Ürümchi Kochiliridiki Kaméralar We Géorgé Orwéllning «1984» Namliq Romani
Ixtiyariy Muxbirimiz Kamil Tursun
2011-02-16

Xitay dairiliri 5-Iyul ürümchi weqesini qanliq basturghandin kéyin, mezkur sheher kochilirigha közitish kaméraliri ornitidighanliqini bildürgenidi.


Xitay metbuatliri aldinqi ayning axirliri40 mingdin artuq közitish kamérasini ürümchi kochilirigha ornitip bolghanliqini élan qildi. Buning bilen xitay dairiliri ürümchidiki uyghurlarning heriketlirini her minut, her saet közitip turush pursitige érishti. Ürümchi kochilirining közitish kaméraliri bilen toshquzulishi engliyilik yazghuchi géorgé orwéllning «1984» namliq meshhur siyasiy romanini ixtiyarsiz kishining ésige salidu.


1949-Yili yézilghan bu romanda, mustebit we fashist okyaniye dölitining insanlarning söz-Heriketlirini tizginlepla qalmastin, belki ularning oy-Pikirlirinimu qandaq kontrol qilghanliqi teswirlinidu we shundaqla mustebit tüzümlerning anatomiyisini öge-Ögilirige qeder nahayiti inchike sizip bérilidu. Bu romanda, bir ‏-Biri bilen urush qilishqa aranla turidighan okyaniye (okeania),yawruasiya (eurasia), sherqi asiya (eastasia)din ibaret üch qutupqa aylanghan üch dölettin söz échilsimu, lékin asasliqi okyaniye dölitidiki insanlarning tragédiyilik siyasiy we ijtimaiy hayati teswirlinidu.


Bu uch dölet saqchi döletliri bolup,ularning urush qilishtiki meqsiti qandaqtur insanlarning turmushini yuqiri kötürüsh emes, belki ishlepchiqirilghan qoral-Yaraqlarni xoritish. Qisqisi,emgekchilerning emgek méwilirini yoq qilish. Ular qoral-Yaraqlarni yéngilash zörüriyiti üchünla yuqiri téxnikigha ehmiyet béridu. 20-Esirdiki pen-Téxnika tereqqiyati mustebit döletlerge bezi imkaniyetlernimu ata qilghan qilghan bolup,radio bilen téléwiziye diktatorlarning mizanliri we atalmish muweppeqiyetlirini teshwiq qilidighan eng muhim wasitilerdin birige aylandi.


Géorgé orwéllning «1984» namliq bu romanida teswirlengen xiyali okyaniye döliti téléwiziyini teshwiqat wasitisi süpitide ishlitipla qalmastin, yene uni insanlarning hörlükini boghidighan wasite süpitide qollinidu. Okyaniye dölitige bég bradér yeni chong aka dep atilidighan biri hökümranliq qilidu.


Chong aka döletning hemmila yérige ornitilghan téléwiziye ékranliri arqiliq, insanlarning basqan her bir qedimi, éghzidin chiqqan her bir sözi, hetta ularning némilerni oylawatqanliqi qatarliqlarni közitidu yaki her waqit bulardin xewerdar bolup turidu shundaqla bular resmiy organlar teripidin arxiplashturulidu. Bu téléwiziye ékranlirining astigha «chong aka sizni közetmekte» dégen agahlandurush xetlirimu yézilghan bolidu. Lékin, bu téléwizorlarning awazini kichiklitish yaki uni öchürüsh téximu mumkin bolmaydu. Hetta, insanlar chong akining közitish we nazaretlirini ching könglidin xalaydighan haletke keltürülgen.


Qisqisi, pütün okyaniyilikler téléwizor ékranliri arqiliq tizginlinidu, nazaret qilinidu. Okyaniye bir partiye hökümranliqidiki mustebit dölet bolup, hakimiyet béshidiki ingsos partiyisi kishilerning insaniy sezgü-Tuyghuliri we wijdanini yoq qilip tashlap, ularning eqil-Idrakini özlirining mizanlirigha salghanliqtin, bu insanlar adalet, hörlük-Erkinlik, dölet,inqilab, isyangha oxshash söz-Ibarilerning esli menisini zadila chüshenmeydu yaki bularni tetür menisi bilen chüshinidu. Partiyining üch muhim shoari bolup,bular: «urush tinchliq démektur, hörlük qulluqtur, bilimsizlik küchtur». Alayluq, bu dölette urushqa mesul organning ismi tinchliq ministirliqi,hakimiyetning yalghan-Yawdaqlarni tarqitidighan orginining ismi heqqaniyet ministirliqi,insanlargha qiyin-Qistaq qilidighan we ulargha jaza béridighan organning ismi bolsa, söygü minstirliqidur.


Hakimiyet béshidiki partiye adette özlirining bu dölette eng mukemmel bir dunya qurup chiqqanliqini we her yerni gül-Gülistanliqqa aylandurghanliqini héchbir zaman éghzidin chüshürmeydu.


Géorgé orwéllning «1984» namliq romanida bayan qilinishiche, okyaniye dölitide eslide bar tarix yoq qilinip,dawamliq yéngidin yézilidu we insanlarning tarix éngi meqsetlik zeipleshtürülidu. Chünki tarix bilimi az yaki yoq bolghanda insanlarni bashqurush asangha toxtaydu. Eger bir partiye ezasi xatalashsa yaki u yoqitilsa,uning gézitte élan qilinghan burunqi maqaliliri we resimliri derru öchürülüp tashlinidu. Partiyining idéologiyisige azraqla yat köz qarash otturigha chiqsa, shu haman uni özgertip, hakimiyetke paydiliq nersige aylanduridu.


Qisqisi, ular tarixni özgertish arqiliq,döletning siyasitini qanunlashturidu we hakimiyetni mustehkemlesh meqsitige yétidu. Bu dölettiki eng éghir gunah oy-Pikir jinayiti, eng küchlük teshkilat bolsa, oy-Pikir saqchiliridur oy-Pikir saqchilirining her yerde köz-Qulaqliri bar bolup, ular barliq insanlarning téléfonlirini yoshurun tingshaydu, insanlar xali yerlerdimu közitish kaméraliridin qéchip qutulalmaydu. Puqralarning resmiy idéologiyige bolghan sadaqiti dawamliq tekshürülidu we ular ötkemilerdin ötküzülüp, ghalwirlarda tasqilidu. Chong akigha qarshi kichik bir herikette yaki bashqiche pikirde bolghanlar we döletning resmiy idéologiyisining sirtigha chiqqanlar yüzliridiki kichik bir ipadilerdin bayqilip,yoq qilinidu. Yoq qilinghan öktichilerning ötmüshi döletning arxipidin öchürüp tashlinip, ular zadila mewjut bolup baqmighan qilip körsitilidu.


Romanda teswirlengen okyaniyide peqet bar déyilse, birla gézit chiqidu. Emma, bu gézitte rastqa we heqiqetke héch orun bérilmeydu yaki u qipqizil yalghan bilen toshturulidu. Alayluq, bu gézitke chiqqan bir xewer dölet teripidin toghra emes dep qaralsa yaki ularning ditigha yaqmisa, bu xewer derru almashturulidu we xewer bilen munasiwetlik barliq pakitlar yoq qilip tashlinidu. Bu sewebtin insanlar némining rast, némining yalghan ikenlikini zadila angqiralmaydu. Okyaniyide insanlar 3 tebiqige ayrilghan bolup, her tebiqining yashaydighan makanliri, kiyidighan kiyim-Kéchekliri we yeydighan-Ichidighanliri bir ‏-Biridin roshen perqlinidu. Bu dölettiki eng töwen qatlamni prolétariyat tebiqisi teshkil qilghan.


Hakimiyet béshidiki partiye bu köp sanliqni igileydighan prolétariyat tebiqisini hamaqetler dep qaraydu we ularni haywan bilen oxshash köridu. Uning üstige prolétariyat sinipining bilim sewiyisi töwen bolghanliqi we öpchöriside yüz bériwatqan weqelerdin xewersiz qalghanliqi üchün isyan kötürüsh yaki qarshiliq körsitish ularning xiyalighimu kirip chiqmaydu. Lékin, bu insanlarmu böshüktin mazarghiche közitilish we nazarettin qutulalmaydu. Bu dölette yéngi tughulghan bowaqlar melum bir yashtin kéyin,ailisidin mejburiy ayriwélinip,dölet yataqlirida turghuzulidu we ular döletning teshwiqati astida chong qilinidu.


Géorgé orwéllning romanidiki okyaniye dölitide hakimiyetning simwolluq düshmini goldstéin bolup, uning ismi herqandaq bir rezillik bilen baghlinidu. Bu dölette insanlarni her zaman bésim astida tutush üchün her küni «ikki minutluq nepret» yaghdurush paaliyiti ötküzülidu, «goldstéinchilarni üzül-Késil yoqitish» shoarliri towlinidu. Yilning ichidiki, «nepret heptisi» de, qolgha chüshken düshmenler we oy-Pikir jinayetchilirilirige xelqning aldida ölüm jazasi bérilidu. Bu tebriklesh paaliyetliride wetenperwerlik naxshiliri yangraydu hemde döletning xojayini chong akining adalitige medhiyiler yaghdurulidu... Géorgé orwéllning 1949-Yili yézilghan «1984» namliq bu siyasiy romanida, eyni waqittiki sowét ittipaqidiki kommunist mustebit tüzümi opératsiye qilinghan bolsimu,lékin bu romandiki weqelik-Détallar uyghur xelqige yat emes, belki uyghurla nöwette yenila bu romandiki weqelikler ichide yashimaqta. Ürümchi kochilirigha ornitilghan kaméralar bulardin biri.


Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/urumchi-kamera-02162011141214.html/story_main?encoding=latin