Uyghurlarning pissixik saghlamliqi heqqide

2007.10.17
(Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki Radio programmisi)

Insanlargha nisbeten normal pisxikiliq halet yeni rohiy saghlamliq , heqiqiy saghlamliqning asasi. Xitayda jümlidin uyghur élide bolsa insanlarning pisxik saghlamliqigha köngül bölüsh hem bu heqte tetqiqat qilish we pisxika jehettin normalsizliq körülüp yardemge muhtaj bolghan kishilerni dawalash yoq déyerlik bir sahe bolup kelmekte. Lékin igilishimizche, uyghur yashliri arisida türlük bésimlar tüpeyli pisxik jehettin tengpungluqini yoqitip , duch kelgen mesililerge berdashliq bérelmey türlük tuyuq yollarni tallaydighan hetta ölüwalidighan ehwallarmu barghanche köp uchraydighan bolup qaldi. Undaqta uyghur yashliri pisxikiliq dawalash yaki yardemge muhtaj bolsa qaysi orundin meslihet soraydu ? yashlarning rohiy halitining normal bolushigha qaysi dairiler köngül bölidu?

Özini öltürüwélish xitaydiki zor bir ijtimaiy mesileBiz ötken heptilik anglitishimizda uyghur yashlirini ümidsizlikke ittiriwatqan amillar témisida teyyarlanghan programmimizda , ixlasmenlirimizge, jemiyet, turmush hem iqtisadiy bésimlar tüpeyli rohiy jehettin uchrighan azaplargha berdashliq bérelmey ölüwélish niyitige kélip kéyin dostlirining qayil qilishi we yardimi bilen dozaq aghzidin qaytip kelgen bir uyghur yash bilen söhbet élip barghan iduq.Mana bu ölüm aghzidin qaytip kelgen yash ,mushundaq hayat musapiside bolupmu hazirqi riqabet alimide pisxikiliq tengpungluqi buzulup özini yoqatqan yaki yardemsiz yalghuz qalghan , rohiy dunyasini qorqunch basqan , ganggirap qalghan bextsiz uyghur yashlarning biri.

Xitayda pisxik saghlamliqning bir kesp süpitide tetqiq qilinishi téxi yéqinqi yillardin bashlandi . Xitay sehiye we maarip tarmaqlirining insanlarning bolupmu yashlarning pisxik saghlamliqigha köngül bölüshige xitayda özini öltürüwalghuchilarning nisbitining pewquladde köpiyishi seweb boldi. Xitay sehiye ministirliqi élan qilghan statistikiliq melumatlardin ashkarilinishiche , özini öltürüwélish xitayda insanlarning ölüshidiki beshinchi chong amil hésablinidiken.

Özini öltürüwélish bolupmu 15 yashtin 35 yashqiche bolghan ariliqta ö kishilerning ölüshidiki asasliq amil iken. Toluq bolmighan statistikigha qarighanda xitayda her yili özini öltürüwalidighanlar 287 ming etrapida bolup yene ikki milyon kishi ölüwélish meqsitige yételmey qutquzup qélinidiken shundaqla her yili yene pisxik jehettin krizisqa duchar bolush seweblik özini öltürüwétishni oylap rohiy jehettin qattiq azabqa duchar bolidighanlar bir milyon besh yüz mingdin ashidiken.Chetellerde özini öltürüwalghuchilarning %90 i nérwisi ajiz kishiler bolsa , xitayda ölüwalghanlarning %63 ila nérwa ajizliq alametliri bar kishiler iken .

Shunga xitayda bu bir rohiy saghlamliq mesilisila bolup qalmay yene bir ötkür ijtimaiy mesilige aylanghan . Shunga yeni xitayda tunji rohiy krizisni tetqiq qilish merkizi 2002 ‏- Yili -12 Ayda béyjingda quruldi.Nöwette xitayning barliq chong ‏- Kichik sheher ‏- Yézilirida dégidek pisxik jehettin meslihet sorash, rohiy saghlamliq heqqide meslihet bérish, ölüwélish krizisidin qutulush toghrisida meslihet sorash orunliri qurulup mexsus pisxologlar , pisxik normalsizliq körülgenler yardem bermekte.
Pisxik tosalghulargha uchrighan uyghur yashliri yardemsiz qalmaqta.

Islam dinigha étiqad qilip kelgen uyghurlarda ölüwélish ilgiri pewquladde az uchraydighan ehwal bolsimu , emma yéqinqi yillardin buyan nérwa sistémisi normal yashlarning özini öltürüwélishi dawamliq körülidighan bir xil mesile bolup qalmaqta. Hemde bu kishilerning diqqitini qozghighan bir témigha aylanghan bolsimu , emma uyghur élidiki munasiwetlik dairilerning mezkur mesilige köngül bölgenlikidin ipade körünmeydu.Chünki biz uyghur aptonom rayoni merkizi bolghan ürümchidinmu uyghur tilida pisxika jehettin meslihet béridighan birer orun tapalmiduq.

Bezi uyghur yashliridin igilishimizche, rohiy bésimgha berdashliq bérelmesliktin kélip chiqiwatqan özini öltürüwélish hadisisining köpiyishige türlük murekkep amillar seweb bolsimu , emma asasliqi yenila uyghur yashlirining diniy eqidisining suslishish, siyasiy , iqtisadiy hem diniy bésim shundaqla ishsizliq, ümidsizlik qatarliq sewebler ularda türlük psixika binormalliqini keltürüp chiqarmaqta iken.Biz ürümchidiki xitay mutexessisler teripidin tesis qilinghan melum 24 saet pisxika saghlamliqi heqqide yardem sorash ornidin uyghur élidiki uyghur yashlarning uchrawatqan pisxikiliq mesililiri hemde buning seweblirini soriduq.

Mezkur meslihet bérish ornida bügün nöwetchilikte turghan pisxikashunas mezkur merkezdimu uyghur tilida meslihet béridighan xadim yoqluqini, pütün uyghur élidimu yoqluqini peqet aliy mekteplerde pisxika kespi ders oqutquchilirining oqughuchilargha meslihet béridighanliqini emma, bu jehettiki mulazimetning téxi jemiyetke yüzlenmigenlikini , shu sewebtin jemiyettiki kishilerning rohiy saghlamliqining yenila bu sahede nezerdin saqit qiliniwatqanliqini éytti.Uning bildürüshiche, pisxik jehettin meslihet bérish orunliri hemmisi xitay tilida meslihet béridighan bolup egerde bashqa tilda sözlishidighan az sanliq millet kishiliri yardem sorimaqchi bolsa , choqum xitay tili bilishi shert iken. U yene bu xil meslihet sorash orunlirigha asasen medeniyet sewiyisi bir qeder yuqiri xitay tili hemde pisxika pénidin xewiri barlar téléfon qilidu, deydu .

Uyghurlarning milliy hem diniy kimliki ularning rohiy saghlamliqidiki muhim amilBiz bu xadimdin uyghur yashliridiki pisxika saghlamliq hemde ölüwélish hadisiliri heqqide némilerni bilidighanliqini , uyghur yashlirining rohiy saghlamliqigha némilerning asasliq tesir körsitiwatqanliqini soriduq.U özining bir qanche yilliq dawalash tejribisige asasen hés qilghanlirini sözlep " méning tejribemge qarighanda , uyghurlarda özini öltürüwélish nisbitini pütün memliketke sélishturghanda eng töwen déyishke bolidu . Chünki uyghur yashliri uchrawatqan riqabet bésimi xitay ölkilirige qarighanda éghir emes, uyghurlarning medeniyet , diniy arqa körünishimu ularning qimmet qarishida muhim rol oynaydu ,islam dinining tesiri bilen ular maddiy turmushni unche muhim bilmeydu , meniwiy jehettin özini asan qandurush xususiyiti bar, shunga rohiy jehettin özini bashqa medeniyet tesiridiki milletlerge qarighanda xoshal tutalaydu . Shunga bu ularning pisxik jehettin saghlamliqigha ijabiy tesir körsetken. Belkim bumu uyghurlarda ölüwélishning bashqa millet kishilirige qarighanda az uchraydighanliqining bir sewebidur"dédi.U axirida yene , uyghur élide insan pisxik saghlamliqi kespining tereqqiyatining nisbeten arqida ikenlikini tekitlep: "junggogha nisbeten pisxik saghlamliqidin ibaret kesip kéyin échilghan hemde tetqiq qiliniwatqan yéngi bir kesp bolghachqa , uyghur élide bu téximu kéyin bashlandi . Biz bu jehette kespi xadim hemde mutexessislerning köplep yétiship chiqishigha muhtaj . Insanlarda saghlam pisxika bolghandila saghlam jemiyet yaritalaydu . Saghlamliq saghlam qelbtin bashlinidu " dédi .

Uyghur élide pisxik saghlamliq téxi kemtük bir saheInsanlargha pisxik saghlamliq jehette meslihet bérish we yardem bérish xelqarada sistémilashqan bir sahe , ular rohiy jehettin binormalliqning aldini élishta meslihet bérish kilinikiliq dawalash , pisxikiliq dawalash türlirini keng qollanghan . Hetta mexsus özini öltürüwélish krizisidin qutquzush tarmaqlirimu tesis qilinghan . Ular bu jehette konkrét tedbir hem xizmetlerni ishligendin sirt , teshwiqatnimu kücheytip élip baridu.Emma uyghur élide millet , étnik guruppilargha ayrighan halda insanlarning pisxikiliq haliti heqqide ilmiy tetqiqat élip baridighan orunmu qurulmighan bolup , gerche kishilerning aghzida uyghurlardimu özini öltürüwélish ehwallirining köp körülüwatqanliqi heqqide munaziriler bolsimu , emma bu jehette éniq we ilmiy bir melumatqa ige bolush mumkin bolmidi.Insanlarning özini öltürüwélishigha türlük tümen xil seweblerni körsitish mumkinJemiyetshunaslar buni ijtimaiy pajie , jemiyet teripidin étirap qilinmighan hem özini étirap qilish jüriti ajizliqtin kélip chiqidighan pajie dése, bezi pisxika alimliri, insanlarning özini öltürüwélishini aldin rohiy jehettin ölüsh , andin rohtin ayrilghan tininimu ümidsizlik, özini yéngelmeslik we meghlubiyet seweblik jénidin ayrishtin ibaret pütünley ümidsizlinishning aqiwiti dep baha béridu , bezi alimlar yene , buni dinsizliq , dingha asiyliq qilish shundaqla rohiy gadayliqning ipadisi dep baha béridu.

Dunya sehiye teshkilati pisxik saghlamliqni bir sehiye mesilisi süpitide qaraydu shundaqla insanlarni öz rohiy saghlamliqigha étibar bérish bilen teng , insanlarning bir ‏- Birige insaniy méhri-Muhebbet bilen muamile qilip köngül bölüshke ,qelb tügünlirini yéshishke yardem bérishke ,teselli bérishke hemde ümidlik yashashqa chaqiridu.Uyghurlarning" jahan sanga baqmisa ,sen jahangha baq..."Deydighan hikmetlirimu shuninggha oxshash ümidlik yashashning neqeder muhimliqi toghrisidiki hayat pelsepisi bolsa kérek. (Gülchéhre)

http://www.rfa.org/uyghur/index.html?simple=1