2007.12.24
Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
Awaz köchürüsh
Tajikistanliq tarix penliri doktori kamal abdullayéw yéqinda 1917- Yilidin 1937- Yilighiche bolghan ariliqta ottura asiyada yüz bergen köchmenlik tarixi mesilisi heqqide bir kitab yazghan bolup, mezkur kitabning xéli köp betliri 30- Yillardiki uyghur élining siyasiy tarixigha béghishlanghan. Kamal abdullayéw kitabining bir bölümini " shexslerning tarixi, tulpar at - Ma jungying" dep atighan bolup, mezkur bölek ottura asiyada tarqitilidighan intérnét tor béti -"Perghane.Ru" da élan qilindi.
Moskwa rus köchmenlirini qozghilangni basturushqa ishletken
Kamal abdullayéwning mezkur esirining birinchi qisimi 1931- Yilidiki xoja niyaz hajim rehberlikidiki qumul qozghilingidin tartip, gensudiki tunggan küchlirining majungyingning bashchiliqida uyghur éligha chiqishi hemde ularning uyghurlar bilen birliship, jin shurén we shéng shiseyge qarshi élip barghan küreshliri, sowét ittipaqining buninggha tutqan pozitsiyisi hemde moskwaning xitay militaristi shéng shiseyni yölep turghuzup, hetta eyni waqittiki sowét rusiyisining düshmenliri hésablinidighan qachaq "aq oruslar"ni qorallandurup, uyghur we tunggan qozghilangchilirini meghlup qilghanliqi sözlinidu.
Sherqiy türkistan islam jumhuriyitining yoqitilishidiki asasiy sewebler
Aptorning esirining bu bölümining ikkinchi qismida mexsus uyghur élining jenubida yüz bergen qozghilanglar we sherqiy türkistan islam jumhuriyitining dölet teshkilati, milliy terkibi we sowét ittipaqi hem etraptiki döletlerning tutqan muamilisi we bashqilar sözlinidu.
Aptorning qarishiche, sowét ittipaqi qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitige nahayiti soghuq muamilide bolghan bolup, sewebi, bash ministir sabit damollam türk, ereb we afghanistanliq meslihetchiler bilen qorshiwélinghan. U, engiliye bilen xupiyane alaqide bolup, londonning qollishigha érishmekchi bolghan hemde xéli kop döletlerge özlirini étirap qildurush üchün elchiler ewetken idi. Yene bir ehwal shuki, sherqiy türkistan islam jumhuriyitide uzun mezgil sowét ittipaqigha qarshi qoralliq heriket qilip, basmichiliq bilen eyiblengen janibék qazi, yüsüpjan qurbéshi qatarliq kishiler muhim salahiyetke érishken. Etraptiki afghanistan we engiliye hergizmu ashkara halda bu hökümetni qollashqa jüret qilalmighan. Sherqiy türkistan jumhuriyiti yene xitay qoshunliridin bashqa tungganlar bilenmu élishqan.
Kamal abdullayéwning qarishiche, omumen qilip éytqanda, eyni waqitta sherqiy türkistan jumhuriyitining birmu dosti bolmighan bolup, uning etrapi düshmenler bilen tolghan. Ene shundaq sewebler tüpeylidin mezkur yéngi hökümet nahayiti tézlik bilen yoq qilinghan.
Aptor ma jungyingning teqdirining sirini pash qilalmidi
Tajikistan tarixchisi kamal abdullayéw uyghurlarning 30- Yillardiki mezkur siyasiy tarixini yorutush üchün rusche, ingilizche we bashqa tillardiki matériyallar hem bezi arxip matériyalliridin paydilanghan bolup, asasiy merkiziy nuqtisini sowét ittipaqining sherqiy türkistan siyasitige qaritip, moskwaning bu jayda meyli uyghurlarning, meyli shéng shiseyning, we yaki tungganlarning qandaq xaraktérdiki bolsun, musteqil bir dölet qurushigha yol qoymighanliqini xulasilaydu. Biraq, u sherqiy türkistan islam jumhuriyitini öz qoli bilen yoq qilghan ma jungyingning ish tamam bolghandin kéyin qeshqerdiki sowét konsulxanisi bilen alaqiliship, moskwagha ketkenlikini yazsimu, lékin, uning axirqi teqdirige ait sirlarni pash qilishqa we yene bezi sirlarni échip bérishke muweppeq bolalmaydu.
Aptorning qarishiche, 1917- Yili ottura asiyada char padishah hakimiyiti yimirilgendin kéyin, bolshéwiklar hakimiyetni igilesh bilen ottura asiya xelqlirining musteqilliq we bolshéwiklargha qarshi heriketliri bashlandi. Biraq, bu qarshiliqlar basturulush bilen xulasilinip, nurghunlighan kishilerning afghanistan, sherqiy türkistan we bashqa jaylargha köchüp kétish dolquni qozghaldi. Rus köchmenliri bolsa, sowét ittipaqi we xitay millitaristlirining zorlishi bilen ular teripide turup yerlik xelqlerni basturushqa qatnashsa, musulman köchmenliri yerlik uyghur qatarliq xelqlerning qozghilanglirigha aktip qatnashti hemde meghlubiyetke uchrighandin kéyin ikkinchi qétim bashqa döletlerge qéchishqa mejbur boldi. Bashta birliship jeng qilghan uyghurlar bilen tungganlarning siyasiy meqset we idéologiye jehettiki perqi tüpeylidin kélip chiqqan ziddiyetler we ularning munasiwetlirining buzulushi her ikkila terepke éghir aqiwetlerni élip keldi.
Nöwette, uyghurlarning yéqinqi zaman siyasiy tarixi xelqarada belgilik qiziqish qozghimaqta. (Ümidwar)
Uyghurche
© 2007 Radio Free Asia
Munasiwetlik maqalilar
Radio Free Asia
2025 M Street NW, Suite 300, Washington DC 20036, USA 202-530-4900 uygweb@rfa.org RFA Jobs
© 2005 Radio Free Asia
