir küch bolup shekillinishke bashlighan. Bezi kishiler öz teghdirini özi belgilesh hoquqining herqandaq az sanliq millet üchün emes, peqet mustemlike astidiki yaki ishghal astidiki xelqler üchün qobul qilinghan dep qarimaqta. Lékin, Birleshken Döletler Teshkilatining “ammiwiy we siyasi hoquqlar xelqara ehdinamisi” (International Cowenant on Ciwil and Political Rights) we “iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy hoquqlar xelqara ehdinamisi (International Cowenant on Economic, Social and Cultural Rights) namliq ehdinamiliridiki we 1966-yillliq “Birleshken Döletler Teshkilati Kishilik Hoquq Bayannamisi”diki “pütün xelqler (insanlar) öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige. Bu hoquq arqiliq xelqler özlirining siyasiy ornini erkin halda belgiliyeleydu we iqtisadiy, ijtimaiy we siyasi tereqqiyatini erkin halda dawamlashturalaydu” dégen ipadilerdin bu hoquqning peqet mustemlike astidiki xelqler üchün emes, “pütün xelqler” üchün inawetke ige ikenlikini nahayiti ochuq körsetmekte.
Birleshken Döletler Teshkilati Ehdinamisida yene igilik hoquqqa ige döletlerning qol astida yashawatqan xelqlerning iqtisadiy, ijtimaiy we siyasi jehettin tereqqiy qilishigha yardem bérish we ularning kishilik hoquqlirigha hörmet qilish mesuliyiti bar dep körsitilip, her qaysi döletlerge az sanliq milletlerning hoquqlirini étirap qilish, az sanliq milletlerning mewjudiyitini dawamlashturushigha tosqunluq qilmasliq we ularning mewjudiyitini qanuniy kapaletke ige qilish mesuliyiti tapshurulghan.
Burun öz teghdirini özi belgilesh hoquqi bashqa döletlerning ichki ishlirigha arilishqanliq dep qaralghan bolsimu, hazirqi xelqaraliq munasiwetlerde “mutleq igilik hoquqi” dégen uqumning ornini “mesuliyetchan igilik hoquqi” dégen uqum dessigen bolghachqa, kishilik hoquqliri depsende qilinghan döletlerge arilishish hoquqi Birleshken Döletler Teshkilati teripidinmu qobul qilinghan bir hoquq bolup qaldi. Amerika Birleshken Döletler Teshkilati qobul qilghan mushu hoquqqa tayinip Yugoslawiye we Sérbiyige quralliq arilashqan idi.
Kishilik hoquqlirining dairisi nahayiti keng bolup bularga mundaq mezmunlar kiridu: Yashash hoquqi, barawerlik, adalet izdesh hoquqi, musteqil we adil mehkimilerde sotlinish hoquqi, qoghdinish hoquqi, alahide shexsiy turmush, turalghuning qoghdilishi, mal mülük hoquqi, pikir qilish, wijdan, din we étiqat erkinliki, pikir bayan qilish hoquqi, bir yerge jem bolush we jemiyet qurush hoquqi, dölet hakimiyitige qatnishish hoquqi, erkin sayahet we jaylishish hoquqi, panahliq we panaliq tilesh tüzümidin paydilinish hoquqi, puqraliq hoquqi, öylinish we aile qurush hoquqi, ijtimai bixeterlik hoquqi, ishlesh hoquqi, teng we adil maash élish hoquqi, uyushma erkinliki, dem élish we maash élip turup tetil qilish hoquqi, dawalinish hoquqi, oqush we oqutush hoquqi, medeniyet, sen’et we ilmiy paaliyetlerge qatnishish we paydilinish hoquqi, öz teghdirini belgilesh hoquqi, xelqlerning öz tebii we meniwi bayliqlirigha ige chiqish we bularni erkin halda ishlitish hoquqi.
Shunga hazirqi xelqaraliq shert-sharaitta hichqandaq döletning öz döliti ichidiki bir xelqqe qarita étiqat erkinliki we pikir qilish erkinlikini tosash, irqiy kemsitish hoquqi yoqtur. Bunngdin öz teghdirini belgilesh hoquqining bir prinsip süpitidin bügün bir qanuniy heq süpitige aylanghanliqini körüwalghili bolidu.
4. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi Qandaq Bir Hoquq?
Öz teghdirini özi belgilsh hoquqi tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (outer self-determination) we ichki jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi ( inner self-determination) dep ikkige ayrilidu. Tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi musteqil bir dölet qurush hoquqi, musteqil bir dölet bilen erkin halda ittipaq qurush hoquqi, musteqil bir dölet bilen erkin halda birlishish (entegration) hoquqi, bashqa döletlerge qarshi öz musteqilliqini qoghdash hoquqi we mustemlike astidiki xelqlerning musteqilliq hoquqini öz ichige alidu. İchki jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi bolsa, bir dölette yashighuchi xelqning özi xalighan bashqurush tüzümini tallash hoquqini öz ichige alidu.
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi musteqilliq hoquqini öz ichige alidighan kollektip bir hoquqtur. Lékin bu hoquq döletlerning igilik hoquqi we zémin pütünlükige hörmet qilish dégen prinisp bilen mentiqiy jehettin ziddiyetlik bolghachqa, Birleshken Döletler Teshkilati bu hoquqni subyektip bir shekilde öz xahishi boyiche ishletken. Mesilen Pelestin, Chechenistan we Uyghur xelqi öz teghdirini belgilesh hoquqi (“Self-Determination”) gha ige bolsimu, bu heq bu xelqler üchün ishlitilmigen, halbuki Slowaniye, Krodiye (Hırwatistan), Bosniye-Géritségowina ( Bosna-Hersek), Makedonya we Kosowa “öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (“Self-Determination”) asasida Yugoslawiyidin ayriwétilgen.
Birleshken Döletler Teshkilatining 1514-nomurluq qararida: “Bir döletning milliy birliki we zémin pütünlikini qismiy yaki pütünley bozushni meqset qilghan her qandaq heriket Birleshken Döletler Teshkilati asasiy qanunining meqset we prinsiplirigha muwapiq emes” dep belgilengen. Lékin Birleshken Döletler Teshilati buning üchün bezi shertlernimu otturigha qoyghan. Bu shertlerning birinchisi kishilerge irq, étiqat we reng perqi ayrimastin wekillik qilidighan bir hökimetning bolushi; ikkinchisi xelqlerning teng-barawer hoquqigha we öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipigha tayinip ish qilidighan musteqil döletlerning bolushi kerek. Eger döletler xelqlerge, az sanliq milletlerge bésim ishlitip zulum qilsa, ularning kishilik heq-hoquqini depsende qilsa, xelqaraliq qanun bu xelqlerning ana dölettin ayrilishini öz teghdirini özi belgilesh hoquqi süpitide qobul qilidu.
5. “Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi”ning Hazirqi Uqum Dairisi
Birleshken Döletler Teshkilatining 1970-yilliq omumiy kéngesh yighinida qobul qilinghan 2625-nomurluq “Xelqaraliq Qanun Prinsipliri Bayannamisi”da öz teghdirini özi belgilesh hoquqini tüzümi demokratik bolmighan döletlerdimu ishlitishke bolidighanliqi körstilgen. 1993-yili échilghan “Viyena Dunya Kishilik Hoquqi Konferansi”da öz teghdirini öz belgilesh hoquqi yene bir qétim mueyyenleshtürülüsh bilen bir waqitta “héchqandaq ayrimchiliq qilmastin pütün jemiyetke wekillik qilidighan demokratik döletlerde öz teghdirini belgilesh heqqidin paydilinishqa bolmaydu” dep körsitilgen. Chünki, demokratik bir dölette, u dölet ichide yashighuchi pütün shexisler yaki guruppilar hakimiyetke qétilish pursitige ige bolghanliqi üchün, xelqlermu öz teghdirini belgilesh hoquqini ishletken hésaplinidu.Tüzümi demokratik bolmighan döletlerdiki xelqler, ochuq ashkara ayrimchiliqqa, irqchiliqqa, qirghinchiliqqa uchrighan xelqler öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige.
Birleshken Döletler Teshkilati Omumiy Kéngishining 2007-yili 13-séntebir küni 61/295 nomurluq qarari bilen maqullan'ghan “Yerlik Milletlerning Hoquqi Heqqidiki BDT Bayannamisi”dimu xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipi yene bir qetim tekitlinip mundaq diyilgen: “3- Madda: yerlik xelqler öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige. Bu hoquqqa binaen, ular özlirining siyasi ornini erkin halda békitish, iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy tereqqiyatlirini erkin belgilesh heqqige ige.”; “4- Madda: yerlik xelqler öz teqdirini özi belgilesh hoquqini yürgüzgende, özlirining ichkiy we yerlik mesililirini bir terep qilishta aptonomiye yaki özini özi bashqurush heqqige, shundaqla aptonomiye ishlirini yürgüzüsh üchün kereklik bolghan iqtisatni teminlesh heqqige ige.”
Yéqinqi yıllarda öz teghdirini özi belgilesh hoquqi, yeni self-determination hoquqi, demokratik sestimida özini özi idare qilish hoquqi, yeni “self-gowerning” hoquqi dégen menide ishlitilishke bashlidi. Unesco xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini “saylash, qarar bérish, hakimiyetke qatnishish we kontrol qilish” dep teripligen. Bu hoquq demokratik tüzümler bilen munasiwetlik bolup, xelqlerning qarar belgilesh mexanizmida orun élishi we öz özini idare qilishini körsitidu. Bu yerdiki özini özi idare qilish hoquqi aptonomiye, federatsiye we konfederatsiye qatarliq her xil bashqurush shekillirini öz ichige alghan bolidu. Bu shekilde xelqler özini özi idare qilish arqiliq öz teghdirini belgiligen hésaplinidu, xelqlerning insan heqliri, bixeterliki, milli medeniyiti, iqtisadiy tereqqiyati, erkinliki, siyasiy we qanuniy heqliri qatarliq asasiy ihtiyajliri kapaletke ige bolghan bolidu. Bu yerde muhim bolghan nerse, xelqning erkin iradisidur. Xelqning erkin iradisini eks ettürmigen siyasiy tüzümler, meyli aptonomiye bolsun, meyli federatsiye bolsun, qanunluq we inawetke ige hésaplanmaydu. Lékin Xitaygha oxshash bezi döletler zémin pütünlikige tesir yetküzüsh ihtimali barliqi seweplik xelqlerning öz teghdirini belgilesh hoquqigha riaye qilmaywatidu.
6. Uyghur Xelqining Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi
6.1. Uyghurlar az sanliq milletmu?
Birleshken Döletler Teshkilati qararlirida “xelq” uqumi bilen “az sanliq millet” uqumi éniq teriplenmigen. Shunga az sanliq millet hoquqliri bilen xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi birbirge oxshash dégen chüshenche hasil bolushi mumkin. Emiliyette bular otturisida éniq perq bar. Chünki az sanliq millet hoquqliri az sanlq milletke mensup kishiler bilen munasiwetlik hoquqlardur. Halbuki öz teghdirini özi belgilesh hoquqi pütün bir xelqqe ait kollektip hoquqtur. Bu seweptin, az sanliq milletler aptonomiye hoquqigha ige emes. Uyghur xelqi hazir sözde bolsimu aptonomiye hoquqigha ige bolghanliqi üchün xelqaraliq qanunda az sanliq millet emes, xelq (millet, ulus) hésaplinidu. Shunga Uyghur xelqimu öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige.
6.2. Sherqiy Türkistan mustemlike döletmu?
1945 -1949-yillirida qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhuriyeti hökimiti Guomindang hökimiti bilen Birleshme Hökimet qurghan bolup, bu birleshme hökimet meyli qandaq nam astida qurulghan bolsa bolsun, Ghuljida Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti emiliy mewjut bolghan ehwal astida qurulghanliqi üchün Sherqiy Türkistan Jumhuriyeti dewleti Guomindang hakimiyiti teripidin étirap qilinghan hésaplinidu. Guomindang hakimiyiti teripidin étirap qilinghan bu dölet 1949-yili Xitay komunistliri teripidin Uygur xelqining demokratik usullar arqiliq ipadilengen raziliqini almastin quralliq bésiwélinghanliqi üchün xelqaraliq qanun boyiche mustemlike dölet hésaplinidu.
6.3. Xitay demokratik bir döletmu?
Xitay komunistliri 1949-yili Xitayning qanunluq hökimiti bolghan Guomndang hökimitini quralliq aghdurup hakimiyetni tartiwalghandin kéyin bügünge qeder xelq saylimi élip barmighanliqi üchün demokratik bir dölet emes, eksiche diktator bir döletttur. Hökimet, herbi we sot birbirinden ayrilmighan, birla partiye hakimiyiti astidiki bir dölet. Shunga Xitayni demokratik dölet dep atash mumkin emes. Bügünge qeder Sherqiy Türkistanda yolgha qoyulghan siyasetlerde Uyghur xelqining pikri, awazi we raziliqi demokratik usullar arqiliq élinghan emes, shunga tetbiq qiliniwatqan qararlar Uyghur xelqining erkin iradisini eks ettürmeydu.
6.4. Xitay hakimiyiti Uyghur xelqining kishilik heq-hoquqlirigha hörmet qildimu?
Xitay komunist hakimiyitining Uyghur xelqining kishilik heq-hoquqigha hörmet qilmighanliqi, eksiche bu xelqning kishilik hoquqlirini depsende qiliwatqanliqi her yil xelqarada élan qiliniwatqan kishilik hoquq doklatiridimu éniq körsitilmekte. Bügün Uyghur xelqining tili, milli medeniyiti we milli maaripi erkin tereqqiy qilish imkaniyitige ige emes, diniy étiqat, pikir bayan qilish erkinliki, metbuat erkinliki qanuniy kapaletke ige emes.
Yuqurqi ehwallar Uyghur xelqining öz teghdirini elgilesh hoquqigha ige ikenlikini, lékin demokratik bolmighan, mustebit, diktator hakimiyet astida bu hoquqning ishqa ashmighanliqini, tinchliq bilen qarshiliq bildürüsh imkan we ümidi qalmighanliqini, kishilik heq-hoquqlirining qattiq depsende qilinip éghir azap chékiwatqanliqini, mundaq sharaitta Uyghur xelqining tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha, yeni musteqilliq hoquqigha ige ikenlikini körsitidu.
Netije
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi hem siyasiy arguman (waste) hem qanuniy heq bolghanliqi üchün Sherqiy Türkistan milli herikitining hemme basquchlirigha muwapiq kélidu, shundaqla bu teleppuzning uqum dairisi we ishlitilish sahesi keng bolghachqa bügünki paaliyetlirimizge her xil siyasiy maniwér imkani béridu. Shunga bu nishan we teleppuzdin chetnep ketmeslikimiz lazim. Aptonomiye, federatsiye esla milli herikitimizning axirqi nishani emes, peqet bu nishanning qedem basquchliridinla ibaret, xalas.
Paydilinilghan eserler:
1. Taskaya, Adem, “Birleşmiş Milletler İkiz Sözleşmeleri ve Self Determination İlkesi”; Türk Hukuk Dergisi, Aralık 2003, s. 8-13
2. Doğan, İlyas, Devletler Hukukunda Siyasal Bir İlke Olarak Halkların Kendi Geleceğini Belirleme İlkesi, Hukuki Perspektifler Dergisi (HPD), Sayı. 06, 2006, ss. 185-193
3. Şahin, Mustafa, Avrupa Birliği’nin Self-Determinasyon Politikası, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2000.
4. Jin Binggao, 民族纲领政策文献选编 MİNZU GANGLİNG ZHENGCE WENXİAN XUANBİAN (1921-yili 7-aydin 2005-yili 5-ayghiche), Merkiziy Milletler Uniwersiteti Neshriyati, 2006, Beyjing.
5. Pazarcı, Hüseyin, Uluslar arası Hukuk, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2005
6. Sander, Oral, SİYASİ TARİH (İlkçağdan 1918’e), İmge Kitabevi, Ankara, 2010
7. ------, SİYASİ TARİH (1918 – 1994), İmge Kitabevi, Ankara, 2007
8. Öztekin, Ali, Siyaset Bilimine Giriş, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2007
9. Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
10. Siyasi ve Medeni Haklar Uluslar arası sözleşmesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
11. Birleşmiş Milletler Antlaşması (BM Şartı) (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
12. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
13. Paris Şartı (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
14. Ekonomik, Siyasal ve Kültürel Haklar Uluslar arası Sözleşmesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
15. Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslar arası Sözleşme (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)
Ilham Toxti Xelqara Metbuatlar Ziyaritini Qobul Qilip Uyghurlar Mesilisi Heqqide Toxtaldi
Muxbirimiz Méhriban
2011-05-05
Ilham toxti ependi uyghur naraziliq heriketlirining meydangha kélishtiki héqiqi seweblirini izdeshke hem hel qilishqa ehmiyet bérilmigenlikini tenqidlidi.
Béyjing milletler uniwérsitétining dotsénti, uyghur biz tor békitining sahibi, uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqidiki közqarash we tetqiqat netijiliri bilen xelqara metbuatlarda tonulghan ilham toxti ependi, xitay hökümiti teripidin «uyghurlargha ait sezgür mesililerde toxtaldi» dep qarilip, türlük cheklimilirige uchrap kéliwatqan idi. Ilham toxti ependi uzun mezgillik jimjitliqtin kéyin, birnechche kündin buyan amérika awazi, birleshme agéntliqi, shwétsariye radiosi, erkin asiya radiosi qatarliq xelqara metbuatlarning ziyaritini qobul qildi.
Ikki aydin buyanqi jimjitliqtin kéyin, bügün radiomiz ziyaritini qobul qilghan ilham toxti ependi özining hökümet dairilirining özige qaratqan nazariti boshashmighan ehwal astida, bu birnechche kündin buyan amérika awazi, birleshme agéntliqi qatarliq chetel agéntliqlirining ziyaritini qobul qilghanliqini bildürdi.
Ilham toxti ependi söhbet jeryanida, özining chetel metbuatlirining ziyaritide jawab bergen mesililer heqqide birqeder etrapliq toxtaldi.
Ilham toxti ependi öz bayanida, hökümet dairilirining uyghurlargha qarita yürgüzülüp kéliwatqan siyasetliride, uyghurlarning hökümet xizmitige bolghan naraziliq heriketlirini xelqara térrorizmgha qarshi heriket hem bin ladenning elqayda teshkilati qatarliqlargha mejburi baghliwélip, bu birnechche yildin buyan uyghur rayonida qattiq qol siyaset yürgüzüp kelgenlikini tenqidlidi.
Ilham toxti ependi 5- Iyul ürümchi weqesidin kéyin, merkizi hökümet teripidin rayongha partkom sékrétari qilip teyinlengen jang chünshiyenning xizmetliri heqqide toxtilip, özining jang chünshiyenning hazirqi xizmetlirige ijabiy baha béridighanliqi emma özining uyghur rayonidiki weziyet tereqqiyatini yenila közitip kéliwatqanliqini, uyghur rayonining ehwalida uyghurlar arzu qilghan héqiqi aptonomiyilik qanun ijra qilinishigha yene bir mezgil kétidighanliqini bildürdi.
Ilham toxti ependi söhbitimiz axirida, uyghur rayoni weziyitide hazirghiche hel bolmay kéliwatqan, uyghurlarning ishsizliq mesilisi, pilanliq tughut siyasiti seweblik uyghurlar nopusining aziyip kétish mesilisi, til-Maarip,, örüp-Adet, diniy étiqad jehetlerdiki cheklimige uchrash mesilisi, uyghurlarning öz rayonida échiliwatqan bayliqlardin behrimen bolush mesilisi qatarliqlar heqqidimu toxtaldi. Programmimizning kéyinki qisimlirida bu mesiler heqqide anglitish bérimiz.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-05062011020854.html/story_main?encoding=latin
Muxbirimiz Méhriban
2011-05-05
Ilham toxti ependi uyghur naraziliq heriketlirining meydangha kélishtiki héqiqi seweblirini izdeshke hem hel qilishqa ehmiyet bérilmigenlikini tenqidlidi.
Béyjing milletler uniwérsitétining dotsénti, uyghur biz tor békitining sahibi, uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqidiki közqarash we tetqiqat netijiliri bilen xelqara metbuatlarda tonulghan ilham toxti ependi, xitay hökümiti teripidin «uyghurlargha ait sezgür mesililerde toxtaldi» dep qarilip, türlük cheklimilirige uchrap kéliwatqan idi. Ilham toxti ependi uzun mezgillik jimjitliqtin kéyin, birnechche kündin buyan amérika awazi, birleshme agéntliqi, shwétsariye radiosi, erkin asiya radiosi qatarliq xelqara metbuatlarning ziyaritini qobul qildi.
Ikki aydin buyanqi jimjitliqtin kéyin, bügün radiomiz ziyaritini qobul qilghan ilham toxti ependi özining hökümet dairilirining özige qaratqan nazariti boshashmighan ehwal astida, bu birnechche kündin buyan amérika awazi, birleshme agéntliqi qatarliq chetel agéntliqlirining ziyaritini qobul qilghanliqini bildürdi.
Ilham toxti ependi söhbet jeryanida, özining chetel metbuatlirining ziyaritide jawab bergen mesililer heqqide birqeder etrapliq toxtaldi.
Ilham toxti ependi öz bayanida, hökümet dairilirining uyghurlargha qarita yürgüzülüp kéliwatqan siyasetliride, uyghurlarning hökümet xizmitige bolghan naraziliq heriketlirini xelqara térrorizmgha qarshi heriket hem bin ladenning elqayda teshkilati qatarliqlargha mejburi baghliwélip, bu birnechche yildin buyan uyghur rayonida qattiq qol siyaset yürgüzüp kelgenlikini tenqidlidi.
Ilham toxti ependi 5- Iyul ürümchi weqesidin kéyin, merkizi hökümet teripidin rayongha partkom sékrétari qilip teyinlengen jang chünshiyenning xizmetliri heqqide toxtilip, özining jang chünshiyenning hazirqi xizmetlirige ijabiy baha béridighanliqi emma özining uyghur rayonidiki weziyet tereqqiyatini yenila közitip kéliwatqanliqini, uyghur rayonining ehwalida uyghurlar arzu qilghan héqiqi aptonomiyilik qanun ijra qilinishigha yene bir mezgil kétidighanliqini bildürdi.
Ilham toxti ependi söhbitimiz axirida, uyghur rayoni weziyitide hazirghiche hel bolmay kéliwatqan, uyghurlarning ishsizliq mesilisi, pilanliq tughut siyasiti seweblik uyghurlar nopusining aziyip kétish mesilisi, til-Maarip,, örüp-Adet, diniy étiqad jehetlerdiki cheklimige uchrash mesilisi, uyghurlarning öz rayonida échiliwatqan bayliqlardin behrimen bolush mesilisi qatarliqlar heqqidimu toxtaldi. Programmimizning kéyinki qisimlirida bu mesiler heqqide anglitish bérimiz.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-05062011020854.html/story_main?encoding=latin
Ilham Toxti: Halqisiman Tereqqiyat Uyghurlarni ikkinchi Derijilik Puqragha Aylandurup Qoymaqta
Muxbirimiz Méhriban
2011-05-06
Ilham toxti ependi radiomiz muxbiri bilen bolghan söhbet dawamida, «5-Iyul ürümchi weqesi» din kéyinki uyghur weziyiti heqqide özi hés qilghan mesililerni otturigha qoydi.
Ilham toxti ependi, 2009-Yilidiki «5- Iyul ürümchi weqesi» din kéyin, xitay merkizi hökümitining uyghur rayonida «shinjanggha yardem bérish» namida yürgüzüwatqan siyasiti jeryanida, gerche uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari almashqan bolsimu, lékin wang léchüen dewridiki qattiq qol siyaset yürgüzüsh terepdarlirining hökümet organlirida yenila asasliq orunda turuwatqanliqini ilgiri sürdi.
Ilham toxti ependi uyghurlarning qanuni hoquq mesilisining nechche 10 yildin buyan hel bolmay kéliwatqan mesile ikenlikini, bolupmu «5-Iyul ürümchi weqesi» din kéyin, öz heq hoquqini telep qilghini üchünla xata halda her xil jinayetler bilen eyiblinip türmilerde yétiwatqan uyghur ziyaliyliri, uyghur yashliri mesilisini hökümet dairilirining qanun boyiche adil bir terep qilishi kéreklikini tekitlidi.
Uyghur rayonidiki özgirishning tolimu asta boluwatqanliqini bayan qilghan ilham toxti ependi, rayonda uyghurlar telep qiliwatqan qanun jehettiki barawerlik, milliy aptonomiye qanunini qatarliqlarning emeliyleshmigenlikini, uyghurlarning öz zéminida ikkinchi derijilik puqragha aylinip qéliwatqanliqini otturigha qoydi.
Ilham toxti ependi xitay merkizi hökümitining halqisiman tereqqiyat namida, xitay ölkiliridiki shirketlerge rayondiki bayliqlarni échish pursiti yaritip bergenlikini, emma rayondiki yerlik millet bolghan uyghur qatarliqlarni bu tereqqiyat pilanining sirtida qaldurghanliqini tenqidlidi.
Söhbitimiz axirida ilham toxti ependi yene, xitay qanuni ichide turup, uyghurlarning qanuni heq-Hoquqlirini telep qilish iradisidin waz kechmeydighanliqini bildürdi. U, bashqa uyghur ziyaliyliriningmu uyghurlarning érishishke tégishlik qanuni hoquqliri mesiliside aktip rol oynishini, uyghur xelqining nöwettiki ehwalini chüshinishi, xitayning qanun dairiside turup, uyghur xelqining aptonomiyilik qanunda belgilengen qanuni hoquqlirining kapaletke ige qilinishi üchün dadilliq bilen sözlishi kéreklikini tekitlidi.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-05062011173946.html/story_main?encoding=latin
Muxbirimiz Méhriban
2011-05-06
Ilham toxti ependi radiomiz muxbiri bilen bolghan söhbet dawamida, «5-Iyul ürümchi weqesi» din kéyinki uyghur weziyiti heqqide özi hés qilghan mesililerni otturigha qoydi.
Ilham toxti ependi, 2009-Yilidiki «5- Iyul ürümchi weqesi» din kéyin, xitay merkizi hökümitining uyghur rayonida «shinjanggha yardem bérish» namida yürgüzüwatqan siyasiti jeryanida, gerche uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari almashqan bolsimu, lékin wang léchüen dewridiki qattiq qol siyaset yürgüzüsh terepdarlirining hökümet organlirida yenila asasliq orunda turuwatqanliqini ilgiri sürdi.
Ilham toxti ependi uyghurlarning qanuni hoquq mesilisining nechche 10 yildin buyan hel bolmay kéliwatqan mesile ikenlikini, bolupmu «5-Iyul ürümchi weqesi» din kéyin, öz heq hoquqini telep qilghini üchünla xata halda her xil jinayetler bilen eyiblinip türmilerde yétiwatqan uyghur ziyaliyliri, uyghur yashliri mesilisini hökümet dairilirining qanun boyiche adil bir terep qilishi kéreklikini tekitlidi.
Uyghur rayonidiki özgirishning tolimu asta boluwatqanliqini bayan qilghan ilham toxti ependi, rayonda uyghurlar telep qiliwatqan qanun jehettiki barawerlik, milliy aptonomiye qanunini qatarliqlarning emeliyleshmigenlikini, uyghurlarning öz zéminida ikkinchi derijilik puqragha aylinip qéliwatqanliqini otturigha qoydi.
Ilham toxti ependi xitay merkizi hökümitining halqisiman tereqqiyat namida, xitay ölkiliridiki shirketlerge rayondiki bayliqlarni échish pursiti yaritip bergenlikini, emma rayondiki yerlik millet bolghan uyghur qatarliqlarni bu tereqqiyat pilanining sirtida qaldurghanliqini tenqidlidi.
Söhbitimiz axirida ilham toxti ependi yene, xitay qanuni ichide turup, uyghurlarning qanuni heq-Hoquqlirini telep qilish iradisidin waz kechmeydighanliqini bildürdi. U, bashqa uyghur ziyaliyliriningmu uyghurlarning érishishke tégishlik qanuni hoquqliri mesiliside aktip rol oynishini, uyghur xelqining nöwettiki ehwalini chüshinishi, xitayning qanun dairiside turup, uyghur xelqining aptonomiyilik qanunda belgilengen qanuni hoquqlirining kapaletke ige qilinishi üchün dadilliq bilen sözlishi kéreklikini tekitlidi.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-05062011173946.html/story_main?encoding=latin
Sherqi Türkistan Uyghur Aliy Kéngishide Chüshken Xulase Pikirler
Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2011-05-06
Sherqi türkistan uyghur aliy kéngishining tünügünki muzakire xulasisi we bügünki qoshumche muzakire yighinida chüshken pikirler heqqide melumat.
Déginimdek tünügün dunya uyghur qurultiyi heyetliri we guruppa riyasetlirining muzakirisidin kéyin, yighinning xulasisi chiqirildi, yeni yighinda otturigha qoyulghan pikirler yighinchaqlinip, omumlashturulup bayan qilindi. Yighinning birinchi xulasisi, sherqi türkistan dawasining ghayisi musteqilliq, musteqilliq dégen bu uqumning xelqara qanundiki ipadilinishi, oz teqdirini özi belgilesh bolghanliqi üchün, buningdin kéyinki sherqi türkistan milliy herikiti oz teqdirini özi belgilesh telipi we shoari astida élip bérilidu. Aptonomiye tilgha élinmaydu.
Yighinning xulasiside, oz teqdirini özi belgilesh hoquqini qolgha keltürüsh üchün némiler qilinishi kérek dégen témida chüshken yene köpligen muhim teklipler toghra körüldi, emma bu mezmunlar dunya uyghur qurultiyining buningdin kéyinki teshwiqat matériyallirida tepsiliy bayan qilinmaqchi.
Tünügün yighining xulasisi chiqirilghandin kéyin, dunya uyghur qurultiyining mewjut nizamnamisige qarita bir qisim tozutush pikirliri bérildi we buninggha asasen nizamname qaytidin layihilendi, bu layihining birqanche mezmuni töwendikiche:
1. Teshkilatning nami dunya uyghur qurultiyi qisqartip, qurultay déyilidu.
2, qurultayning merkizi munih.
3. Qurultayning gérbi 1933 we 1944 yili qurulghan sherqi türkistan jumhuriyitining dölet gérbi.
4, qurultayning meqsiti, sherqi türkistan xelqining oz teqdirini özi belgilesh, erkinlikini qolgha keltürüsh, insaniy heq/hoquqlirini qoghdash we sherqi türkistanda démokratik bir hakimiyetni berpa qilish üchün heriket qilish.
5. Qurultay weten ichi/sirtidiki barliq sherqi türkistanliqlarning xelqaradiki birdinbir toluq hoquqluq eng aliy siyasiy orgini.
Yuqirida éytilghanlar, qurultay nizamnamisining layihisidiki bir qisim mezmunlar, töwende bügünki yighinda qoshumche otturigha qoyulghan pikirler heqqidimu melumat.
Tünügün yighinning xulasisi bolup ötkendin kéyin, bügün yene chüshkiche qoshumche pikirler heqqide pikir we mulahiziler bolup ötti. Bügünki bu sorunda aldi bilen uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanim muhim soz qildi. Rabiye xanim sözide bizning oylishidighinimiz, sherqi türkistan musteqil bolalamdu yaki bolalamdu, dégen mesile emes, oylishidighinimiz peqet sherqi türkistanni musteqil qilishning musapisini qisqartishning yollirini izdinishtin ibaret, deydu. Rabiye xanim yene yighinda buningdin kéyin qilinidighan ishlar heqqide köpligen yolyoruqlarni berdi. Bu yolyoruqlar, uyghur mesilisini qandaq qilip, gherb döletlerning siyasiy küntertipige kirgüzüsh, qandaq qilip weten ichi we sirtidiki xitaygha qarshi heriketlerni janlandurush we unining heqqaniy heriket ikenlikini dunyagha chüshendürüsh, shundaqla qandaq qilip dunyadiki küchlük döletlerning uyghurlargha bolghan hésdashliqini, eng qisqa waqit ichide emeliy heriketke aylandurush heqqide boldi.
Bügünki qoshumche pikirler arisida, uyghur ziyaliysi amérika uyghur birleshmisining heyiti qasim tümen soz qilip, uyghur ziyalirining sherqi türkistan musteqilliq kürishidiki bash tartip bolmaydighan mesuliyiti heqqide toxtaldi. Qasim tümenning sözini mundaq xulasilishimiz mumkin, rohini ümidsizlik qaplighan, uyghurlarning milliy iradisining qudritige ishenmeydighan hem dunyaning adalitige guman bilen qaraydighan uyghur ziyaliylar, ehwali eng échinishliq kishiler. Bular téximu kop izdinishi, tetqiq qilishi, uyghur musteqilliq herikitining sépigha qaytip kélishi kérek. Undaq bolmaydiken, bular millitiningla emes, kelgüside aile/ewladliriningmu aldida yüz kélelmeydu. Qasim tümen yene uyghur ziyaliysi, uyghur alimi dégen bu teripning peqet we peqetla uyghur musteqilliq herikitige méhri/muhebbitini bérish bermeslik bilenla ölchinidighanliqini, uyghurlarning échinishliq weziyitidin azablanmighan heriket qilmighan bir ziyaliyni uyghur ziyaliysi déyishke bolmaydighanliqini bildürdi.
Bügün bu yighining xulasiside tilgha élinmighan, emma yighining aldidiki sorunlarda tekitlengen obzorchi sidiq haji rozi ependining bir pikrini tekitlep ötmekchimen. Sidiq haji rozi ependi, uyghur xelqining musteqilliq küresh tarixini xulasilep, uyghurlar bügünge qeder töleshke tégishlik bedelni tölep keldi, uyghur xelqi musteqilliqi üchün eng éghir bedel töligen emma meqsitige téxiche yételmeywatqan milletlerdin biri, uyghurlarning tarixtiki rehberlirimu qolidin kelgen barliq tirishchanliqlirini körsetti, uyghur xelqide sewenlik, uyghur rehberliride gunah yoq, peqet we peqet xelqara weziyettiki paydisizliq sewebidin 2 qétimliq jumhuriyitini qoghdap qalalmidi, shunga uyghur teshkilatliri buningdin kéyin mana bu nuqtigha diqqet qilishi kérek, uyghur mesilisini dunyadiki héch bir dölet oz dölitining dölet menpeitining bir parchisi dep qarimasliqi, belki insanperwerlik nuqtisidin yardem bérishi kérek.
Uyghur teshkilatlirimu bu nuqtidiki sezgürlükini ashurushi kérek.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/aliy-kengesh-xulase-05062011182823.html/story_main?encoding=latin
Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2011-05-06
Sherqi türkistan uyghur aliy kéngishining tünügünki muzakire xulasisi we bügünki qoshumche muzakire yighinida chüshken pikirler heqqide melumat.
Déginimdek tünügün dunya uyghur qurultiyi heyetliri we guruppa riyasetlirining muzakirisidin kéyin, yighinning xulasisi chiqirildi, yeni yighinda otturigha qoyulghan pikirler yighinchaqlinip, omumlashturulup bayan qilindi. Yighinning birinchi xulasisi, sherqi türkistan dawasining ghayisi musteqilliq, musteqilliq dégen bu uqumning xelqara qanundiki ipadilinishi, oz teqdirini özi belgilesh bolghanliqi üchün, buningdin kéyinki sherqi türkistan milliy herikiti oz teqdirini özi belgilesh telipi we shoari astida élip bérilidu. Aptonomiye tilgha élinmaydu.
Yighinning xulasiside, oz teqdirini özi belgilesh hoquqini qolgha keltürüsh üchün némiler qilinishi kérek dégen témida chüshken yene köpligen muhim teklipler toghra körüldi, emma bu mezmunlar dunya uyghur qurultiyining buningdin kéyinki teshwiqat matériyallirida tepsiliy bayan qilinmaqchi.
Tünügün yighining xulasisi chiqirilghandin kéyin, dunya uyghur qurultiyining mewjut nizamnamisige qarita bir qisim tozutush pikirliri bérildi we buninggha asasen nizamname qaytidin layihilendi, bu layihining birqanche mezmuni töwendikiche:
1. Teshkilatning nami dunya uyghur qurultiyi qisqartip, qurultay déyilidu.
2, qurultayning merkizi munih.
3. Qurultayning gérbi 1933 we 1944 yili qurulghan sherqi türkistan jumhuriyitining dölet gérbi.
4, qurultayning meqsiti, sherqi türkistan xelqining oz teqdirini özi belgilesh, erkinlikini qolgha keltürüsh, insaniy heq/hoquqlirini qoghdash we sherqi türkistanda démokratik bir hakimiyetni berpa qilish üchün heriket qilish.
5. Qurultay weten ichi/sirtidiki barliq sherqi türkistanliqlarning xelqaradiki birdinbir toluq hoquqluq eng aliy siyasiy orgini.
Yuqirida éytilghanlar, qurultay nizamnamisining layihisidiki bir qisim mezmunlar, töwende bügünki yighinda qoshumche otturigha qoyulghan pikirler heqqidimu melumat.
Tünügün yighinning xulasisi bolup ötkendin kéyin, bügün yene chüshkiche qoshumche pikirler heqqide pikir we mulahiziler bolup ötti. Bügünki bu sorunda aldi bilen uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanim muhim soz qildi. Rabiye xanim sözide bizning oylishidighinimiz, sherqi türkistan musteqil bolalamdu yaki bolalamdu, dégen mesile emes, oylishidighinimiz peqet sherqi türkistanni musteqil qilishning musapisini qisqartishning yollirini izdinishtin ibaret, deydu. Rabiye xanim yene yighinda buningdin kéyin qilinidighan ishlar heqqide köpligen yolyoruqlarni berdi. Bu yolyoruqlar, uyghur mesilisini qandaq qilip, gherb döletlerning siyasiy küntertipige kirgüzüsh, qandaq qilip weten ichi we sirtidiki xitaygha qarshi heriketlerni janlandurush we unining heqqaniy heriket ikenlikini dunyagha chüshendürüsh, shundaqla qandaq qilip dunyadiki küchlük döletlerning uyghurlargha bolghan hésdashliqini, eng qisqa waqit ichide emeliy heriketke aylandurush heqqide boldi.
Bügünki qoshumche pikirler arisida, uyghur ziyaliysi amérika uyghur birleshmisining heyiti qasim tümen soz qilip, uyghur ziyalirining sherqi türkistan musteqilliq kürishidiki bash tartip bolmaydighan mesuliyiti heqqide toxtaldi. Qasim tümenning sözini mundaq xulasilishimiz mumkin, rohini ümidsizlik qaplighan, uyghurlarning milliy iradisining qudritige ishenmeydighan hem dunyaning adalitige guman bilen qaraydighan uyghur ziyaliylar, ehwali eng échinishliq kishiler. Bular téximu kop izdinishi, tetqiq qilishi, uyghur musteqilliq herikitining sépigha qaytip kélishi kérek. Undaq bolmaydiken, bular millitiningla emes, kelgüside aile/ewladliriningmu aldida yüz kélelmeydu. Qasim tümen yene uyghur ziyaliysi, uyghur alimi dégen bu teripning peqet we peqetla uyghur musteqilliq herikitige méhri/muhebbitini bérish bermeslik bilenla ölchinidighanliqini, uyghurlarning échinishliq weziyitidin azablanmighan heriket qilmighan bir ziyaliyni uyghur ziyaliysi déyishke bolmaydighanliqini bildürdi.
Bügün bu yighining xulasiside tilgha élinmighan, emma yighining aldidiki sorunlarda tekitlengen obzorchi sidiq haji rozi ependining bir pikrini tekitlep ötmekchimen. Sidiq haji rozi ependi, uyghur xelqining musteqilliq küresh tarixini xulasilep, uyghurlar bügünge qeder töleshke tégishlik bedelni tölep keldi, uyghur xelqi musteqilliqi üchün eng éghir bedel töligen emma meqsitige téxiche yételmeywatqan milletlerdin biri, uyghurlarning tarixtiki rehberlirimu qolidin kelgen barliq tirishchanliqlirini körsetti, uyghur xelqide sewenlik, uyghur rehberliride gunah yoq, peqet we peqet xelqara weziyettiki paydisizliq sewebidin 2 qétimliq jumhuriyitini qoghdap qalalmidi, shunga uyghur teshkilatliri buningdin kéyin mana bu nuqtigha diqqet qilishi kérek, uyghur mesilisini dunyadiki héch bir dölet oz dölitining dölet menpeitining bir parchisi dep qarimasliqi, belki insanperwerlik nuqtisidin yardem bérishi kérek.
Uyghur teshkilatlirimu bu nuqtidiki sezgürlükini ashurushi kérek.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/aliy-kengesh-xulase-05062011182823.html/story_main?encoding=latin
Thursday, May 05, 2011
Sherqi Türkistan Uyghur Aliy Kéngishining 3-May Künidiki Yighinida Chüshken Bir Qisim Perqliq Teklip Pikirler
Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2011-05-03
Bügün, 3-May dunya uyghur qurultiyi uyghur aliy kéngishining birinchi qétimliq muzakire yighinida kishini eng jelp qilidighan teklipler otturigha qoyuldi.
Yighinda aldi bilen amérikiliq xelqara munasiwetler tetqiqatchisi shon robérts, andin adwokat nuri türkel, dunya uyghur qurultiyining muawin reisi siyit tümtürk qatarliq 10 din artuq tetqiqatchi, siyasiy paaliyetchi , özliri turuwatqan dölettiki sherqi türkistan dawasining nöwettiki weziyiti heqqide melumat bérip ötkendin kéyin, buningdin kéyin qilinishqa tégishlik ishlar heqqide teklip pikirlirini otturigha qoydi. Elwette bügün otturigha chüshken teklipler her xil, mezmuni nahayiti etrapliq, men bularning diqqitimni tartqan we muhim dep qarighan bir qisim tekliplerni bayan qilip ötimen.
Bügün diqqetni eng tartqan teklip pikirlerdin biri amérikiliq tetqiqatchi, jorji washington uniwérsitétining proféssori, uyghurshunas shon robértsning sözliri boldi. Shon robérts uyghur élide xitay élip bériwatqan tereqqiyat qurulushliri, bu tereqqiyatning yerlik xelqqe körsitiwatqan tehditni hem bu tehditning aldini élish heqqide teklip pikir otturigha qoydi.
Shon robérts deyduki, «dunyada bügün az sanliq milletler rayonlirini tereqqiy qildurush pilani yalghuz xitayda emes, bashqa döletlerdimu bar, bu xil pilanlarni b d t mu qollaydu, dunya bankisi qatarliq xelqara iqtisadiy qurulashlarmu qollaydu we qollap nurghunlighan pul ajritiwatidu, emma xitayning tereqqiyat pilani dunyadiki bashqa tereqqiyat pilanlirining eksiche yölinishte kétip baridu , yeni bu tereqqiyat pilanni uyghurlarni öy/makanliridin mehrum qaldurush, ishidin mehrum qaldurush, kélechikidin mehrum qaldurush qatarliq milliy mewjudiyetke tehdit salidighan shekilde kétip baridu, shunga uyghur teshkilatliri b d t gha we munasiwetlik organlargha xitayning mushu tereqqiyat pilanining mahiyitini we xetirini nuqtiliq chüshendürüshi kérek».
Shon robértsning yene dégini shuki, hazir köpligen xelqaraliq shirketler uyghur rayonigha köplep meblegh séliwatidu, buningdin kéyinki 10 yil ichide bu xil meblegh salidighanlar téximu köpiyidu, shunga uyghurlar bu shirketlerge, bu rayongha meblegh sélishning özliri üchün paydiliq emeslikini bildürüsh kérek, bu shirketler bu rayongha meblegh salsa éghir ziyan tartidighanliqini hés qilishi kérek.
Shon robértsning qarishiche, hazir xitay uyghurlarning bu zéminning yerlik xelqliri ikenlikinimu ret qiliwatidu, bu arqiliq chetel shirketlirige xatirjemlik tuyghusi bériwatidu uyghurlar özlirining bu zéminning heqiqiy igisi ikenlikini her xil yollar bilen, hetta bésim shekillendürüshi bilen bolsimu bildürüsh kérek.
Yighinda söz qilghan yene bir muhim paaliyetchi nuri türkel, « shimali amérikida sherqi türkistan mesilisining nöwettiki ehwali we kelgüsige nezer» dégen témida söz qildi. U sözide uyghur dawasi bilen tibet dawasi arisida bir sélishturma élip bardi hem uyghur mesilisining amérikida tonulush tarixi anche uzun bolmighan bolsimu, amérikiliq dölet erbabliri, bolupmu amérika siyasitini belgileydighan, muhim qatlamlarda keng derijide bilingenlikini, uyghurlarning tibetliklerge nisbeten xelq ichide tonulushi ulardek kengri emeslikini, emma dölet erbabliri arisida tonulushining bolsa, tibetliklerdin töwen emeslikini, shunga uyghur paaliyetchiliri amérikida élip barghan paaliyitini burunqidek hökümetsiz teshkilatlargha anglitishtin hökümet ichige, dölet mejlisige anglitishqa merkezleshtürüsh kéreklikini, uyghur teshkilatliri alghan bir qisim qararlarning amérika dölet mejlisidimu testiqlinish we qanunlishish imkani barliqini otturigha qoydi.
Nuri türkel tibetlikler bilen uyghurlar arisidiki perq heqqide sözligen chéghida tibetliklerning heriketni töwendin bashlighanliqini, emma uyghurlarning bolsa, heriketni yuqiridin bashlighanliqini, yeni amérika dölet erbablirining nahayiti qisqa waqit ichide uyghur mesilisini bilip we tonup yetkenlikini bildürdi.
Biz nuri tükeldin «buninggha néme seweb boldi» dep sorighan waqtimizda, u , «xitayning teshwiqati dep jawab» berdi. Nuri türkelning bildürüshiche, xitay hökümiti, uyghur mesilisini dunyagha ashkarilighanda he dégendila mesilini xitayning dölet bixeterlik mesilisi dep tonutti mana bu dunyadiki nurghun dölet erbablirining uyghur mesilisige jiddiy shekilde diqqet bérishigha seweb boldi.
Elwette bu yerde nury türkel ependi, xitayning uyghur mesilisini dölet bixeterlik mesilisi qilip tonushturushigha seweb bolghan amillar üstide toxtalmidi.
Emma perez qilishimizche weten ichidiki uyghur musteqilliq küchlirining weten dawasi mesilisidiki bir qisim, qetiy meydani we keskin inkasliri bu yerde muhim rol oynighan bolushi mumkin.
Yighinda söz qilghan yene bir paaliyetchi, yaponiyidin kelgen muxter abduqadir. Muxter abduqadir, yaponiyining dunyada xitay bilen jiddiy mesililiri bolghan döletlerni biri ikenlikini, xitayning xitayning, iqtisadiy, siyasiy we herbiy jehettin xitaygha béqinmaydighan bir dölet bolush ewzellikidin paydilinish kéreklikini bildürdi. Muxter abduqadir, eger yaponiyidiki uyghurlar arisida küchlük bir teshkillinish shekillense, yaki dunya uyghur qurultiyi paaliyetlirini yaponiyige köprek merkezleshtürgen ehwalda yaponiyide her türlük yardemni qolgha keltürüshning mumkinchilikini bayan qildi. Muxter abduqadir, yaponiyide paaliyet élip barghanda yaponiyidiki siyasiy köz qarash jehettiki ongchi qanatlardin paydilinishning zörürlükini, chünki ongchi yeni konsiriwatiplar arisida partiye we parlamént ezaliri bolushtin bashqa, nurghun karxanichi we sodigerlerning barliqini , bularningmu sherqiy türkistan kürishi üchün yardem bérish éhtimalining yuqiriliqini we bular bilen alaqilishish üchün derhal heriketke ötüsh kéreklikini bildürdi.
Yighinda gérmaniyidin kelgen diniy zatlardin turghunjan atawulla söz qildi, u sözide, sherqi türkistan dawasining, din we millet halqighan , insaniy bir dawa ikenlikini, yeni uyghur xelqining sherqi türkistanning musteqilliqini telep qilishining insaniy bir telep ikenlikini, emma xitay hökümiti nöwette uyghur musulman kimlikidin paydilinip dunyadiki melum bir guruppilargha baghlap, qarilash paaliyiti élip bériwatqanliqini, uyghur paaliyetchiliri arisidimu bezilerning xitayning bu teshwiqattin endishe qilip, uyghurlarning milliy kimliki, jümlidin islami kimlikini gewdilendürüshtin özini qachuruwatqanliqini, buning bir ziyanliq qilmish ikenlikini, uyghurlarning musulman kimliki, uyghurlarni xitaydin qoghdaydighan qorghan we musteqilliqi üchün qoral bolushtin bashqa dunyadiki héch bir döletke tehdit emeslikini, buni dunyagha chüshendürüshningmu mumkinchilikini tekitlidi.
Yene, turghunjan ependining «musulmanliqimiz pexrimiz we bayliqimiz, bizning bu kimlikimiz, amérika we yawropa bilen islam dunyasi arisida özara chüshürüsh hem hemkarlishishta köwrüklük rol oynishi mumkinki ziyanliq, emes, islami kimlikimizge sahib chiqayli» dégen mezmunda söz qildi.
Awstraliyidiki paaliyetchi nurmemet mijit awstraliyining bir köchmenler döliti ikenlikini, bu dölette uyghurlarning herqandaq arzu-Armanlirini ashkara otturigha qoyush mumkinchilikini, musteqilliqtin ibaret siyasiy iradisini ashkara bayan qilishtimu bir cheklime yoqluqini, chünki awstraliyining iqtisadiy we siyasiy jehettin xitaygha baghlinip qalghan bir dölet emeslikini bayan qildi. Nurmemet ependining yighinda qilghan yene bir muhim sözi, sherqi türkistan musteqilliq körüshi, zor bir iqtisadiy küchke mohtaj, bu iqtisadni bedel puli yaki iane arqiliq toluqlap bolush mumkinsiz, shunga choqum, bu iqtisadiy menbeni toluqlash we üzlüksizleshtürüshning her xil chariliri teng qollinilishi kérek, dégen teklipni otturigha qoydi.
Axirida deydighinim bügünki yighinda eng diqqetni tartqan pikir shon robértsning nopus heqqidiki pikirliri boldi. Shon robérts dédiki sherqi türkistanning eng axirqi teqdirini belgileydighan amil sherqi türkistandiki milletlerning nopus nisbiti, uyghurlar barliq imkanliri bilen rayondiki nopus nisbitidiki üstünlükni qoghdishi kérek we buni sherqi türkistan musteqil bolalamdu? bolalmamdu? dégen nuqtida qarash kérek dédi.
Bu xil pikir burun bezi uyghur tetqiqatchiliri we paaliyetchiliri teripidinmu otturigha qoyulghan, mesilen, türkiyidiki uyghur proféssor alimjan inayet bultur erkin asiya radiosining ziyaritini qobul qilghanda sherqi türkistandiki eng jiddiy mesile, nopus mesilisi, xitay köchmenlirining sherqiy türkistangha köchüshini toxtitish eng bolmighanda süritini astilitish, kérek dégen idi.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/aliy-kengesh-3-05032011173311.html/story_main?encoding=latin
Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2011-05-03
Bügün, 3-May dunya uyghur qurultiyi uyghur aliy kéngishining birinchi qétimliq muzakire yighinida kishini eng jelp qilidighan teklipler otturigha qoyuldi.
Yighinda aldi bilen amérikiliq xelqara munasiwetler tetqiqatchisi shon robérts, andin adwokat nuri türkel, dunya uyghur qurultiyining muawin reisi siyit tümtürk qatarliq 10 din artuq tetqiqatchi, siyasiy paaliyetchi , özliri turuwatqan dölettiki sherqi türkistan dawasining nöwettiki weziyiti heqqide melumat bérip ötkendin kéyin, buningdin kéyin qilinishqa tégishlik ishlar heqqide teklip pikirlirini otturigha qoydi. Elwette bügün otturigha chüshken teklipler her xil, mezmuni nahayiti etrapliq, men bularning diqqitimni tartqan we muhim dep qarighan bir qisim tekliplerni bayan qilip ötimen.
Bügün diqqetni eng tartqan teklip pikirlerdin biri amérikiliq tetqiqatchi, jorji washington uniwérsitétining proféssori, uyghurshunas shon robértsning sözliri boldi. Shon robérts uyghur élide xitay élip bériwatqan tereqqiyat qurulushliri, bu tereqqiyatning yerlik xelqqe körsitiwatqan tehditni hem bu tehditning aldini élish heqqide teklip pikir otturigha qoydi.
Shon robérts deyduki, «dunyada bügün az sanliq milletler rayonlirini tereqqiy qildurush pilani yalghuz xitayda emes, bashqa döletlerdimu bar, bu xil pilanlarni b d t mu qollaydu, dunya bankisi qatarliq xelqara iqtisadiy qurulashlarmu qollaydu we qollap nurghunlighan pul ajritiwatidu, emma xitayning tereqqiyat pilani dunyadiki bashqa tereqqiyat pilanlirining eksiche yölinishte kétip baridu , yeni bu tereqqiyat pilanni uyghurlarni öy/makanliridin mehrum qaldurush, ishidin mehrum qaldurush, kélechikidin mehrum qaldurush qatarliq milliy mewjudiyetke tehdit salidighan shekilde kétip baridu, shunga uyghur teshkilatliri b d t gha we munasiwetlik organlargha xitayning mushu tereqqiyat pilanining mahiyitini we xetirini nuqtiliq chüshendürüshi kérek».
Shon robértsning yene dégini shuki, hazir köpligen xelqaraliq shirketler uyghur rayonigha köplep meblegh séliwatidu, buningdin kéyinki 10 yil ichide bu xil meblegh salidighanlar téximu köpiyidu, shunga uyghurlar bu shirketlerge, bu rayongha meblegh sélishning özliri üchün paydiliq emeslikini bildürüsh kérek, bu shirketler bu rayongha meblegh salsa éghir ziyan tartidighanliqini hés qilishi kérek.
Shon robértsning qarishiche, hazir xitay uyghurlarning bu zéminning yerlik xelqliri ikenlikinimu ret qiliwatidu, bu arqiliq chetel shirketlirige xatirjemlik tuyghusi bériwatidu uyghurlar özlirining bu zéminning heqiqiy igisi ikenlikini her xil yollar bilen, hetta bésim shekillendürüshi bilen bolsimu bildürüsh kérek.
Yighinda söz qilghan yene bir muhim paaliyetchi nuri türkel, « shimali amérikida sherqi türkistan mesilisining nöwettiki ehwali we kelgüsige nezer» dégen témida söz qildi. U sözide uyghur dawasi bilen tibet dawasi arisida bir sélishturma élip bardi hem uyghur mesilisining amérikida tonulush tarixi anche uzun bolmighan bolsimu, amérikiliq dölet erbabliri, bolupmu amérika siyasitini belgileydighan, muhim qatlamlarda keng derijide bilingenlikini, uyghurlarning tibetliklerge nisbeten xelq ichide tonulushi ulardek kengri emeslikini, emma dölet erbabliri arisida tonulushining bolsa, tibetliklerdin töwen emeslikini, shunga uyghur paaliyetchiliri amérikida élip barghan paaliyitini burunqidek hökümetsiz teshkilatlargha anglitishtin hökümet ichige, dölet mejlisige anglitishqa merkezleshtürüsh kéreklikini, uyghur teshkilatliri alghan bir qisim qararlarning amérika dölet mejlisidimu testiqlinish we qanunlishish imkani barliqini otturigha qoydi.
Nuri türkel tibetlikler bilen uyghurlar arisidiki perq heqqide sözligen chéghida tibetliklerning heriketni töwendin bashlighanliqini, emma uyghurlarning bolsa, heriketni yuqiridin bashlighanliqini, yeni amérika dölet erbablirining nahayiti qisqa waqit ichide uyghur mesilisini bilip we tonup yetkenlikini bildürdi.
Biz nuri tükeldin «buninggha néme seweb boldi» dep sorighan waqtimizda, u , «xitayning teshwiqati dep jawab» berdi. Nuri türkelning bildürüshiche, xitay hökümiti, uyghur mesilisini dunyagha ashkarilighanda he dégendila mesilini xitayning dölet bixeterlik mesilisi dep tonutti mana bu dunyadiki nurghun dölet erbablirining uyghur mesilisige jiddiy shekilde diqqet bérishigha seweb boldi.
Elwette bu yerde nury türkel ependi, xitayning uyghur mesilisini dölet bixeterlik mesilisi qilip tonushturushigha seweb bolghan amillar üstide toxtalmidi.
Emma perez qilishimizche weten ichidiki uyghur musteqilliq küchlirining weten dawasi mesilisidiki bir qisim, qetiy meydani we keskin inkasliri bu yerde muhim rol oynighan bolushi mumkin.
Yighinda söz qilghan yene bir paaliyetchi, yaponiyidin kelgen muxter abduqadir. Muxter abduqadir, yaponiyining dunyada xitay bilen jiddiy mesililiri bolghan döletlerni biri ikenlikini, xitayning xitayning, iqtisadiy, siyasiy we herbiy jehettin xitaygha béqinmaydighan bir dölet bolush ewzellikidin paydilinish kéreklikini bildürdi. Muxter abduqadir, eger yaponiyidiki uyghurlar arisida küchlük bir teshkillinish shekillense, yaki dunya uyghur qurultiyi paaliyetlirini yaponiyige köprek merkezleshtürgen ehwalda yaponiyide her türlük yardemni qolgha keltürüshning mumkinchilikini bayan qildi. Muxter abduqadir, yaponiyide paaliyet élip barghanda yaponiyidiki siyasiy köz qarash jehettiki ongchi qanatlardin paydilinishning zörürlükini, chünki ongchi yeni konsiriwatiplar arisida partiye we parlamént ezaliri bolushtin bashqa, nurghun karxanichi we sodigerlerning barliqini , bularningmu sherqiy türkistan kürishi üchün yardem bérish éhtimalining yuqiriliqini we bular bilen alaqilishish üchün derhal heriketke ötüsh kéreklikini bildürdi.
Yighinda gérmaniyidin kelgen diniy zatlardin turghunjan atawulla söz qildi, u sözide, sherqi türkistan dawasining, din we millet halqighan , insaniy bir dawa ikenlikini, yeni uyghur xelqining sherqi türkistanning musteqilliqini telep qilishining insaniy bir telep ikenlikini, emma xitay hökümiti nöwette uyghur musulman kimlikidin paydilinip dunyadiki melum bir guruppilargha baghlap, qarilash paaliyiti élip bériwatqanliqini, uyghur paaliyetchiliri arisidimu bezilerning xitayning bu teshwiqattin endishe qilip, uyghurlarning milliy kimliki, jümlidin islami kimlikini gewdilendürüshtin özini qachuruwatqanliqini, buning bir ziyanliq qilmish ikenlikini, uyghurlarning musulman kimliki, uyghurlarni xitaydin qoghdaydighan qorghan we musteqilliqi üchün qoral bolushtin bashqa dunyadiki héch bir döletke tehdit emeslikini, buni dunyagha chüshendürüshningmu mumkinchilikini tekitlidi.
Yene, turghunjan ependining «musulmanliqimiz pexrimiz we bayliqimiz, bizning bu kimlikimiz, amérika we yawropa bilen islam dunyasi arisida özara chüshürüsh hem hemkarlishishta köwrüklük rol oynishi mumkinki ziyanliq, emes, islami kimlikimizge sahib chiqayli» dégen mezmunda söz qildi.
Awstraliyidiki paaliyetchi nurmemet mijit awstraliyining bir köchmenler döliti ikenlikini, bu dölette uyghurlarning herqandaq arzu-Armanlirini ashkara otturigha qoyush mumkinchilikini, musteqilliqtin ibaret siyasiy iradisini ashkara bayan qilishtimu bir cheklime yoqluqini, chünki awstraliyining iqtisadiy we siyasiy jehettin xitaygha baghlinip qalghan bir dölet emeslikini bayan qildi. Nurmemet ependining yighinda qilghan yene bir muhim sözi, sherqi türkistan musteqilliq körüshi, zor bir iqtisadiy küchke mohtaj, bu iqtisadni bedel puli yaki iane arqiliq toluqlap bolush mumkinsiz, shunga choqum, bu iqtisadiy menbeni toluqlash we üzlüksizleshtürüshning her xil chariliri teng qollinilishi kérek, dégen teklipni otturigha qoydi.
Axirida deydighinim bügünki yighinda eng diqqetni tartqan pikir shon robértsning nopus heqqidiki pikirliri boldi. Shon robérts dédiki sherqi türkistanning eng axirqi teqdirini belgileydighan amil sherqi türkistandiki milletlerning nopus nisbiti, uyghurlar barliq imkanliri bilen rayondiki nopus nisbitidiki üstünlükni qoghdishi kérek we buni sherqi türkistan musteqil bolalamdu? bolalmamdu? dégen nuqtida qarash kérek dédi.
Bu xil pikir burun bezi uyghur tetqiqatchiliri we paaliyetchiliri teripidinmu otturigha qoyulghan, mesilen, türkiyidiki uyghur proféssor alimjan inayet bultur erkin asiya radiosining ziyaritini qobul qilghanda sherqi türkistandiki eng jiddiy mesile, nopus mesilisi, xitay köchmenlirining sherqiy türkistangha köchüshini toxtitish eng bolmighanda süritini astilitish, kérek dégen idi.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/aliy-kengesh-3-05032011173311.html/story_main?encoding=latin
Subscribe to:
Posts (Atom)
FREE UYGHURISTAN!
SYMBOL OF UYGHUR PEOPLE
